Liefde als doodsgevaar…… Een fascinerend beeld van een onwerkelijke wereld die dodelijk werkelijk wordt!” Algemene gegevens J. Wolkers, Kort Amerikaans
Amsterdam, 197332, 19621
185 blz. psychologische roman (existentialistische roman)1 Waarom heb je dit boek gekozen Sinds enkele maanden heb ik de gewoonte om eens per maand naar de tweedehands boekwinkel “De Boekenkist” in Gorinchem te gaan om daar enkele boeken te kopen, het liefst literatuur. Kort Amerikaans was één van de eerste boeken die ik daar kocht. Ik wilde al langer iets van Wolkers lezen en ik wist dat zijn boeken over het algemeen niet erg ‘zwaar’ waren. ‘Kort Amerikaans’ leek me ideaal om m’n lijst mee te beginnen. Thema Ik vind het heel moeilijk om ‘Kort Amerikaans’ één thema te geven. Op de site van Verdec1 stond als thema: “isolement” en ik denk dat dat inderdaad dicht in de buurt komt. Erik, de hoofdpersonage is alleen en trekt zichzelf daar alleen nog maar verder in door zijn onzekerheid en depressiviteit, maar als je naar de andere personages kijkt zijn zij allemaal eenzaam op hun eigen manier. Isolement en eenzaamheid zijn denk ik de beste thema’s.
Samenvatting: Erik is opgevoed in een streng protestants milieu. Het grote gezin werd geterroriseerd door de dominante vader. Deze vader had, mede door het grote gezin, het financieel niet makkelijk. Elke cent moest drie keer worden omgedraaid. Erik heeft daarom zijn hele leven het kapsel ‘Kort Amerikaans’ gedragen, dat zijn litteken volledig liet zien. Erik werd op school altijd gepest en ook thuis had hij het, door zijn vader, niet gemakkelijk. De enige bij wie hij troost vond was zijn broer, die aan het einde van de oorlog echter tragisch aan zijn einde komt ten gevolge van difterie. Gedesillusioneerd en gefrustreerd komt Erik dan in aanraking met twee NSB’ers. Dit zijn de enige personen van wie hij sympathie ontvangt. Erik botviert zijn seksuele frustraties intussen op een gipsen tors in het atelier van één van de NSB’ers. In de ogen van Erik waardeert de hoofdloze tors hem tenminste gewoon zoals hij is. Hetzelfde geldt voor zijn band met dieren, dieren kijken naar de expressie. Zijn Joodse scharrel ontdekt dit en verklaart hem voor krankzinnig. In zijn woede vermoord Erik haar. Eenzaam en krankzinnig sterft Erik uiteindelijk op 5 mei 1945 als NSB’er en uitschot van deze wereld. (196) Beoordeling Schrijfstijl
Voor ik mijn oordeel over de schrijfstijl geef is het denk ik belangrijk eerst iets over de stijl van deze auteur in het algemeen te vertellen. Jan Wolkers is vooral bekend om de grote seksuele lading die zijn boeken kenmerkt. Dit is jammer, want er is veel meer over Wolkers’ boeken te vertellen dan de oppervlakkige ‘grappen’ die vaak worden gemaakt met betrekking tot zijn boeken. Zo weet Wolkers op een directe en emotionele manier zijn lezers in zijn greep te krijgen. Wolkers schrijft direct en zonder poespas. Dit geldt voor dialogen, monologen, maar dus ook voor de seksuele stukken. Dit heeft hem waarschijnlijk zijn naam van ‘vuilbek’ opgeleverd. Geheel onterecht, want Wolkers schrijft niet op een oppervlakkige manier over seks, maar juist met alle passie, oprechtheid en liefde die dit onderwerp verdient. “O ja, dat ben ik helemaal vergeten te vragen. Hoe gaat het met je broer? Eriks lichaam verstijfde. Zijn gedachten dreven weg naar de ellende van deze verschrikkelijke dag. Gaat het er niet zo goed mee, vroeg Elly troostend? Hij is dood, perste Erik tussen zijn lippen vandaan. Het werd ineens zo ongeloofwaardig en vreemd dat naakte lichaam onder hem, waarvan het heupbeen tegen zijn lichaam voelde drukken. Ik lig op een skelet verpakt in vlees, dacht hij. Je zoent een mond maar de grijns van die ontblote tanden gaat onder het vlees door en zet zich op het bot vast.” Blz. 135
Seks is niet het enige waarbij Wolkers’ direct opvalt. Zijn eigen site beschreef de onderwerpen waarbij deze expressiviteit opvalt heel goed als: “een ongegeneerde aandacht voor primaire lichamelijke processen (seksualiteit, verval en dood, spijsvertering)” De ‘Verdec-site’ schreef dat we Erik als enig ‘round character’ kunnen opvatten. Ik ben het hier absoluut niet mee eens! Wolkers projecteert vaak delen van zijn eigen karakter of dat van zijn naasten, in zijn personages. Dit in combinatie met zijn directe schrijfstijl maakt het bijna onmogelijk ‘standaardfiguren’ af te leveren. Daar komen Wolkers intellectuele capaciteiten nog bij, die veel personages van een eigen mening en duidelijke opinie voorzien. Hoe langer ik over deze uitspraak van ‘Verdec’ denk hoe kwader ik erover kan worden. Alle personages hebben hun eigen, menselijke tekortkomingen en worstelen, prachtig beschreven, rondom het centrale thema ‘eenzaamheid’. - “Er is hier twintig jaar niemand geweest behalve ik, zei hij. (…) Had je daarvoor wel vrienden die hier kwamen? De Spin schudde zijn hoofd terwijl hij ophield met boeken van de stapel pakken. Zo bleef hij enige tijd onbeweeglijk staan. Alleen mijn hond zei hij.”blz. 107 - “Ze kwamen bijna nooit op mijn kamer, ze lieten me maar gaan. Ze interesseerden zich niet voor mij en mijn eigenaardige hobby’s zoals ze het noemden. Ja, zo noemden ze het, eigenaardige hobby’s. Ze hebben nooit begrepen waarom ik mij met al die afschuwelijke dingen omringde omdat ik besefte dat die bij mij hoorden omdat ze ook door het leven verminkt en gekwetst waren. Dat ik geen vriendjes had en alleen maar met dieren omging omdat een dier niet kijkt naar de oppervlakte van een gezicht, maar naar wat het uitdrukt.” Blz. 177 - “Wat moet ik zeggen? Zo maar iets liefs. Kleine Elly is zo lang eenzaam geweest. Ik kreeg zojuist een andere indruk. Ze drukte zich weer dicht tegen hem aan. Wat moest ik doen, wat moest ik anders doen, zei ze wanhopig. Er was niemand, ik was altijd alleen. En ik ben zo heet, weet je. Ik kan er niet buiten. Al sik alleen was op een eiland met een aap zou ik het daarmee doen.” Blz. 134 - “Ben je erg eenzaam geweest vroeg hij fluisterend. Ik heb je lelijk in de steek gelaten, maar ik ben je niet ontrouw geworden. Ik heb de hele nacht aan je gedacht. Je gelooft me toch? Ik zal nooit meer iemand anders hebben dan jij, ik weet het nu zeker. Wat moet je koud en eenzaam zijn geweest. En misschien was je wel jaloers. Ik zal je warm maken. Hij pakte een fluwelen doek van de stapel en legde haar daarop. Toen trok hij zijn broek uit en ging op haar liggen.”blz. 181 Inhoud Situaties
Wolkers’ boeken worden gekenmerkt door vele autobiografische aspecten. Vooral in ‘Kort Amerikaans’ één van zijn eerste boeken, is dit duidelijk te merken. Anders dan in ‘Terug naar Oegstgeest’ is het niet een boek dat rechtstreeks over zijn jeugd gaat. Er zijn echter veel scènes die zo uit het leven van Wolkers zelf gegrepen zijn. Zo is Wolkers zelf ook opgegroeid in een streng protestants milieu, met een dominante vader en sussende moeder. Toen Wolkers een half jaar was kreeg hij bronchitis, zijn ouders plaatsten toen een ketel met kokend water in zijn krib om het slijm los te maken. Er ging iets mis en Wolkers moest de rest van zijn leven een litteken aan zijn linkerslaap met zich meedragen ten gevolge van de brandwond. Waarschijnlijk heeft ook Wolkers zijn depressieve periodes hieraan over gehouden, net als Erik. Ook heeft Wolkers een geschiedenis gevuld met dierenleed en dierenliefde achter zich. Waarschijnlijk heeft Wokers’ zijn eigen complex m.b.t. dit onderwerp van zich afgeschreven in de personage De Spin. Het is bekend dat veel van Wokers’ boeken een onderdeel vormen van zijn eigen rouwproces. Turks Fruit is ‘de vrucht’ van het einde van een gepassioneerde relatie en schreef hij andere boeken naar aanleiding van twee echtscheidingen en de dood van zijn dochtertje Eva. Eén van de meest emotionele en beste stukken van het boek is de scène waarin Eriks broer sterft. Ook dit is rechtstreeks uit het leven van Wolkers’ leven gegrepen. Op zijn achttiende verloor Wolkers zijn geliefde broer Gerrit, die hem door de moeilijke jaren van zijn jeugd heen had geholpen. Zelfs een detail als het baantje van Erik (het beschilderen van lampenkappen), blijkt een eigen levenservaring van Wolkers te zijn geweest. Misschien helpt het gebruik van eigen levenservaringen Wolkers wel om zijn directe en bijna ‘real-life’ stijl te blijven hanteren. Het is waarschijnlijk in ieder geval één van de redenen dat ‘Kort Amerikaans’ in staat is rechtstreeks door je hart te snijden. Ruimte
Het verhaal speelt af in Leiden en omgeving. Erik woont aan het begin van het verhaal op een zolderkamertje, later verhuist hij naar het atelier van de NSB’er Van Grouw, als deze naar het Oostfront vertrekt. Ook brengt Erik veel tijd door in een atelier d’Ailleurs, een derderangs schilder voor wie hij lampenkappen beschildert om aan geld te komen. Hier werkt ook het Joodse meisje die hij later zal vermoorden. Verder brengt Erik ook enkele uren door in de kamer van De Spin. Dit is een bizarre ruimte, omgetoverd tot één groot kunstwerk van draden en flessen die samen een soort web vormen. De dood van de broer van Erik vindt plaats in een ziekenhuis iets buiten Leiden.
Eindoordeel Maarten ’t Hart schreef ooit over Wolkers: “de André van Duyn van de Nederlandse literatuur”. Dit vind ik een schandalige uitspraak en zeker van iemand als Maarten ’t Hart die zelf volstrekt passieloze boeken schrijft. Wolkers legt zijn hart in zijn boeken en treft hierdoor ook de harten van zijn lezers. Zijn stijl is rauw, zijn onderwerpen droevig en zijn personages tragisch, deze cocktail brengt zijn werk echter tot een ongekende hoogte in de Nederlandse literatuur, maar belangrijker: maakt het origineel. Er wordt niet voor niets vaak over het werk van Wolkers gepraat en geschreven3 als “een unicum in de Nederlandse literatuur.”Korte zinnen en een directe aanspraak op de lezer maken Kort Amerikaans tot een verfrissend hoogtepunt op mijn boekenlijst. Ik kan niet wachten op het mondeling! De mens is een kuddedier, soms wordt er één niet door de groep geaccepteerd en volgens Wolkers ontspoort die dan volledig. Aan de andere kant zal de groep ook niemand accepteren, die enigszins buiten het maatschappelijke geaccepteerde standaardbeeld valt. Met dit dilemma worstelt Erik, uiteindelijk komt hij tot de beslissing dat hij zich dan liever onder de ‘niet geaccepteerden’ schaart. Dit ‘uitschot’ accepteert hem tenminste zoals hij is: hij hoeft zich niet te bewijzen en zich niet aan te passen. Dit is ook waarom hij uiteindelijk weer terug gaat naar de tors en Elly laat vallen, de tors kent zijn mankement niet. Het is een prachtig verhaal, door Wolkers meesterlijk neergezet! Ik heb met groot plezier ‘Kort Amerikaans’ gelezen. Het is veel meer dan ik verwachtte prachtige literatuur en Jan Wolkers heeft zich een groter schrijver getoond dan ik ooit had durven verwachten. Ik ben blij en vereerd ‘Kort Amerikaans’ op mijn lijst te mogen zetten. Bronnen 1 http://www.verdec.com/hulpje/boekvers/amerik.html
2 http://www.wolkers-fragmenten.nl/content.php?id=15
3 http://www.nrc.nl/janwolkers.html