Kartonnen dozen door Tom Lanoye

Bibliografische beschrijving Auteur: Tom Lanoye
Titel: Kartonnen dozen
Plaats van uitgave: Amsterdam Uitgeverij: Prometheus
Jaar van uitgave: 1991 Aantal blz.: 148 Eerste druk 2. Bespreking van de roman / het verhaal 2.1 Samenvatting “Het is het verhaal van een banale liefde en haar verterende kracht”. Zo begint Tom Lanoye z’n autobiografische roman. De belangrijkste gebeurtenissen uit z’n jeugdjaren worden erin verteld. Op de studeerkamer van het hoofdpersonage (de auteur zelf dus) staan op een rek een aantal dozen. Aan de hand van die dozen doet de auteur zijn verhaal. Ze bevatten namelijk elk een stukje van z’n leven. De eerste doos is een kartonnen doos die vroeger veel gebruikt werd als reiskoffer bij reizen, georganiseerd door de Mutualiteiten. Het was op zo’n reis dat Tom Z. ontmoette. De twee tienjarigen lagen in de slaapzaal naast elkaar en raakten zo aan de praat. Zo bleek dat Z. net als Tom in P. woonde. In de loop van het kamp leerden Tom en Z. elkaar beter kennen, niet dat ze onafscheidelijk werden, neen, gewoon goede vrienden. De tweede doos is een damesschoendoos en bevat vooral de inwijding van Tom in het zogenaamde mysterie van de maatschappij. Er wordt verteld over de homoseksuele ontwikkeling van het hoofdpersonage. De doos bevat namelijk herinneringen aan z’n reis naar de Zwitserse Alpen. Op die reis begon z’n hartstochtelijk verlangen naar Z. De derde doos is een echte archiefdoos. Hierin rusten de herinneringen aan het middelbaar onderwijs. De persoonlijke contacten met de leerkrachten worden beschreven. 3 van hen hebben een onuitwisbare indruk op Tom gemaakt. In de derde doos worden ook de toenaderingen tot Z. bewaard. De vierde doos is het boek zelf. “Want wat was een achterflap anders dan de bodem, en een voorflap anders dan het deksel, van een kartonnen doos waarin alle schatten en rotte appelen van het bestaan naast elkaar voor het grijpen liggen.” De auteur nodigt de lezer ook uit om in deze vierde doos zelf de geheime beelden uit z’n jeugd te bewaren. 2.2 Personages - Tom: Tom is uiteraard het hoofdpersonage van dit boek. We krijgen een beeld van hem tijdens z’n jeugdjaren, waarbij hij opvallend veel van zichzelf blootgeeft. Z’n personage is een round character: in de ontwikkeling van het personage kwam z’n seksuele geaardheid namelijk naar boven. Hij is het vijfde kind van een slager, een nakomertje. Hij leest enorm veel en dankzij z’n moeder krijgt hij ook de smaak van het toneelspelen te pakken. Hij draagt een brilletje en heeft zwarte krullen. Op de middelbare school staat hij bekend als “ die kleingebleven etter die op elke vraag van de leraar het antwoord al meende te weten nog voor de brave man was uitgesproken, en die constant met zijn opgestoken vinger zat te zwaaien als een boompje in de storm.” Eén van de meest belangrijke dingen uit Toms jeugd is z’n verlangen naar en z’n liefde voor Z. Hij begint beelden van hem op te slaan in z’n geheugen om ze dan terug voor de geest te halen als hij masturbeert: “Overdag gebruikte mijn lichaam mijn geest als opslagplaats voor visuele prikkels, ’s avonds als reproductiemachine ervan.” Tijdens een reis naar Griekenland moeten Tom en Z. twee nachten samen doorbrengen. Op de tweede nacht worden de fantasieën van Tom eindelijk werkelijkheid: ze bedrijven de liefde. Maar dan komt een abrupt einde aan hun sprookje, want na die nacht negeert Z. hem. Naast een seksuele ontwikkeling, ondergaat Tom ook een ontwikkeling op het vlak van interesse voor taal en literatuur. In het begin leest hij gewoon veel, maar later komt hij door een leerkracht van hem (Mussolini) te weten dat hij schrijver wil worden. - Z.: Ook Z. is een round character: hij ondergaat doorheen het verhaal ook een ontdekkingsreis omtrent zijn geaardheid. Net als Tom dacht hij dat hij homoseksueel was. Maar bij Z. was dit echter een fase die van voorbijgaande aard was. Na de nacht in Griekenland probeert hij Tom zoveel mogelijk te ontwijken, omdat hij hem niet wou kwetsen. Pas op die nacht beseft Z. dat hij hetero is. Op het einde van het boek blijkt dat Z. nu gelukkig getrouwd is. Op tienjarige leeftijd is Z. net als een tweelingbroer van Tom. Hij is ook klein, draagt een brilletje en heeft zwarte krullen. Later komt er echter wel een verschil: Z. heeft een gespierd lichaam, als resultaat van z’n vele trainingssessies in de turnclub. Het is zijn gespierd lichaam dat aan de basis ligt van de verliefdheid van Tom. Want als men verliefd wordt, wordt men slechts verliefd op een deelaspect van die persoon. De volgende personages zijn allemaal flat characters: ze evolueren niet en alleen het deel van hun persoonlijkheid dat op een of andere manier in contact komt met Tom wordt besproken. - De zus van Tom: de vijf jaar oudere zus van Tom is één van de vrouwen die hem in zijn eerste levensjaren sterk beïnvloed hebben. Ze stelt zich zorgend en zelfs moederlijk op ten opzichte van Tom. Enerzijds apprecieert Tom die aandacht, maar anderzijds neemt hij ze vanzelfsprekend en kiest hij tijdens een ruzie partij voor z’n broers, om ook een beetje aandacht te krijgen van hen. - Wieske: Wieske is een vriendin des huizes die alleen als ze werkt of slaapt niet bij de familie Lanoye is. Tom gaat elke week samen met Wieske naar de film en met haar voert hij zijn eerste politieke discussies. Zij is de tweede vrouw die een impact heeft op de persoonlijkheid van Tom. - Toms moeder: de derde vrouw die een grote invloed had op Tom was zijn moeder. Zij is een sterke, behulpzame vrouw met principes. Ze speelt amateur-theater en laat Tom samen met haar repeteren. Hierdoor krijgt Tom de smaak van het toneelspelen te pakken. - Pit Germaine: zij is de vierde belangrijke vrouw uit Toms jeugd. Ze is de oudste zus van zijn moeder en nam de plaats in van haar eigen moeder als ze stierf. Daarom is ze pas getrouwd op haar zeventigste. Ze kwam vaak op bezoek bij de familie Lanoye om hen op de hoogte te brengen van de laatste nieuwtjes. - Mussolini: Hij was Toms klastitularis in het laatste jaar en gaf alleen Nederlands. Hij was een bekend dichter (in werkelijkheid was dit Anton van Wilderode). Hij slaagde erin om Tom het vuur van de literatuur mee te geven.
2.3 Tijd Het boek zelf speelt zich af in het heden. De auteur vertelt zijn verhaal aan de kartonnen dozen die hij opent. Aan de hand van die kartonnen dozen herinnert hij zich gebeurtenissen uit zijn jeugd. Bij elk nieuw hoofdstuk opent hij een nieuwe doos en volgt er een grote flashback. Pas op het einde breekt hij dit patroon en schrijft hij in het heden een brief aan Z. Hij begint de brief met: “Beste Z., ik ben nu 32, net als jij” Die grote flashbacks op zichzelf verlopen chronologisch: de eerste flashback begint als hij tien is, de tweede begint als hij twaalf is en de derde begint op zijn vijftiende. Als we de flashbacks afzonderlijk gaan bekijken, zien we dat ze ook chronologisch verlopen, maar dat ze op hun beurt ook flashbacks bevatten; vb op p.15: de eerste schooldag. Naast flashbacks bevatten ze ook tijdsverdichting: de auteur wil alleen de belangrijkste gebeurtenissen uit z’n jeugd vertellen en slaat daarom geregeld een hele periode over. Echt nauwkeurige tijdsaanduidingen kunnen we in dit boek niet vinden; vb. op p. 7: “begin jaren 70”. 2.4 Ruimte In dit boek wordt de ruimte bijna niet beschreven. Omdat het verhaal uit flashbacks bestaat, wordt alleen het belangrijkste beschreven: de gebeurtenissen. De ruimte is dus zeker geen sfeerschepper. De plaatsaanduidingen zijn dan ook zeer vaag. Er wordt verteld dat Tom in P. woont en dat hij op zijn eerste reis naar A. ging. Misschien wilde de schrijver een bepaalde symboliek in de naamgeving leggen. A. is namelijk de plaats waar alles begon, het begin van z’n relatie met Z. Alleen als het noodzakelijk was voor het verhaal was er sprake van een plaatsaanduiding. Er wordt verteld dat de reizen naar de Ardennen, De Zwitserse Alpen en naar Griekenland gingen, maar dit was meer om de verschillende gebeurtenissen in de tijd te kunnen situeren; vb. op mijn reis naar A. leerde ik Z. kennen. 2.5 Perspectief / focus Aangezien het boek een autobiografische roman is, hebben we duidelijk te maken met een ik-verteller. Zowel de auctoriale als de personale ik-vertelsituatie komen hierbij aan bod. Gedurende de flashbacks beleeft de verteller de gebeurtenissen echt. Dit is dus personaal. Maar er zijn ook passages waarbij de verteller, vaak afstandelijk en ironisch, commentaar geeft op zichzelf; vb. op p. 50: “En herinnert u zich, lezer, dat ene jongetje dat op de eerste bank zat? Die kleingebleven etter (…) en die constant met zijn opgestoken vinger zat te zwaaien (…) Dat jongetje was ik.” 2.6 Stof / Motieven / thema / titel De verhaalstof is ontleend aan echt gebeurde feiten: de auteur vertelt zijn levensverhaal. Omdat het een autobiografische roman is, kan niet gezegd worden dat er rond een thema gewerkt wordt. Je kan wel zeggen wat centraal staat: dit is de liefde van Tom voor Z. Hieruit vloeit dan zijn homoseksuele ontwikkeling voort. Zoals de titel van het boek ons laat vermoeden, zijn de vier kartonnen dozen een belangrijk motief. Met behulp van deze dozen vertelt Tom Lanoye zijn levensverhaal. De vier vrouwen zijn eveneens een motief. Aan de hand van deze vrouwen verklaart Tom zijn interesses, want zij hebben een grote invloed op hem. Ook de taal en het schrijven zijn belangrijke motieven in dit boek. Al van in het begin is het duidelijk dat Tom veel en graag leest. Door Mussolini wordt die interesse voor de literatuur dan nog eens versterkt. 2.7 Taal en stijl Tom Lanoye heeft duidelijk een eigen schrijfstijl met veel beeldspraak en vergelijkingen; vb. op p.92: hij vergeleek zijn relatie met P. met die van Gezelle en Eugène van Oye. Maar blij was hij er niet mee: “Het was alsof Gezelle mijn gevoelens jegens Z. had gestolen om er zijn West-Vlaamse taalpap op te kleven. Hij pronkte met mijn geheim als een toneelspeler met nepjuwelen. Door zomaar te verwoorden wat ik nog nooit onder woorden had gebracht, maakte hij het alledaags, en door het alledaags te maken, maakte hij het belachelijk.” Hij kan ook op een zeer zakelijke, afstandelijke manier schrijven; vb. op p.66-67: hier beschrijft hij de verschillende manieren om te masturberen. Doorheen het hele boek wordt humor gecreëerd door zelfspot (vb. als hij zichzelf beschrijft in het humaniora) en door taalspelletjes; vb. op p. 64: de beschrijving van het masturberen: ingedeeld in kwantiteit, kwaliteit, snelheid, variëteit, jolijt en lokaliteit.
3. Interpretatie en waardering 3.1 Door mezelf Ik had nog nooit een boek van Tom Lanoye gelezen, maar ik was aangenaam verrast. Vooral z’n schrijfstijl heeft veel indruk op me gemaakt. Door z’n beeldspraak en uitgebreide woordenschat kan hij alledaagse dingen omtoveren tot grootse evenementen. Een ander aspect dat ik zeer aangenaam vond, was dat hij de lezer echt betrok in z’n verhaal. Hij sprak de lezer geregeld aan en nodigde hem zelfs uit om zijn geheimen in het boek te bewaren. Alles (de titel, de omslag, de hoofdstukken) past perfect in elkaar en dat maakt het juist zo mooi. Als een boek goed geschreven is, mag de lezer geen problemen hebben om zich in te leven in de gevoelens van het hoofdpersonage en daar had ik dan ook totaal geen problemen mee. Maar soms werd de schrijver misschien iets te persoonlijk: er waren sommige passages die meer geleken op een korte handleiding voor masturbatietechnieken dan op passages van een roman. 3.2 Door anderen De kritieken over het boek en de schrijver waren over het algemeen positief. Hier zijn een paar voorbeelden daarvan - Uit Vrij Nederland, 05-10-1991, p.185-186 “Kartonnen dozen is een volwaardige autobiografische liefdeskomedie, verteld met een meestal goed in toom gehouden ironie waarin het Vlaamse Boorman-syndroom is terug te vinden: sinds Elsschots Boorman kan geen schrijver meer iets persoonlijks verkopen als hij zijn kaarten niet met zelfspot op tafel legt, anders denkt men bedrogen te worden. Verleiding met tactische openhartigheid, dat is de kunst en die heeft Lanoye volledig in de vingers.” - Uit De Morgen, door Jos Borré ”Als er zich inderdaad een nieuwe literaire generatie profileert in Vlaanderen, is Tom Lanoye daar het boegbeeld van.” - Uit NRC Handelsblad, door Kester Freriks ”Tom Lanoye schrijft in de voortreffelijke Vlaamse traditie van Hugo Claus.”