Lijmen / Het been door Willem Elsschot

Titel boek: Lijmen / Het been
Naam schrijver: Willem Elsschot (pseudoniem voor Alfons Jozef de Ridder) Ondertitel: geen
Eerste druk: Lijmen: 1924, Het been: 1938
Gelezen druk: gezamenlijke herdruk 8, 1994. Aantal bladzijdes: 220 bladzijdes (en 10 bladzijdes secundair materiaal door Simon Vestdijk en Menno ter Braak.) Waarom ik dit boek gekozen heb. Ik heb het boek “Lijmen / Het been” gekozen, omdat het boek tussen 1880 en 1945 is geschreven. Ook hebben we tijdens de lessen het wel eens gehad over Willem Elsschot en wat voor een soort schrijver hij was. Ook het aspect dat Elsschot de neiging heeft op een grappige manier verhalen te schrijven sprak mij aan. Het verhaal zelf zegt me nog niet zoveel. Ik heb het wel gekozen, omdat het eigenlijk twee lossen verhalen zijn die in elkaar over loopt. Dit lijkt me wel interessant om te lezen. Zo zou je ook kunnen vergelijken of Elsschot naar veertien jaar van schrijfstijl is veranderd. Mijn verwachting van het boek. Ik heb geen idee wat ik bij dit boek moet verwachten. Wel weet ik dat Willem Elsschot wordt gezien als een humoristische schrijver, het verhaal zal dus wel grappig worden om te lezen. Wat ik op internet aan recensies heb gezien en in het secundaire materiaal uit onder andere de Lexicon verwacht ik dat het gaat over twee mannen die samen een krant runnen en wat helemaal de soep inloopt, nadat er eentje doordraait en in het gekkenhuis terecht komt.
Samenvatting van het boek. Laarmans bestelde een dure fles drank en begon aan een oude kennis te vertellen waarom hij zo verschrikkelijk veranderd was. Zijn hoed, zijn pijp, zijn knuppel en zelfs zijn sik was verdwenen. 15 Jaar geleden ontmoette hij Boorman, die zijn hele leven compleet heeft veranderd. Boorman was directeur van 'het algemeen wereldtijdschrift voor financiën, handel nijverheid, kunsten en wetenschappen'. Hij had hem een contract aangeboden, dat hij ook tekende. Hij was verrast door het belachelijk hoge salaris. Het enige dat hij hoefde te doen was wat Boorman hem opdroeg en hem na een paar jaar opvolgen als hoofd van het wereldtijdschrift. Lijmen was het belangrijkst, vertelde Boorman hem. Na een paar weken kreeg Laarmans zo onderhand in de gaten waar ze zich eigenlijk mee bezig hielden. Het algemeen wereldtijdschrift moest verkocht worden aan klanten, door ze te lijmen. De klant moest zo worden beïnvloed, dat ze het contract zouden tekenen voor een blad waar ze zogenaamd veel mee konden doen. Vervolgens moesten ze een zo groot mogelijk aantal bestellen, waarna de klant erachter zou komen dat ze die tijdschriften nooit kwijt zouden raken. Met gemak smeerde Boorman ze 100.000 tijdschriften aan om op te sturen aan klanten en geïnteresseerde in het product van het bedrijf. Zo had Boorman er al een heleboel te pakken gehad en daar ontzettend veel aan verdiend. Op een gegeven moment, na een paar mislukte lijmpogingen, zagen ze wel wat in de firma Lauwereyssen. Deze firma produceerde keukenliften. Na een tijdje bleek dat mevrouw Lauwereyssen het heft in handen had. Ze was ziek, zwak en misselijk en had hele erge last van haar been. Hier speelde Boorman op in en deed alsof hij erge medelijden had met haar. Laarmans moest het artikel schrijven, maar het bleek echter niets anders te zijn als een ander artikel verbeteren. De "piano's" moesten worden veranderd in "keukenliften". Na afronding van het artikel waren beide erg verrukt met het artikel over hun firma en hoe alles werd gepromoot, inclusief foto’s. Boorman liet haar het contract tekenen. Boorman en Laarmans gingen tevreden huiswaarts en niet al te lang erna, kwam meneer Lauwereyssen aan de deur. Ze wilden nu al terugkrabbelen, maar Boorman zei dat alles al besteld was. Laarmans moest nu het vervelende karweitje opknappen, namelijk iedere maand het hoge termijnbedrag ophalen. Laarmans voelde zich terecht schuldig. Mevrouw Lauwereyssen mocht de laatste termijn laten zitten, maar door haar eerlijkheid had ze het toch betaald. Dat maakte het voor Laarmans alleen nog maar erger, want die mensen hadden niets te makken. In het tweede deel van het boek, Het been, was er al weer heel wat tijd overheen gegaan. Laarmans vertelde hoe hij weer was veranderd tegen (waarschijnlijk) dezelfde persoon uit Lijmen die hij wederom tegenkwam. Hij rookte weer pijp en hij had weer zijn oude vertrouwde sik. Op een marktdag kwam Laarmans Boorman samen met mevrouw Lauwereyssen boven op zich tegen op de markt. Ze zagen dat haar eerder zieke been geamputeerd was. Nu begon ook Boorman een groot schuldgevoel te kweken. Hij dacht namelijk dat het been niet geamputeerd had hoeven worden, als ze geld had gehad om naar een goede dokter te gaan, maar dit niet kon betalen, omdat hij haar geld had afgetroggeld met het tijdschrift. Hij wilde haar mogelijk het geld terugbetalen, maar zij wilde hier niks van weten en al zeker niet als het van Boorman kwam. Boorman kon dit niet uitstaan. Door middel van een rechter, die hij probeerde te overtuigen dat mevrouw Lauwereyssen teveel had betaald, probeerde hij haar het geld terug te geven, maar de rechter had meer bewijs nodig en mevrouw Lauwereyssen accepteerde het geld niet. En door een deurwaarde op haar af te sturen probeerde Boorman het nog een keer. Ook dit lukte niet. Later zag Boorman dat alles inventaris en het pand zelf van de firma Lauwereyssen geveild werd. Dit kwam mede doordat de smid zelf eerder dat jaar was overleden. Bij de inventaris stond ook vierduizend kilo oud papier. Hij zou een bod op dat papier uitbrengen voor het geld dat hij destijds aan haar had willen geven. Bij de veiling maakte echter iedereen hem voor gek uit, vanwege het hoge bedrag dat hij bood. (Fr. 8500) De politie wilde hem oppakken, maar hij vloerde een agent. Vervolgens kwamen er meer agenten en een tijdje later werd hij in een gekkenhuis opgenomen. Na een paar dagen kwam hij er door Laarmans weer uit, die de hulp had ingeroepen van neef Jan, een pastoor, die hem vrijwaarde. De neef van Laarmans, Jan, bleek mevrouw Lauwereyssen te kennen en Boorman werd uitgenodigd bij hem op bezoek te komen. Mevrouw Lauwereyssen was daar ook. Ze verzoenden zich met elkaar en accepteerde het geld van Boorman. Boorman ging door met zijn bedrijf, maar Laarmans was het zat. Hij hield van Boorman alsof het zijn vader was en Boorman had zelfs een vrouw voor hem gevonden. Toch besloot hij Boorman nooit meer te zien. Boorman zou pas rust vinden na zijn dood, was de conclusie van Laarmans. Verklaring van de titel. Het boek Lijmen / Het been is eigenlijk een samenvoeging van twee boeken die een vervolg op elkaar zijn. De titel Lijmen slaat bij het eerste boek op de manier hoe Boorman en Laarmans ‘het wereldtijdschrift’ aan de man proberen te brengen. Ze proberen op een slinkse manier de mensen een contract aan te smeren, waarna ze er niet meer vanaf kunnen komen. Net zoals hij bij de heer Korthals deed, hij had ‘geheime informatie’ over zijn vervoersbedrijf. Hierdoor kon hij onder druk worden gezet om een ‘aantal’ wereldtijdschriften af te nemen. “Star op `t rode formulier kijkend, nam hij langzaam een pen in de hand en tekende. ‘Geef mijnheer Korthals zijn foto’s nu maar,’ zei Boorman, nadat hij de rode strook had opgeborgen. En zich tot Korthals wendend: ‘U hoeft slechts zeshonderd frank in geld te betalen.’ ( Blz. 44) De titel van het tweede boek, Het been, past bij het boek, omdat het tweede boek gebaseerd is op het been van mevrouw Lauwereyssen, die geamputeerd moest worden. Boorman voelt zich schuldig, omdat hij de familie heeft kaalgeplukt met zijn wereldtijdschrift. Het hele verhaal is gebaseerd op wat er gebeurt met onder andere de schuldgevoelens die Boorman krijgt. De titel laat dus precies zien waar het verhaal over gaat en wat het motief is van het verhaal Het Been. Motto en opdracht. Allebei de delen hebben geen motto. Wel heeft Het been een opdracht: Aan Menno ter Braak. Het boek Het been is opgedragen aan Menno, omdat hij degene was die Willem Elsschot weer heeft aangespoord om te gaan schrijven. Elsschot zag het niet meer zitten met het schrijven, omdat hij alleen maar waardeloze kritieken kreeg van de recensenten. Genre van het boek. De twee boeken hebben niet echt een diepgaand verhaal, maar zijn erg oppervlakkig en geen dieperliggende gedachte zoals je wel eens hebt bij boeken, een soort moraal idee. Het boek heeft een raamvertelling in zich. Laarmans verteld zijn verhaal aan een vriend, wat de lezers dan ook ‘te horen’ krijgen. Het verhaal is hierdoor interessanter, omdat het verhaal zich dus blijkbaar in het verleden heeft afgespeeld. Personagebeschrijving. De belangrijkste hoofdrolspelers zijn Boorman en Laarmans, waar Laarmans de belangrijkste is. Natuurlijk kan de familie Lauwereyssen ook niet ontbreken, anders had het boek Het been niet bestaan. Laarmans (bijnaam van Boorman gekregende Mattos): is een nul wanneer Boorman hem buiten op straat tegenkomt. Hij heeft haast geen opleiding en heeft een baantje dat hij zelf ook haast niet uit kan staan, een typist van een soort telegrammen. Laarmans is, nadat hij Boorman heeft leren kennen, een nette zakenman, strak in het pak met een aktetas, vol met overbodige ‘interessante’ aktes. Bij een zakenman hoort, volgens Boorman, geen baard, hoed, sik en pijp, maar een smooth gezicht en net gekamd haar. Boorman heeft Laarmans helemaal gerestyled om hem zo goed mogelijk te kunnen helpen bij het lijmen. “‘Zo ongeveer moet je er uitzien,’ besloot hij. ‘En ga naar de “Galeries Internationales” om een nieuw pak.” ( blz.45) Laarmans ziet de werkwijze van Boorman niet echt zitten, maar gaat er toch mee door. Hij voelt zich schuldig als hij van iemand geld heeft afgetroggeld, waar Boorman geen berouw zou tonen. Hij is ook erg verlegen en onzeker. Hij doet wat hem is opgedragen en durft hier niet tegenin te gaan. Zo herhaalt Boorman meerdere malen dat hijzelf het wordt doet en als er stiltes dreigen te vallen Laarmans alleen maar mag zeggen ‘zeer interessant’. In een aantal jaren tijd is Laarmans heel erg veranderd, van een nul naar een zakenman ‘die van lijmen weet’. Op het eind van het deel Lijmen is Laarmans Boorman geworden. Hij is net zo gewiekst om mensen de tijdschriften aan te smeren en zoekt net zoals Boorman tien jaar terug een hulpje die niet meer zegt dan: “Eigenlijk zou ik best een secretaris kunnen gebruiken, als Boorman het goedkeurt. Heb jij soms geen zin om… Onder ’t lijmen heb je niets anders te zeggen dan ‘zeer interessant’.” (Blz. 155) Boorman: De eerste ontmoeting met Laarmans vindt plaats in een café. Na oogcontact met Boorman beschrijft Laarmans Boorman op de volgende manier: “Het was een korte, stevig uitziende man van een jaar of vijftig, die op Beethoven leek, althans op dat gipsen masker, dat boven de meeste piano’s hangt. Hij had een ontzaglijk hoofd voor zo’n kleine man, met een beweeglijk voorhoofd waar geen eind aan kwam, vooral ook omdat het zo van op een afstand bijna versmolt met zijn kale schedel, die alleen iets blanker was.” (Blz. 11 / 12) Ik denk dat je deze beschrijving ook kan verwachten bij een man als Boorman, een serieuze zakenman die graag geld verdient en vergelijkbaar is met een kluizenaar, aangezien hij geen vrienden heeft, ( behalve zijn vrouw die in Het been aan het begin sterft.) door zijn handelspraktijken. Boorman is een hard persoon, die geen rekening houdt met de situatie van anderen en alleen als doel heeft om rijk te worden en macht te hebben. Pas als hij in het tweede deel van het verhaal (het been verhaal) mevrouw Lauwereyssen tegenkomt op de markt en ziet dat haar zieke been is geamputeerd, begint hij gevoelens te krijgen en het idee dat het zijn schuld is dat het been is geamputeerd is, omdat ze geen goede dokter kon betalen dankzij hem. Ook de dood van zijn vrouw veranderd hem. Hij krijgt hier meer gevoel door, waardoor het voorval met mevrouw Lauwereyssen onder andere ontstaat. Familie Lauwereyssen: Is een smidfamilie. De twee leden zijn broer en zus van elkaar. Mevrouw Lauwereyssen houdt het financiële deel bij, meneer Lauwereyssen is de hoofdsmid in het bedrijf dat keukenliften maakt en repareert. Mevrouw Lauwereyssen heeft al langere tijd problemen met haar gezondheid. Haar been is elke keer ontstoken en opgezwollen en aan het begin van Het been blijkt zelfs dat het been geamputeerd moest worden, omdat het anders de rest van het lichaam zou aantasten. Mevrouw Lauwereyssen is heel behulpzaam en heeft het beste met iedereen voor. Ook al heeft ze zelf grootse problemen met haar been, ze informeert eerst hoe het met een ander is, voordat ze aan zichzelf denkt. Ze is dik en verzorgt zich alleen als het nodig is. Meneer Lauwereyssen is een harde werker, die leiding heeft over de werkvloer. Hij sterft aan het begin van het tweede boek. Het is een klein mannetje die altijd in zijn werkkleding rondloopt. Voor belangrijke gebeurtenissen trekt hij zijn pak en hoge hoed uit de kast. Hij heeft doorzettingsvermogen (zijn bedrijf stond al een paar keer op de afgrond) en hij luistert naar wat hem gezegd wordt door onder andere zijn zus. Op de achtergrond spelen meneer Korthals (klant van het tijdschrift), dikke Jeanne (later dun en eigenaresse van een café) en de neef van Laarmans Jan (pastoor) mee.
Wanneer het verhaal zich afspeelt. Het is niet duidelijk op te maken uit het boek in welke tijd het verhaal zich afspeelt. Als het gebaseerd is op het leven van Elsschot, hij had zelf een reclamebureau, dan speelt het zich af net iets voor de tijd dat het boek geschreven is, van 1910 tot ongeveer 1920, aangezien de raamvertelling van Lijmen in tien jaar afspeelt. De verteltijd en de vertelde tijd. De verteltijd van het verhaal is 220 bladzijdes en 10 bladzijdes secundair materiaal. Op 1 bladzijde, de overgang van Lijmen naar Het been, is er een lege bladzijde met de vermelding van de titel van het volgende boek. De vertelde tijd is niet duidelijk aan te geven. Bij Lijmen duurt de vertelde tijd tien jaar. Het begint namelijk met een vriend die Laarmans in het café herkent, tien jaar later. “Toen de man ‘zonder gekheid’ zei, wist ik dat hij Laarmans heette, want zijn stemklank was niet veranderd en tien jaar geleden had hij dezelfde woorden precies zo uitgesproken.” (Blz. 7) De vertelde tijd van Het been is moeilijker vast te stellen, omdat er geen tijden worden genoemd. Alleen wordt er in het begin een referentie gegeven met de betalingstermijnen van de familie Lauwereyssen. Deze is vijf jaar na dato. Alleen heeft Elsschot zich vergist in de tijdsvolgorde van het boek Lijmen. In Lijmen worden de eerste tien jaar besproken en vooral de eerste drie weken van zijn loopbaan met onder andere de zaak Lauwereyssen. Alleen de betalingen waren naar een half jaar al afgelost, wat nog negen jaar van de tien over betekent. Alleen is Elsschot vanaf het einde van zijn boek verder gaan werken en verteld dat ze vijf jaar naar de laatste betaling elkaar (Laarmans en Lauwereyssen) weer tegen kwamen. Dit betekent dat de tien jaar wordt overlapt met die vijf jaar. Het verhaal klopt op deze manier niet meer. Lijmen is een raamvertelling, evenals Het been. De raamvertelling van Lijmen ‘eindigt’ bij het vertellen aan een oude kennis waardoor het komt dat hij zo veranderd is de afgelopen tien jaar, dat ze elkaar niet gezien hebben en hem een baan aanbood om voor hem te komen werken. Het ene onderdeel uit die tien jaar wordt weer meer belicht en bepraat dan de ander. Zo wordt er uitgebreid ingegaan op de zaken Korthals en Lauwereyssen, maar minder op hoe de samenwerking verder verloopt, wanneer Boorman weggaat om zijn eigen pillenbedrijf op te zetten. Vooral de eerste drie weken worden uitvoerig besproken (meer dan 100 bladzijdes), terwijl de inning van het geld van de Lauwereyssen in zes bladzijdes wordt afgehandeld. De raamvertelling van Het been begint waar Lijmen eindigt en neemt een onbepaalde tijd in. Hierin verteld Laarmans aan zijn vriend hoe de zaak Lauwereyssen nog een staartje kreeg, nadat ze haar op de markt waren tegengekomen zonder been. Tijdsvolgorde. Het verhaal van Laarmans is chronologisch verteld. Hij vertelt alles op de volgorde zoals het gebeurt is. De tussenkomst van een oude kennis van Laarmans maakt het zo dat het verhaal niet chronologisch is. Hij vraagt aan het begin wat Laarmans allemaal de laatste tien jaar heeft meegemaakt. Hetzelfde geld voor het boek Het been. Waar het verhaal zich afspeelt. Het verhaal speelt zich voornamelijk af op het kantoor van Boorman en bij de bedrijven die gelijmd moeten worden. Het kantoor van Boorman is in een statige villa gevestigd met een eigen museum ‘Van Inlandse en Uitheemse Voortbrengselen.’ Het kantoor van Boorman is netjes geordend en heeft voor alle klanten een klantenbak. Ook de fabriek van Lauwereyssen komt vaak voor. Het heeft een apart kantoor en fabrieksgedeelte, die allebei heel erg stoffig zijn. Het kantoor is een zooitje en alles ligt op het bureau verspreid. De werkplaats is groot genoeg voor acht à negen personen en staat vol met aambeelden en zwaar materiaal. In het tweede gedeelte van het boek speelt de markt een rolletje ( hier ontmoeten ze mevrouw Lauwereyssen weer). Het gehele verhaal speelt zich af in België, overwegend Brussel. Dit is ook te merken aan het feit dat er vele stukjes in het Frans worden geschreven in het Frans. Persoonlijk vin ik dit niet zo geweldig idee. De vertelsituatie. Het verhaal begint met een anonieme ik-verteller, die Laarmans ziet zitten in een café. Daarna neemt Laarmans het met zijn verhaal over in ook de ik-verteller. Ook in Het been gedeelte is voor dezelfde opbouw gekozen.
Thema en motieven. Het thema van het verhaal is, dat de keiharde zakenwereld geen ruimte heeft en geeft aan gevoelens die ervoor kunnen zorgen dat er minder goed gewerkt wordt. Boorman was altijd een harde werker zonder gevoel voor zijn klanten, totdat hij mevrouw Lauwereyssen op de markt tegenkomt zonder been. Laarman was aan het begin heel erg onzeker over zichzelf en voelde met de mensen mee die werden gelijmd door Boorman. Aan het einde is hij, even als Boorman, een keiharde zakenman geworden, die het bedrijf draaiende houdt. Het verhaal heeft meerdere motieven. - Bedrog van mensen, (het aansmeren van een aantal kopieën van het tijdschrift) - Schijn (Boorman zegt dingen en maakt dingen wijs, die niet waar zijn) - Spijt (Laarmans krijgt spijt van zijn contract met Boorman. Boorman krijgt spijt voor
aftroggelen van geld van de familie Lauwereyssen.) Spanningsopbouw. Of je over een spanningsopbouw kan spreken weet ik niet. Wel is het verhaal onvoorspelbaar vooraf. Je kan niet raden dat Laarmans zo veranderd en dat Boorman zo reageert op het ‘verloren’ been van Lauwereyssen. Het leuke van dit boek is dat Elsschot op sommige plekken in het verhaal heel grappig de dingen verwoord. “ ‘Denk er om dat ik beslag op u leg als commissaris,’ riep het helse wijf ons nog na,” ( Blz. 125) Met het helse wijf bedoelde Elsschot mevrouw Lauwereyssen. Op zich is het niet grappig, in de context wel.