Zakelijke gegevens Titel: knielen op een bed violen
Auteur: Jan Siebelink
Jaar van uitgave: 2005
Aantal bladzijden: 446
Datum Leesverslag: 11-05-2007 Inhoud en Opbouw
Typering: Ik denk dat dit boek een psychologische roman is. Het gaat over de ontwikkelingen en het leven van Hans Sievez, en zijn plotselinge liefde voor het christendom. Omdat alles heel heftig is en vooral met geestelijke belevenissen te maken heeft, denk ik dat het een psychologische roman is. Samenvatting: Hans Sievez zit nog op de lagere school, op het schoolplein wil hij indruk maken op Margje, een meisje dat hij erg leuk vindt. Daarom speelt hij toneel op het schoolplein. Zijn vader heeft thuis alles voor het zeggen. De vader verlaat de kerk van Lathum, het dorpje waar ze wonen, en gaat thuis lezingen volgen bij een duistere groep christenen. Als Hans op een dag uit school komt, treft hij zijn moeder na een hersenbloeding aan. De moeder van Hans sterft kort daarna en de begrafenis wordt geleid door een dominee van zijn vaders groep. Zijn vader die kweker is, krijgt het erg moeilijk. Hans heeft een eigen schuilplaats geschapen en hij laat die schuilplaats jaren later aan Margje zien. Ze is erg onder de indruk en ze worden verliefd op elkaar. Op een dag heeft zijn vader het konijn van Hans geslacht en dan besluit Hans te vertrekken. Hij belandt in Den Haag. Hij heeft een baan nodig en gaat bij een tuinderij werken. Hij gaat ook in Den Haag op kamers wonen bij mevrouw Fleer. Hans werkt hard op de tuinderij, waarmee hij zich onderscheidt van de andere arbeiders. Hij ontmoet er ook een aparte man, Jozef Mieras. De andere arbeiders mogen hem niet. Jozef is erg gelovig, en blijft achter Hans aanlopen. Hij begint hem steeds meer lastig te vallen over het geloof. Mevrouw Fleer vraagt of Hans haar tante wil noemen en hoewel hij dit eigenlijk niet wil, doet hij het toch. Hans doet een cursus plantkunde in Boskoop, is een ijverige leerling totdat hij een keer Jozef Mieras als toehoorder in die les ziet zitten. Hij voelt zich dan heel ongemakkelijk. Op een dag is Hans de achtervolgingen zo zat dat hij Jozef Mieras in elkaar slaat. Hans’ vader is overleden en hij is met Margje op de begraafplaats waar zijn vader door een van de gereformeerde dominees wordt begraven. Ook zijn mevrouw Fleer is overleden en omdat hij de huur had opgezegd, krijgt hij niets van de erfenis. Hans wil weer in de buurt van Arnhem wonen en Margje stelt voor om in Velp een kwekerij te beginnen. Een arts heeft een stuk grond te koop en ze mogen ook het huis dat erbij hoort huren. Daar beginnen ze hun kwekerij. Ze werken hard aan de bloemenkwekerij. Voordat ze de woning betrekken, gaan ze trouwen in de Hervormde Kerk. Ze hebben veel geldproblemen. Kort daarna is Margje zwanger en wordt zoon Ruben geboren. Er wordt een lange tijd overgeslagen: de oorlog is al voorbij en Ruben is tien jaar. Ook al kweekt Hans prachtige planten, hij raakt ze bijna niet kwijt en verdient erg weinig. Plotseling duikt Jozef Mieras weer op, die natuurlijk over het geloof begint. Hij verkoopt Hans bij die eerste ontmoeting een oud boek voor geld dat hij eigenlijk niet kan missen. Jozef vertelt ook over een man die heel goed kan prediken. Huib Steffen is een zogenaamde oefenaar, te vergelijken met een hulpdominee. Margje is intussen weer in verwachting. De predikers Jozef en Steffen zoeken Hans nu vaker op en hij houdt dat zoveel mogelijk voor Margje verborgen. Intussen gaat Hans steeds minder mee naar de Hervormde Kerk, omdat hij onder invloed van de predikers staat. Hij krijgt een opdracht om voor een bruiloft de bloemen klaar te maken en verdient er veel geld mee. Van het verdiende geld koopt hij weer een duur boek. Als hij naar huis terugkeert, hoort hij dat Margje naar het ziekenhuis is gebracht en een miskraam heeft gekregen. Voor een korte periode is hij van de broeders genezen en hij wil hen voorlopig niet meer ontmoeten. Maar niet veel later komt er een derde prediker langs in de kwekerij: Chris Ibel. Margje ontdekt dat Hans stiekem boeken van de predikers koopt. Op een keer denkt Hans dat hij een visioen heeft. De aanblik van God is groot en Hans wordt door zijn zoon Ruben op de grond aangetroffen. Margje weet het niet en begrijpt niet waarom Hans haar geen aandacht meer geeft. Maar hij is nu in de ban van de vreemde predikers en haalt op een dag Ruben uit school om hem mee te nemen naar Lunteren, waar een eredienst wordt gehouden. Hans moet ook daar getuigenis afleggen van zijn roeping. Als hij met Ruben terugkeert naar huis, is Margje boos. Ze is weer zwanger, maar ze krijgt steeds meer het gevoel dat ze Hans kwijt raakt. Die wordt weer bezocht door Jozef en Steffen en hij krijgt opnieuw boeken aangeboden. Ruben biedt aan om ze te kopen van zijn spaargeld. Ruben doet wel meer dingen om zijn vader een plezier te doen: zo leert hij de langste psalm – psalm 119 - uit zijn hoofd om telkens een couplet voor zijn vader op te zeggen. Hij is van plan dat een keer te doen met alle 88 coupletten achter elkaar. Hans verbiedt zijn vrouw en kind min of meer naar de Hervormde Kerk te gaan. Hij heeft besloten op zondag zelf uit een van de boeken voor te lezen, als dienst. Er komt onweer en de kassen op de kwekerij gaan allemaal kapot. Dit is nog erger omdat Hans op aanraden van de predikers de verzekering heeft opgezegd. Dan wordt het tweede kind geboren, het is een zoon, Tom genoemd. Hans wou liever een meisje en laat dit duidelijk merken. Ruben zit inmiddels op de ulo, doet zijn best niet. De drie broeders Jozef Mieras, Huib Steffen en Chris Ibel zoeken hem weer op om hem te steunen. Na hun bezoek weet Hans het zeker: hij maakt werkelijk deel uit van de broeders, van het wonder. Op Koninginnedag doet Tom mee aan de wedstrijd versierde fietsen en aan de wedstrijd wie de beste plant heeft gekweekt. In beide gevallen zou Tom de prijs moeten krijgen, maar in de jury zitten de collega-bloemenhandelaren en de kleine Tom valt buiten de prijzen. Woedend gooit Hans de plant naar de koppen van de juryleden wat hem klanten kost. Hij vertrekt naar Lunteren voor een avondmaalsdienst. Margje probeert hem tevergeefs tegen te houden. Ze gaat hem achterna met de kinderen en probeert hem te overtuigen dat hij weg moet gaan bij de predikers. Hans luistert niet en de invloed van de predikers verergerd. Buurman Maters komt langs om te vragen of hij een stuk land mag kopen. Eerder had Hans hem geweigerd maar Margje weet van niets. Hans krijgt ineens weer zin in seks met Margje en ze doen het in de kwekerij. Door een openstaande deur ziet Margje zijn dure bibliotheek. Heel veel geld heeft hij in de boeken van de predikers gestopt en dat is allemaal ten koste van zijn gezin gegaan. Hans wordt op een dag ook gegrepen door de waanzin die zijn vader ooit trof en slaat gave knollen kapot. Als zijn woede is bekoeld, ziet hij dat Chris Ibel plaats heeft genomen in het kleine huisje in de tuin, omdat hij uit zijn huis is gezet. Hans weet hem verborgen te houden voor Margje en biedt hem enkele dagen onderdak en eten aan. Eigenlijk wil hij het niet. De nood wordt intussen zo hoog dat Margje hem min of meer dwingt geld te halen bij bloemenhandelaar Wieland. Hans krijgt nog 700 gulden van hem. Maar de man gooit het geld voor hem op de grond en wanneer Hans dat heeft opgeraapt, slaat hij de winkelier vol woede in elkaar. Eigenlijk is hij boos op Ibel, maar hij koelt zijn woede op Wieland. Het gevolg is dat hij natuurlijk weer een klant kwijt is. Hij stuurt Ibel meteen weg. Huib Steffen leidt weer een dienst op zondagmorgen bij Hans thuis. Alle predikers willen weer mee eten en Margje heeft er genoeg van. Tom wordt bovendien steeds vervelender en onhandelbaarder. Margje wacht Hans op als hij weer naar een dienst is geweest in Lunteren. Ze wil praten over hun relatie. Het gesprek leidt tot niets en kort daarna ontstaat er weer een conflict tussen hen beiden, als Hans naar een bijeenkomst in Hardinxveld-Giesendam wil. Margje dreigt hem te zullen verlaten. Hij neemt haar niet serieus maar als hij terugkomt van de bijeenkomst is Margje weg. Margje is precies twee weken bij Hans weggeweest. De eigenaar van het huis dat ze huren, is overleden en Hans en Margje mogen het van de erfgenamen kopen voor 60.000 gulden: op zich is dat een goede prijs, maar ze hebben het geld niet. Dan komt het aanbod van buurman Maters goed uit. Hans gaat met hem praten en de buurman wil best 60.000 gulden bieden voor het stukje grond. Hans hapt meteen toe, tot verdriet van Margje, maar ze kunnen nu wel het huis kopen. De buurman gaat een golfslagbad op de aangekochte grond bouwen. De buurt komt in opstand, maar Hans durft niet mee te doen in het verzet. Hans mag voor veel geld de bloemen leveren. Hij krijgt er later wel spijt van, want hij heeft regelmatig overlast van de gasten van het bad, die ook nog op zijn land en in de kwekerij komen. Tom wordt van school gestuurd en komt regelmatig dronken thuis. Hans kan zijn eigen kinderen niet meer goed de baas wat hij ziet als een straf van God. Tom wil ook niet meer uit de Bijbel voorlezen, omdat hij dat onzin vindt. Ruben is leraar geworden. Chris Ibel is gestorven, maar Hans mist de “wijze adviezen” van Jozef en Huib Steffen. Op een koude winteravond overnacht Jozef nog een keer in zijn kas en opnieuw houdt hij dat voor Margje verborgen. Ruben heeft verkering gekregen met Johanna. Bij de eerste kennismaking is Hans helemaal weg van haar: hij is zelfs een beetje verliefd op haar en koestert zelfs seksuele gevoelens. Hij overgiet zijn geslachtsdelen met nicotine om de lust te blussen. Hans is enkele dagen na zijn 55e verjaardag ineens niet erg lekker: hij kan vrijwel niets in zijn handen houden en Ruben komt hem helpen. Het lijkt erop alsof hij reuma heeft. Ruben vertelt dat Tom opnieuw van school verwijderd is. Hans heeft voor Johanna een ketting met parels gekocht. Margje vindt het wel vreemd. Op tweede Kerstdag zijn Johanna en haar ouders op bezoek. Hij begint weer vol overgave uit zijn godsdienstige geschriften voor te lezen omdat hij weet dat de ouders van Johanna niet gelovig zijn. Omdat ze geldproblemen hebben vragen ze bij de gemeente een uitkering aan. De tuin wordt officieel gesloten en zelfs verzegeld. Het gaat steeds slechter met Hans. Johanna mag hem wel voorlezen, Margje niet. Als hij even alleen is met Johanna, vraagt hij of ze Jozef Mieras wil bellen. Het is duidelijk geworden dat hij geen reuma heeft, maar longkanker met uitzaaiingen en daardoor zal hij niet zo lang meer te leven hebben. Op een dag staan Jozef, Steffen en weer een nieuwe prediker Taverne voor de deur. Ze worden door Ruben binnengelaten. Ze gaan onmiddellijk aan het werk met het begeleiden van Hans op zijn sterfbed. Margje mag eigenlijk niet eens aanwezig zijn in de kamer, want ze is een onbekeerde en kan de ziel van Hans beschadigen. Tom is steeds vaker weg en drinkt meer. Hij is bij de buurman in het zwembad gaan werken. In de nacht van 19 augustus sterft Hans en Margje moet op een afstandje toekijken. Ze mag als “onbekeerde” haar stervende man niet in de ogen kijken. De predikers maken nog een opmerking dat op de grafsteen geen tekst zoals “Veilig in zijn Jezus armen”, mag staan, want “dat kan een mens immers nooit zeker weten”. Zodra Hans dood is, vertrekken de predikers. Alleen Jozef keert even later nog terug om persoonlijk afscheid te nemen. Het gezin zoekt een mooie grafsteen uit waarop de tekst In Jezus ontslapen komt te staan. Ruben wil zijn moeder nog troosten en begint een gesprek met haar over de relatie met Hans. Hij vindt dat ze het erg moeilijk heeft gehad met zijn vader. Maar Margje zegt dat het altijd goed is geweest.
Tijd In welke tijd spelen de gebeurtenissen zich af? De gebeurtenissen spelen zich af een aantal jaren geleden, beginnend bij ver voor de tweede wereldoorlog en eindigend een aantal jaren erna. Wat is de verhaaltijd en wat is de leestijd? De verhaaltijd is ongeveer zestig jaar. Dit weet ik niet zeker, maar ik denk het omdat het boek begint als Hans nog een kind is, het is moeilijk te schatten hoe oud precies, en het eindigt bij Hans’ dood, en ik gok dat hij daar zestig is of vroeg in de zeventig. De leestijd weet ik niet zeker meer, ik heb het boek gelezen in de zomer vakantie en dan lees ik best snel omdat ik daar de tijd voor heb. Ik gok dus dat ik in ongeveer vier, vijf dagen het boek uit had. Een voorbeeld van een belangrijke vertraging: De belangrijkste vertraging is natuurlijk Hans’ dood. De laatste dag wordt verteld vanaf bladzijde 428 tot en met bladzijde 443. Het begint in de ochtend, als de wijkverpleegster Hans verzorgt, en verteld dan over de laatste keer dat Johanna voorleest. Als het donker begint te worden komen de predikers voor de laatste begeleiding van Hans. Tom, Ruben en Margje hebben het er heel zwaar mee, vooral dat ze niet bij Hans in de buurt mogen komen. Uiteindelijk overlijdt hij ’s nachts. Een voorbeeld van een belangrijke versnelling: Een opvallende versnelling is als Margje Hans verlaat omdat hij teveel tijd steekt in zijn nieuwe geloof. Ze neemt de kinderen mee, maar er wordt niet echt verteld wat er in de twee weken dat ze weg is gebeurd. Het boek stopt abrupt op dat moment, en gaat verder na vijf jaar als alles weer opgelost is. Heel vreemd, omdat de lezer zo een naar mijn idee belangrijk stuk mist. Op bladzijde 326 stopt het verhaal en begint met een nieuw hoofdstuk op bladzijde 331. Ik was nog blijven hangen bij het stuk dat Margje weg ging, en eigenlijk wel heel benieuwd naar wat er zou gebeuren. Maar het verhaal gaat vijf jaar later weer verder, als Hans en Margje het huis willen kopen. Flashbacks: Er komen geen echte flashbacks voor in het verhaal, alleen heel af en toe een zin van “in de tweede wereldoorlog was ik hier ondergedoken” of “wist je nog dat…” maar een echte scène die teruggaat naar het verleden komt niet voor. Wel zijn er veel sprongen vooruit in de tijd.
Ruimte Waar spelen de gebeurtenissen zich af? Het verhaal begint in Lathum, in Hans’ jeugd. Daarna gaat het verder in Den Haag, waar hij gaat werken. Dan speelt het verhaal zich verder af in Velp, voornamelijk op de kwekerij van Hans en Margje en in hun huis. Af en toe verplaatsen de gebeurtenissen zich naar bijvoorbeeld een ceremonie van Hans, maar het grootste deel van de tijd speelt zich af op de kwekerij. Belangenruimte: De kwekerij, en dan voornamelijk de kassen, is zeker een belangenruimte. Hier krijgt Hans zijn “visioen” en zijn toeval, en gebeuren er belangrijke dingen in het huwelijk van Margje en Hans. Personages Beschrijf het karakter van de hoofdpersonen: Hans Sievez: een stugge man. Vroeger was hij anders, losser en vrolijker, maar de tegenslagen hebben hem gehard. Hij slaat om en wordt streng calvinistisch, ondanks dat hij zijn vader, die ook zo was, erom verachtte. Margje was ooit zijn grote liefde en zijn alles, maar het calvinisme en de invloed van de predikers keren hem van haar af. Hij is niet goed in staat om met zijn gevoelens om te gaan. Hij houdt veel van zijn planten en mooie bloemen kweken is zijn grote hobby. De kwekerij is erg belangrijk voor hem, ook omdat het zijn eigen bedrijf is. Hans is erg koppig, en neemt niet snel dingen van mensen aan. Af en toe wel van de predikers en heel soms van Margje, maar vaak doet hij toch zijn eigen zin. Het calvinisme dat hij eerst zo verafschuwde, begint hem steeds meer aan te trekken. Ik denk dat dit komt omdat het hem helpt de tegenslagen en zijn verleden een plek te geven. Margje van Renes: Toen ze met Hans trouwde, was ze een vrolijk meisje. Erg optimistisch en met veel liefde voor andere mensen. Ze kan ook veel begrip opbrengen voor anderen en veel geduld. Alleen hoe vreemder Hans wordt, hoe ongelukkiger Margje wordt. Ze houdt erg veel van hem, en wil ook alleen maar dat hij gelukkig is. Ze heeft niet in de gaten dat haar gedrag Hans juist afstoot. Margje is ook een beetje naïef, omdat ze niet op tijd door heeft waar Hans mee bezig is. Ze denkt dat het iets tijdelijks is. Ook de problemen met de jongste zoon Tom probeert ze te negeren.
Ruben Sievez: De zoon van Margje en Hans. Ruben is een serieuze jongen, erg verdraagzaam en soms een beetje gelaten. Hij is ook erg volgzaam, hij durft niet tegen zijn vader in te gaan en probeert zijn moeder al op jonge leeftijd te beschermen. Tegelijkertijd is hij wel erg slim, dus hij weet goed wat er allemaal aan de hand is. Tom Sievez: De jongste zoon. Tom was vroeger een beetje het ondergeschoven kindje. Hans wou dat hij een meisje was, en behandelde hem dus ook als minderwaardig. Zijn moeder vertroetelde en beschermde hem heel erg, waardoor hij een beetje een watje was. Na een tijdje gaat Tom het foute pad op. Hij verwaarloosd zijn school en drinkt en rookt. Ook maakt hij zijn vader vaak belachelijk. Het lijkt wel of hij het tegenovergestelde wordt van het verlegen jongetje van vroeger. Jozef Mieras: De prediker die Hans uiteindelijk overhaalt zich te interesseren voor het calvinisme. Hij doet zich voor als een behoudende, rustige man met goede bedoelingen. Na een tijdje wordt duidelijk dat hij probeert Hans te bekeren. Als Hans hem klappen geeft, verdwijnt hij een tijdje. Maar Jozef is erg volhardend en keert terug om het opnieuw te proberen als Hans het moeilijk heeft. Hierdoor krijgen zijn verhalen vat op Hans en weet hij hem te overtuigen om mee te gaan naar besprekingen en de dure boeken te kopen. Uit dat hij zich geen zorgen maakt over hoe het met Hans en zijn gezin gaat, en alleen aan zichzelf denkt en profiteert van de goedheid van Hans en Margje, blijkt dat hij erg egocentrisch is. Hoewel Jozef niet echt een hoofdpersoon is, vond ik zijn rol in het leven van Hans wel zo belangrijk dat ik hem tot de hoofdpersonen reken. Perspectief: Het perspectief van waaruit het verhaal verteld wordt is de personaal. Een combinatie van de alwetende verteller en de ik-vorm. De verteller kan alles overzien, ook de gedachtes van Margje en soms Ruben en Tom, maar vooral Hans wordt gevolgd. De lezer weet Hans’ gedachtes en gevoelens en wat hij allemaal uitspookt. Structuur Het boek is het levensverhaal van de vader van de auteur, gezien vanuit de ogen van de zoon. In het verhaal heet de vader Hans Sievez, en de zoon Ruben. Het leven van Hans wordt van begin tot het einde gevolgd, al zijn dilemma’s komen aan bod en zijn triomfen. De andere personen in het verhaal zijn van belang, maar Hans staat centraal. De verhaallijn loopt niet chronologisch en maakt soms hele grote sprongen in de tijd. Zoals het stuk van de tweede wereldoorlog, dat volledig wordt overgeslagen. De opening van het boek valt midden in het leven van de kleine Hans, die toneel speelt op het schoolplein om indruk te maken op zijn grote liefde Margje. Het eerste deel gaat over Hans’ jeugd en hoe hij te lijden had onder het opvoedkundig beleid van zijn vader. Het einde is gesloten. Je zou kunnen zeggen dat het boek een open einde heeft, aangezien Margje, Ruben en Tom nog leven. Maar omdat het hele boek om Hans draait, om zijn levens- en denkwijze, is het verhaal ook afgelopen bij zijn dood. Het leven van de rest van het gezin gaat natuurlijk door, maar dat is niet wat de schrijver met ons wou delen. Het verhaal eindigt terecht bij de dood van Hans. Ik vind dus dat het een gesloten einde is. Motieven en Thema De belangrijkste motieven zijn:
Godsdienst; Omdat Hans Sievez worstelt met de aard van zijn geloof. Eerst is hij gewoon christelijk en zet hij zich af tegen zijn calvinistische vader, later wordt hij zelf ook streng calvinistisch. Zijn hele gezin heeft hieronder te lijden, omdat hij hen verbiedt om naar de kerk te gaan en hen zijn overtuigingen probeert op te leggen. Het geloof loopt als een rode draad door het verhaal en de verandering van Hans als persoon, door dat geloof, wordt duidelijk beschreven. Daarom is godsdienst het belangrijkste motief van het boek. Zelfs als Hans op sterven ligt, in het laatste hoofdstuk, moet alles wijken voor het calvinisme. Margje en de kinderen mogen niet bij hem zijn in zijn laatste uren, omdat dit zijn reis naar de hemel zou bederven. Bladzijde 434 Familie; Het verhaal draait om de ontwikkelingen binnen een gezin, de strijd tegen armoede en de moeilijkheden met vaders godsdienst. De hoofdpersonen zijn ook de leden van het gezin, en wat je leest is alles wat zij meemaken in de tijd dat de vader leeft. Het leven van de vrouw en kinderen gaat echter volledig langs de vader heen. Hij is alleen bezig met zichzelf en zijn geloof. Dit leidt ertoe dat de zoons zich verwijderen van hun vader en de jongste zoon krijgt drankproblemen en problemen op school. Moeder probeert iedereen bij elkaar te houden, maar krijgt er na een tijdje ook genoeg van en vertrekt. Later komt ze wel weer terug. De dood; De dood van Hans, en eerder in het boek van zijn vader, zijn erg belangrijk voor het verhaal. Door de dood van zijn vader verhuizen ze terug naar een van de omringende dorpen van zijn geboorteplaats, en wordt Hans vatbaarder voor het calvinisme. Door de dood van Hans, en doordat de kinderen daar niet bij mochten zijn, bleven ze met veel onbeantwoorde vragen over. Het thema van het boek is: De problemen van een gezin met armoede en liefde, en de godsdienst van de Vader die centraal staat in hun leven. Titelverklaring: De titel van het boek komt terug in het verhaal, in een bepaalde scène waarin Hans Sievez de predikers op bezoek krijgt. In hoofdstuk 49 komen de broeders op bezoek, om samen met Hans te bidden nadat hij zijn visioen heeft gehad. Op het moment dat de broeders aankomen is hij net bezig met een bed violen, die hij kweekt om te verkopen. De violen zijn dus erg belangrijk voor hem. Als de broeders en Hans hebben gebeden, gaan ze weer weg en Hans blijft alleen achter. Hij knielt op het bed violen en vergeet hoe belangrijk die voor hem zijn omdat hij helemaal vervuld is van de preek van broeder Steffen. Bladzijde 247. Persoonlijke mening: Wat was het mooiste of treffendste gedeelte en waarom? Het mooiste gedeelte vind ik als Hans en Margje besluiten om te trouwen en een eigen kwekerij te beginnen. Ze zijn dan nog heel gelukkig samen en hebben weinig zorgen. Dit vind ik het mooiste gedeelte, omdat ik het boek eerlijk gezegd vreselijk vond. Het is zo zwaar geschreven, en ik word er helemaal mismoedig van als ik het lees. Omdat het Hans en Margje in dat deel van het boek voor de wind gaat, eigenlijk een van de weinige keren dat het goed gaat, vind ik dat het mooiste stuk. Het treffendst vond ik het einde, omdat hierin pas goed duidelijk wordt hoe erg Hans zich laat beïnvloeden door de predikers en dat zijn gezin niet belangrijk meer is voor hem. Die scène is typerend voor het hele boek en komt in andere vormen vaker voor, maar vanwege de ernst van die gebeurtenis en de hardheid waarmee het wordt afgehandeld is dat het treffendste gedeelte. Ik ken nog een ander boek met ongeveer hetzelfde thema, dat heet “Vallende Ouders”, maar dat vond ik ook niet leuk en ik heb het niet uitgelezen.