Keefman door Jan Arends

Complete titelbeschrijving Jan Arends, Keefman, Amsterdam 1972 Motivatie boekkeuze Het boek Keefman van Jan Arends kan niet uitblijven bij mijn speciaal onderwerp. Als je ergens kan spreken van psychische patiënten dan is dat onder andere wel in dit boek. Toen ik eenmaal het eerste hoofdstuk gelezen had, kon ik het niet uit mijn hoofd zetten. Wat een fascinerend openingsverhaal van het boek. Het zit vol met tegenstellingen en is zo meeslepend geschreven. Nadat ik het boek helemaal uit had bleef ik met een beetje droefgeestig gevoel achter. Er zitten ondanks de tegenstellingen ook zoveel waarheden in het boek. Daarnaast vind ik de schrijver zelf ook intrigerend. Jan Arends heeft zelf een aantal jaren in een psychiatrische inrichting gezeten, waar hij ook literair actief was. Dit vind ik een mooi gegeven, daar hij ook over psychische patiënten schrijft. Hij blijft dus heel dicht bij zijn eigen leven. Inhoud Het boek is opgebouwd uit dertien afzonderlijke verhalen, die voor het merendeel gaan over de probleemgevallen van onze maatschappij: psychiatrische patiënten, arme sloebers en oude mensen in een tehuis (of nog onder de plak zittend van moeder de-vrouw). De meeste verhalen zijn vrij kort. De eerste twee van de dertien nemen het halve boek in beslag. De dertien verhalen zij als volgt betiteld: - Keefman - Vrijgezel op kamers - Het ontbijt - Koninginnedag - Voor vijf cent rode biet - Lena - Een visser - Barre Welvaart - De weldoener - Broodje tartaar - De zelfmoordenaar - Het gareel - De kranteneter

Het verhaal Keefman is de monoloog van een patiënt die in zichzelf zit te mompelen. Je krijgt althans niet de indruk dat iemand (behalve de schrijver) naar hem luistert. Op een wat ruziezoekende wijze richt hij zich voortdurend tot de arts die hem behandelt. De patiënt wil zich ook aan de zorg van de psychiatrisch gestoorde mens wijden. ‘Hoe vaak heb ik je al niet gezegd dat ik mij geheel wil inzetten voor de psychiatrisch gestoorde mens. En dan zit jij maat te lullen en met je hand over je kin te wrijven. Dat is zeker een tik van je? Altijd dat gepluk aan die kin. En dan de smoesjes die je verkoopt. Dat ik niet geschikt zou zijn voor de verpleging van de psychisch of psychiatrisch gestoorde mens omdat ik geen mulo-diploma zou hebben.’ Keefman heeft inderdaad geen diploma nodig, want hij ziet niets in het werk van zo’n dokter. Keefman is niet gek (en niettemin gek, maar dat is de knappe structuur van het verhaal), al kan Keefman heel goed schelden. In de hem omringende wereld gebeurt alles op afspraak, één telefoontje en je bent directeur van het gesticht, als de anderen het maar zouden willen, maar de anderen willen Keefman dom houden, en Keefman handhaaft zich door eisen te stellen, verpakt in indringende en steeds terugkerende vragen, handhaaft zich vooral door vals en eersteklas te schelden. ‘Jezus maakt mensen beter. Dat kan jij niet, mensen beter maken. Jij kan alleen dood constateren. Dan heb jij je witte jas aan. Dan ga jij met een begrafenisgezicht naar die stinkende ziekenzaal van je. En doe je of het je echt kan schelen dat mijnheer Timmermans dood is. Maar dat kan jou geen pokken verdommen. Dat bed blijft toch niet leeg. Zolang de maatschappij niet anders wordt is jou kostje wel gekocht. Dan worden de mensen wel binnengebracht hier. Of ze ziek zijn of niet, en goedschiks of kwaadschiks. Maar vertel mij niet dat het jou wat kan verdommen of mijnheer Timmermans de moord steekt. Weet jij wat jij erg vindt? Als thuis de marmot van je zoontje doodgaat. Dat vind jij vreselijk. Als thuis de marmot van je zoontje doodgaat. Dat raakt jou in jou portemonnee. Dan moet jij een nieuwe marmot kopen. Maar als mijnheer Timmermans doodgaat kost dat jou geen cent. Dan brengen ze wel weer een nieuwe mijnheer Timmermans om hier de moord te steken.’ Het tweede verhaal, over een vrijgezel die op kamers woont, gaat over een vrijgezel die langzaam verkommert in een zelfgekozen isolement. Het is een verhaal dat laat zien hoe de ondergang, het verval in zijn werk gaat. Als hij tenslotte zijn ontlasting in bed laat lopen, wordt hij als een klein kind door zijn radeloze hospita geslagen en vervolgens in de ‘veiligheid’ van een inrichting opgenomen. Hoe de ongehoorzaamheid zich gewillig laat straffen, kan men lezen in Het Ontbijt. De rest van de bundel bestaat uit kleinere verhalen die vaak niet zo aangrijpend en subtiel zijn als beide hoofdschotels. Aardig is nog het verhaal Barre Welvaart, waaruit ik niet na kan laten iets te citeren. Schrijvers krijgen in dat verhaal monsterachtig hoge honoraria en omdat niemand ze weinig wil betalen, zit er voor een auteur met plichtsgevoel niets anders op dan te stoppen met publiceren, om de geldmarkt niet te zeer te benauwen. Of het geld in de gracht te gooien. Maar Jan Arends heeft een persoonlijk middel om van het geld af te komen. Hoe, blijft zijn geheim. Hij wil in elk geval, hulpvaardiger kan al niet, uw hele geldbezit van u overnemen. ‘Het is eenvoudig. U stuurt een klein briefje. Een paar dagen later al sta ik met een verhuiswagen voor uw deur. Voorgoed bent u van al uw geldzorgen bevrijd. Collegae schrijvers, vooral zij die ook nog van het Fonds voor de Letteren krijgen dat mij gelukkig overslaat, hebben voorrang.’ Verdiepingsopdracht. · De relatie met sociaal-economische achtergronden. Het schrijversschap van Arends heeft iets paradoxaals. Want hoe is de opvatting dat schrijven een vorm van communicatie is, te verenigen met het wantrouwen van de schrijver ten opzichte van zijn medemensen en zijn bewust gekozen isolement? Arends staat tegenstrijdig ten opzichte van de literatuur. Literatuur lijkt nog de enige mogelijkheid om zijn masochistische neiging tot zelfkwelling en passiviteit in toom te houden, om hoe dan ook een verbitterde communicatie met de mensen in stand te houden. Onthullend voor de passief-actieve kant van zijn schrijversschap is de zin: ‘Ik leef uit de buik van mijn moeder en ik schrijf.’ Ook in de sociale contacten met zijn collega-schrijvers is hij dubbelzinnig. Hij doet mee aan het literaire leven door bijvoorbeeld lid te zijn van de Vereniging van Letterkundigen, maar aan de andere kant doet hij zijn uiterste best zich te isoleren van zijn collegae. Zijn Lunchpauzegedichten bevatten gedichten die felle aanvallen zijn op onder andere Bernlef en Scheepmaker. De verhalen ‘Barre welvaart’ en ‘De weldoener’ zijn een satire op de sociale positie van de kunstenaar. · De relatie met culturele achtergronden. Niet alleen Jan Arends’ werk moet gezien worden in het kader van de grote belangstelling voor psychiatrie in Nederland in de jaren zeventig. In de Nederlandse literatuur treffen we ook in de verhalen van Maarten Biesheuvel en in de poëzie van Arie Gelderblom thema’s aan, die verband houden met de wereld van de psychiatrie. · De relatie met literaire stromingen en genres. Het werk van Arends kan men zonder meer sterk autobiografisch noemen. In zijn interviews kun je er niet aan ontkomen dat werk en leven bij Arends één zijn. En dan niet alleen door de feitelijke overeenkomsten. De pessimistische mentaliteit en de ziekelijke gekweldheid van zijn verhaalfiguren vinden we ook in zijn biografie terug. Wie Arends’ werk leest, kan zijn zelfmoord alleen zien als een logische consequentie van die pessimistische mentaliteit. · De relatie met de literatuuropvatting van de auteur. Meermalen gebruikt Arends een paradox. Wat in de ene regel wordt beweerd, wordt in de volgende regel weer ontkend. In korte zinnen – zinnen met meer dan tien woorden zijn zeldzaam – bekogelt hij de lezer met zijn problematiek. Hij maakt veelvuldig gebruik van bijwoorden als ‘dus en vooral van het voegwoord ‘maar’. Het quasi-logische en het paradoxale van Arends’ beweringen en manier van schrijven treden in dit soort woorden naar voren. Wat de literaire vormgeving betreft kan men Arends’ werk verdelen in twee soorten verhalen. Er zijn verhalen waarin gepassioneerd geschreven wordt over eigen ervaringen en die de indruk maken in één keer geschreven te zijn én verhalen die meer registrerend en objectief zijn, in de hijvorm, met een soms anekdotisch plot. Voorbeeld van dit tweede soort is het verhaal ‘Vrijgezel op kamers’. · De plaats van het gelezen werk in het oeuvre van de auteur. Hoewel Jan Arends reeds in 1944 debuteerde en vervolgens in verschillende literaire tijdschriften publiceerde, kreeg hij pas grote bekendheid in de jaren 70, toen hij in 1972 zijn verhalenbundel Keefman en in 1974 zijn gedichtenbundel Lunchpauzegedichten en zijn verhalenbundel Ik had een strohoed en een wandelstok verschenen. Deze drie bundels werden lovend besproken en in korte tijd enige malen herdrukt. · Bepaal de thematiek van het werk. In het boek Keefman komen de volgende thema’s aan bod: de relatie patient-psychiater (Keefman), de ervaringen van een patiënt in een psychiatrische inrichting (Keefman), de preoccupatie met outcast in de maatschappij (Lena), figuren die door hun gedrag en door een bijna pathologische instelling zich vervreemden van de omgeving (Vrijgezel op kamers). Verder komen de thema’s eenzaamheid en levensangst sterk naar voren.