Het theater, de brief en de waarheid door Harry Mulisch

Persoonlijke reactie van Het theater, de brief en de waarheid, een novelle van Harry Mulisch. Het onderwerp. De aanleiding tot het schrijven van dit ‘literaire avontuur’, zoals Mulisch het zelf noemt, werd gevormd door het optreden van Jules Croiset. Deze acteur schreef een dreigbrief naar zichzelf en ensceneerde zijn eigen ontvoering toen hij hoorde dat het toneelstuk Het vuil, de stad en dood, een stuk van Rainer Werner Fassbinder, opgevoerd zou worden. Dat de aanleiding tot het schrijven van dit verhaal terug slaat op een feit, vind ik prettig om te weten omdat dat het verhaal realistischer maakt en ik totaal niet van verhalen houd waarvoor een overdosis fantasie voor nodig is. Het onderwerp gaat, naar mijn mening, over wat antisemitisme in deze tijd nog voor gevoelens op kan roepen, hoe ver mensen gaan om deze problemen op te lossen en wat daarbij allemaal mis kan gaan. Dit geheel vind ik een interessant en origineel onderwerp, hoewel ik het onderwerp antisemitisme, hoe treffend dat ook kan zijn, toch langzamerhand een beetje achterhaald vind. Het laatste deel van het onderwerp vind ik daarentegen wel zeer de moeite waard, omdat boeiend beschreven wordt hoe, zowel Herbert als Magda, denkt dat het allemaal zo ver heeft kunnen komen en hoe zij beiden geprobeerd hebben het probleem op te lossen. Het mooie van dit vind ik dat de lezer aan het eind van het boek de zogenaamde waarheid te weten komt -er bestaat namelijk geen echte waarheid want het boek bestaat uit twee complementaire werelden die onmogelijk gecombineerd kunnen worden- en dus kan begrijpen wat de personages uit het boek absoluut niet konden begrijpen. Het verhaal heeft me duidelijk gemaakt dat je nooit te snel moet denken dat je plan waterdicht is, hoe vaak je ook over de stappen van het plan en de bijbehorende reactie hebt nagedacht, want het kan altijd verkeerd uitpakken. De gebeurtenissen. Hoewel er redelijk veel gebeurt in het boek, ligt de nadruk denk ik toch op de gedachten en gevoelens, omdat het niet echt om de gebeurtenissen gaat maar juist om de gedachtegang die de personages daarbij maken. De belangrijkste gebeurtenis in het boek is naar mijn mening het schrijven van de dreigbrief door Magda. Dit vind ik een zeer opmerkelijke gebeurtenis want de inhoud van de brief is niet niks en zorgt in heel het land voor opschudding. Hieruit is dus goed op te maken dat ze echt ten einde raad was en geen andere uitweg meer zag, want anders doe je zoiets niet. Ook de reactie van Herbert op de dreigbrief vind ik nogal merkwaardig. Hij zegt de brief zelf te hebben geschreven omdat hij ervan overtuigd is zijn vrouw daarmee te helpen. Dit getuigt weer van een beslissing genomen in uiterste wanhoop, want hij maakt zichzelf door deze uitspraak nogal krankzinnig. Want dat ben je als je een dergelijke brief vol haat naar jezelf stuurt en dit wist Herbert ook. Er is geen gebeurtenis in het verhaal die niet werkelijk gebeurd zou kunnen zijn en daarom vind ik het een geloofwaardig verhaal. Wel is toevallig dat, wat beide personen deden om de ander te helpen, bijna het tegenovergestelde effect had dan dat de bedoeling was, hoewel het bijna niet mis kon gaan. Hierover heeft het boek me, zoals al eerder gezegd, toch aan het denken gezet. De onduidelijkheid over hoe het precies in elkaar steekt, heeft ervoor gezorgd dat het boek me vanaf het begin tot het eind bleef boeien. De bouw. De bouw van het boek vind ik zeer frappant. Het boek bestaat namelijk uit twee werelden die onmogelijk gecombineerd kunnen worden; eigenlijk twee afzonderlijke verhalen, die toch alles met elkaar te maken hebben. Het eerste deel is mogelijk zonder het tweede deel en het tweede zonder het eerste. Dit zorgde voor zeer veel verwarring toen ik aan hoofdstuk twee begon, want ik was hier niet op voorbereid (ik had namelijk de ondertitel van het boek ‘Een tegenspraak’ nog niet gezien). Nu was Herbert ineens dood en vertelde juist Magda haar verhaal. Pas na een tijdje had ik door hoe het zat. Door deze opbouw vind ik het ook moeilijk om over een eind te spreken in het boek. Naar mijn mening heeft boek eigenlijk twee eindes, één aan het eind van Herbert’s verhaal en één aan het eind van het verhaal van Magda, omdat dit ook twee min of meer afzonderlijke verhalen zijn. Het eind van het boek is voor mij wel bevredigend, want nu, nadat ik beide verhalen gelezen heb, kan ik me voorstellen hoe het allemaal gegaan is en zijn mijn vragen voor het grootste deel beantwoord. Het moeilijkst te begrijpen vind ik dat Mulisch in zijn verantwoording zegt dat zijn verhaal niet waar of onwaar is, zoals een feitenverslag, maar als literair verhaal zijn eigen feit is. Ik denk dat hij daarmee bedoelt dat je, na het lezen van het boek, niet moet proberen uit de twee verhalen tot een conclusie te komen over wat er nu werkelijk gebeurd is, maar dat de verhalen zich afspelen op afzonderlijke niveaus en zich dus langs elkaar af. Ik weet niet of dit juist is, maar ik heb er in ieder geval over nagedacht. Ook is het me opgevallen dat er in allebei de hoofdstukken Herbert en Magda een gedicht voorkomt. Wat de schrijver hier precies mee wil bereiken is me niet duidelijk. De personages. Zowel Herbert als Magda vind ik personen met een begrijpbaar karakter, maar ook beiden nogal extreem in hun oplossingen. Ik kan bijvoorbeeld wel begrijpen dat Herbert zo verward en heftig reageert als hij hoort dat het toneelstuk ‘Het vuil, de stad en de dood’ zal worden opgevoerd, vooral omdat zijn eigen vader was vergast in Sobibor en het hem daardoor allemaal nog eens bijzonder aangreep. Maar zijn oplossing voor het probleem van Magda, zichzelf ontvoeren en bekennen een brief geschreven te hebben die hij zelf niet heeft geschreven, vind ik nogal extreem en zoiets zou nooit in mij zijn opgekomen, laat staan dat ik het echt gedaan zou hebben. Hetzelfde geldt voor de reactie van Magda op het toneelstuk. De reactie is begrijpbaar maar de actie die volgt op die reactie, het schrijven van de brief, is te extreem in mijn ogen. Het mooie hiervan voor het verhaal vind ik dat de personages niet voorspelbaar zijn en je je dus verbaast bij het lezen. Het taalgebruik. Met de taal in het boek heb ik geen moeite gehad. Het lijkt mij gewoon hedendaagse spreektaal. Ik wist van slecht enkele woorden niet direct wat zij betekenden, maar dat werd dan al snel duidelijk uit de rest van de zin. Het verhaal is eigenlijk een grote monoloog, af en toe afgewisseld door korte dialoogjes tussen Vera en Felix, en toch vond ik het niet saai worden daardoor. Ik kon me bij alles wat ik las een goede voorstelling maken zonder dat daar overvolle beschrijvingen voor nodig waren. Dit vind ik altijd een pluspunt aan een verhaal.