Max Havelaar door Multatuli

Auteur: Multatuli (met inleidend woord en van noten voorzien door Marijke Stappert-Eggen)

Max Havelaar, L.J. Veen, Amsterdam, 2007, 315 blz. (oorspronkelijke druk 1860, herzien 1861)

Persoonlijke gegevens

-Ik heb dit boek gelezen omdat het een verplicht boek was

-Na de eerste paar bladzijden vond ik het boek vrij langdradig en vond ik dat er niet echt een verhaallijn in zat. De auteur springt van de hak op de tak.

Inhoud

Het verhaal van het boek speelt zich op twee verschillende plaatsen af en er zijn dus twee verhaallijnen. Hoofdstuk 1-4, 9-10 en 16 gaan over Droogstoppel in Nederland, hoofdstuk 5-8, 11-16 en 17-19 gaan over Max Havelaar in Indië. Hoofdstuk 20 is een protest van Multatuli tegen de gang van zaken in Indië.

In de eerste vier hoofdstukken stelt Batavus Droogstoppel zich voor en vertelt hij wat zijn idealen zijn. Hij vertelt dat hij een boek over koffie wil schrijven, hij is namelijk koffiemakelaar. Droogstoppel komt zijn vroegere en aan lager wal geraakte klasgenoot Sjaalman tegen. Die heeft een pak met papieren over allerlei verschillende onderwerpen, en hij vraagt Droogstoppel om het uit te geven. In het pak zitten ook papieren over Indië en koffie. Droogstoppel laat Stern uit Duitsland komen om het boek over koffie te schrijven, daarvoor gebruikt hij de manuscripten uit het pak van Sjaalman.

In hoofdstuk vijf begint het verhaal van Stern over Indië. Max Havelaar wordt benoemd tot assisent-resident in Lebak. Havelaar houdt een toespraak voor alle hoofden van Lebak, waarin hij vertelt dat hij onrecht en misbruik van Indiërs tegen wil gaan. Hij weet dat resident Slijmering namelijk niets tegen onrecht doet. Havelaars voorganger Slotering heeft zaken van onrecht opgeschreven, dus zo weet Havelaar ervan af. Regent Negara maakt op grote schaal misbruik van de Indiërs.

In hoofdstuk negen en tien onderbreek Droogstoppel het verhaal en laat hij weten dat het verhaal van Havelaar zoals Stern het vertelt niet boeiend is. De armoede van de Javanen komt door henzelf. Droogstoppel noemt wat passages uit de preek van dominee Wawelaar om zijn standpunt te onderbouwen. Droogstoppel vind het zonde dat in Lebak geen koffie wordt geplant. Hij vraagt Stern zich meer op koffie te richten in plaats van op het verhaal met Havelaar wat Stern nu schrijft.

In hoofdstuk elf wordt het verhaal in Indië weer vervolgd. De controleur Verbrugge en de militaire commandant Duclari komen eten bij Max Havelaar en zijn vrouw Tine. Max vertelt het verhaal van de Japanse steenhouwer, die ontevreden is met zijn werk en de mogelijkheid krijgt om te kiezen wat hij wil. Na veel verandering wordt de steenhouwer weer steenhouwer en is hij eindelijk tevreden.

Havelaar vertelt ook over zijn geschiedenis op Sumatra, waar hij werkte onder generaal Vandamme. Hij was op Sumatra ontslagen wegens tekorten in de kas. Havelaar vindt dat hij ten onrechte geschorst was, omdat hij het voorkomen van onrecht en opstanden belangrijker vindt dan slordige administratie.

Havelaar stoort zich eraan dat de regering niets doet tegen de uitbuiting van de bevolking, terwijl hij dat juist tegen wil gaan. Slachtoffers van misdrijven komen bij Havelaar klagen en hij probeert de zaken op de lossen.

Halverwege hoofdstuk zestien breekt Droogstoppel in. Hij is woedend over wat Stern schrijft, maar Stern luistert niet. Droogstoppel zegt dat het gelovigen (dus Nederland) goed gaat, zoals dominee Wawelaar zegt, en dat het door het heidendom van de Javanen komt dat het slecht met hen gaat.

In hoofdstuk zeventien wordt het verhaal van Saïdjah vertelt, dat goed weergeeft hoe de bevolking lijdt onder het machtsmisbruik van de regering. De buffels van de vader van Saïdjah worden steeds afgepakt door de regering, daarom moet hij telkens nieuwe kopen om de landrente te betalen. Een van de buffels redt Saïdjahs vaders leven, maar die wordt ook afgepakt. De moeder sterft van verdriet. Saïdjahs vader vlucht omdat hij geen geld meer heeft, wordt opgepakt, en sterft. Saïdjah wil later trouwen met Adinda, maar gaat eerst drie jaar weg om geld te verdienen. Maar naar drie jaar blijkt Adinda niet op de afgesproken plek te zijn als Saïdjah terug komt. Hij vindt Adinda en ziet dat ze verminkt is door kolonisten en dood ook zichzelf.

Max Havelaar hoort dat Slotering vergiftigd is omdat hij wat wilde doen tegen de regent. Havelaar besluit de regent aan te klagen. De reactie van Slijmering op het voorstel is dat Havelaar getuigen op moet roepen of zijn aanklacht in moet trekken. Maar omdat de regent nog in het gebied is, weet Havelaar dat niemand tegen hem durft te getuigen. Slijmering wil de regent dus niet aanpakken en stuurt Havelaars aanklacht door naar de regering, waar Havelaar tevreden mee is.

In hoofdstuk twintig wijst de gouverneur-generaal de aanklacht van Havelaar af en plaatst hem over. Havelaar is het daar niet mee eens en neemt ontslag.

Ten slotte neemt ontneemt Multatuli Stern en Droogstoppel het woord en richt zich tot de koning. Hij vertelt dat zijn doel is iedereen te laten weten hoe de Javaan wordt afgeperst en uitgebuit.

Verhaaltechniek

Plaats: het verhaal speelt zich op twee plekken af: met Droogstoppel in Nederland (Amsterdam) en met Havelaar in Indië.

Tijd: het verhaal van Havelaar in Lebak speelt zich af rond 1856. Het verhaal in Nederland speelt zich af rond 1860. De twee door elkaar lopende verhaallijnen verlopen afzonderlijk gezien in chronologische volgorde. Er zijn wel flashbacks, bijvoorbeeld als Havelaar vertelt over zijn leven in Sumatra.

Vertelwijze: Droogstoppel is de ik-figuur in het verhaal in Nederland, je ziet de hele situatie door zijn ogen en ziet zijn mening, die duidelijk anders is dan die van Max Havelaar. Hij is in het verhaal in Indië de ik-figuur. In het laatste hoofdstuk is Multatuli de ik-figuur en vertelt zo persoonlijk wat het doel van zijn boek is.

Verhaalfiguren: Batavus Droogstoppel: hij is een onbeschofte en egoïstische handelaar. Hij is een type die het toonbeeld is van de corruptie en het fout handelen van de regering waar Multatuli zo tegen is. Hij weerspiegelt de mentaliteit van het 19e eeuwse Nederland. Hij is materialistisch ingesteld en moet niets hebben van zweverige dingen als poëzie.

Max Havelaar: hij is in de dertig en heeft de Nederlandse nationaliteit. Havelaar heeft een groot rechtvaardigheidsgevoel en helpt graag anderen. Hij is de held van het verhaal, want hij komt op voor het onrecht tegen de Javanen. Havelaar helpt zelfs zo graag dat hij er zelf door in de problemen kan komen: ‘het geven was een ware hartstocht’. Je ziet Multatuli terug in Havelaar, hij heeft meegemaakt wat Havelaar heeft meegemaakt. Ook Sjaalman is te identificeren met Multatuli, hij de arme en berooide man die Multatuli/Havelaar is als hij in Nederland terug komt.

Schrijfstijl: de schrijfstijl is vertellend, dus het lijkt alsof het direct tegen jou heeft, het vertelt echt een verhaal. het verhaal is meer geschreven in spreektaal dan in schrijftaal. Droogstoppels stijl aardig zakelijk, wat past bij Droogstoppels persoonlijkheid. Vooral in de gedeelten die Stern schrijft zijn de zinnen lang en ingewikkeld.

Motieven: -de tegenstelling van Droogstoppel en Havelaar: Droogstoppel weerspiegelt de slechte regering en samenleving, Havelaar is de vrijgevige en rechtvaardige held die strijdt tegen onrecht

-de toespraak van Havelaar aan het begin van zijn ambt in Lebak, waarin hij zegt dat hij onrecht tegen Javanen wil bestrijden

-‘Doch daar kwamen vreemdelingen uit het Westen, die zich heer maakten van het land. Ze wensten voordeel te doen met de vruchtbaarheid van de bodem, en gelastten de bewoner een gedeelte van zijn arbeid en van zijn tijd toe te wijden aan het voortbrengen van andere zaken, die meer winst zouden afwerpen op de markten in Europa.’ De Nederlanders profiteerden van Indië en lieten de inwoners voor hen werken

-het verhaal van Saïdjah en de buffel: het voorbeeld van de onderdrukking door de regering

-Havelaar komt erachter dat Slotering is vergiftigd omdat hij wat wilde doen tegen de regent, die misbruik had gemaakt van onbetaalde arbeid en geld en goederen van de bevolking had afgepakt

-de klacht tegen de regent Negara die Havelaar indient bij Slijmering en bij de regering. Uiteindelijk wordt die klacht afgewezen, niemand durft te getuigen tegen de regent. Dit staat voor de bijna onbegonnen strijd tegen het onrecht, waarbij de regering niet wil meewerken

-de laatste zin: En dat daarginds Uw meer dan dertig millioenen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in UWEN naam?

Thema: het thema van Max Havelaar is strijd tegen onrecht. Door het verhaal van Havelaar en Droogstoppel te vertellen, stelt Multatuli het onrecht in Indië aan de kaak. Nederland zuigt de Javanen uit, en de regering is totaal niet bereid om daar iets tegen te doen, zoals blijkt uit de afgewezen aanklacht van Havelaar tegen de regent. De ‘vijanden’ van Max Havelaar zijn de regent en het hele Nederlandse bestuur, die zich allen schuldig maken aan misbruik en uitbuiting van de inlandse bevolking. De kritiek op de Nederlandse regering wordt het best duidelijk uit de laatste zin van het boek.

Schrijver

Multatuli is het pseudoniem van Eduard Douwes Dekker. Hij werd geboren in 1820 in Amsterdam. Hij is heel streng opgevoed en dat is de inspiratiebron geweest van zijn boek Woutertje Pieterse. Hij is aan de Latijnse school begonnen, maar het hem niet afgemaakt. Op zijn 18e voer hij naar Indië en werd hij ambtenaar in dienst van het koninkrijk. In 1846 trouwde hij met Everdine van Wijnbergen.

In 1856 werd hij benoemd tot assistent-resident van Lebak. De bevolking was er slecht aan toe en Douwes Dekker kreeg een conflict met de resident van Kempen over hoe de misstanden opgelost moesten worden. Dekker verloor en schreef naar aanleiding van zijn tijd in Lebak het boek Max Havelaar.

Dekker bleef strijden tegen allerlei vormen van inperking (lichamelijk, sociaal, literair) onder andere in het boek Ideën. Hij stierf in 1887.

Eindoordeel

Het idee om het boek Max Havelaar gelezen te hebben vind ik bijzonder. Het is namelijk een vooraanstaand boek in de Nederlandse geschiedenis en het is heel belangrijk gebleken.

Het schijnt dat Van Lennep heeft gezegd over Max Havelaar: ‘t is een bliksems mooi boek, ik weet het niet anders uit te drukken. Ook uit andere hoeken klinkt dat Max Havelaar een waar meesterwerk is. Zelf vond ik dat aardig tegenvallen, misschien ook omdat ik er al zoveel van had gehoord. Het is wel zo dat de vorm (twee afwisselende verhaallijnen en Max Havelaar die ook Sjaalman en Multatuli is) bijzonder creatief is. Ik ben nog nooit een boek tegengekomen dat op die manier geschreven is. Maar de schrijfstijl op zich vond ik te rommelig om geweldig mooi te noemen; wat Droogstoppel schrijft lijken soms gewoon willekeurige gedachte-uitlatingen. Ik denk dat Max Havelaar in de tijd dat het uitkwam een schokkend en vernieuwend boek was. De inhoud was namelijk pure kritiek op het misbruik door de heersende orde en de stijl van het boek was niet hoe het in die tijd normaal was. Maar in deze tijd is het heel normaal dat de regering van Nederland over Indië slecht gevonden wordt, dus voor mij was het niet bepaald een schokkende ervaring om het boek te lezen.

De ellenlange gesprekken van Max Havelaar met de bestuurders in Indië vond ik op gegeven moment ongelofelijk saai. Vooral toen Verbrugge en Duclari bij Max en Tine kwamen eten was het een en al gepraat over de politieke situatie van nu en over Havelaar op Sumatra.

De aparte stijl van Droogstoppel in het begin van het boek vond ik, zolang hij niet te lang uitweidde over één onderwerp, grappig. Hij zeurde op van alles en nogwat, terwijl hij zelf de slechterik was. Dat maakte het een sarcastisch geheel.

Verdiepingsodracht maatschappijkritiek

Maatschappijkritiek in de tijd van Multatuli

Naast de kritiek op de maatschappij van Multatuli was er nog iemand die kritiek had op de gang van zaken in de koloniën: Wolter Robert van Hoëvell. Hij zette zich in de politiek in voor rechtvaardigere behandeling van de mensen Indië en in andere overzeese delen van Nederland. Hij richtte het Tijdschrift voor Nederlands Indië op en publiceerde ook andere stukken waarin hij kritiek uitte op de gang van zaken in Nederlands Indië. In het Nieuw Nederlands biografisch woordenboek staat: Zijn leven lang heeft hij gestreden voor de rechten van den Javaan als mensch; ter bestrijding van onrecht en verdrukking, van slavernij en privileges heeft hij al zijn talenten als redenaar, dichter en schrijver aangewend zooveel in hem was, op Java en in Nederland

Maar naast Multatuli en van Hoëvell waren er niet bepaald veel mensen die zich inzetten tegen onrecht de koloniën. Het in 1830 ingevoerde cultuurstelsel in Nederlands Indië vulde de schatkist van Nederland namelijk aanzienlijk. Dit economische voordeel maakte dat er vanuit de politiek niet veel kritiek was, zeker niet voordat Max Havelaar werd gepubliceerd. Vooral het bestuur dat in Indië zetelde voerde het koloniale beleid met harde hand.

Er was ook kritiek op andere vlakken van de maatschappij. Door de industriële revolutie werkten veel mensen, de arbeidersklasse, en ook jonge kinderen in fabrieken. Socialistische groepen kwamen op voor de arbeiders en hadden kritiek op de slechte omstandigheden. J.J. Cremer schreef het boek Fabriekskinderen (1863) over kinderarbeid als kritiek op het laten werken van kinderen in fabrieken. Dankzij Cremer is de kwestie van de kinderarbeid bij het grote publiek gaan leven. Het socialistische geluid werd door de liberale regering weinig gehoord, maar in 1874 werd uiteindelijk een wet aangenomen voor kinderen: het Kinderwetje van Van Houten.

Maatschappijkritiek in Max Havelaar

Het enige doel van het boek Max Havelaar is kritiek uiten op de maatschappij en de situatie en leefomstandigheden van de Javanen verbeteren. Sinds 1830 had Nederland het cultuurstelsel ingevoerd in Nederlands Indië. Indiërs moesten een vijfde deel van hun landbouwopbrengst afstaan aan de regering. Hierdoor maakte Nederland veel winst. Multatuli beschrijft ook in zijn boek dat de regent, een inlands hoofd, profiteert van deze gang van zaken en de Javanen voor zich laat werken en ze geld aftroggelt. Multatuli heeft dus twee vijanden in zijn boek: de regent en de hele Nederlandse regering. Multatuli is zo boos op de regering dat hij zijn eigen in het leven geroepen karakter Droogstoppel (het beeld van de Nederlandse maatschappij) ‘vermoord’: ‘Ik heb u geschapen ... ge zijt opgegroeid tot een monster van mijn eigen maaksel: stik in koffie en verdwijn’. De medewerking om tegen het onrecht te strijden is ook erg klein, Slijmering doet niets tegen misbruik en hij en de gouverneur-generaal wijzen het verzoek om de regent op de pakken af. Max Havelaar ondervindt weinig steun voor zijn kritiek op onrecht. Aan het eind van zijn boek richt Multatuli zich op de koning, met de woorden: En dat daarginds Uw meer dan dertig millioenen onderdanen worden mishandeld en uitgezogen in UWEN naam?