Het Spaans heidinnetje door Jacob Cats

HET SPAANS HEIDINNETJE
De eigenlijke en volledige titel luidt: Selsam Trou-geval Tusschen een Spaens edelman, ende een Heydinne; soo als de selve edelman, ende alle de werelt doen geloofde
Het wonderlike huwelijk tussen een Spaanse edelman en een zigeunerin; tenminste dat dachten die edelman en alle andere mensen aanvankelijk Samenvatting Van De Inhoud Inleidend gesprek tussen Philogamus en Sophroniscus Sophroniscus, die voor zaken weg moet, stelt zijn vriend Philogamus een huwelijksverhaal ter hand dat hij kort tevoren zelf
gelezen had. Als ze elkaar weer ontmoeten, kunnen ze de vragen die deze geschiedenis oproept samen bespreken. Philogamus gaat daarmee akkoord en ze nemen afscheid van elkaar.
Het Spaens Heydinnetje Maiombe, het sluwe hoofd van een groep zigeuners die in de buurt van Madrid zwerft, ontvoert op een dag een ongeveer twee jaar oud meisje van voorname afkomst. Maiombe had het kind ontvoerd voor de mooie kleertjes die het droeg en wil de het aanvankelijk ter vondeling leggen. Maar wanneer ze het kind ontdaan heeft van haar kleertjes en het mooie gezichtje ziet kan ze het niet over haar hart verkrijgen het meisje te vondeling te leggen en besluit ze het op te voeden. Het meisje dat eerst Constance heette, wordt voortaan Pretiose genoemd. Alle nasporingen van de echte ouders bleven zonder resultaat. Pretiose groeit temidden van de zigeuners op, van wie ze les krijgt in dansen, zingen en vele andere 'vreemde kunsten'. Pretiose is een mooi en intelligent meisje en haar komst verandert veel. Door haar hevige afkeer van stelen en grof taalgebruik weet ze de zigeuners te weerhouden van hun gewoonte te stelen en te vloeken en zo hun leven te beteren. Pretiose dansen en zingen levert de groep veel geld op. Ook kon uit de lijnen van de hand en de loop van de sterren de toekomst voorspellen. Evenals aan iemands uiterlijk zien hoe zijn karakter was. Eens werd een lief, jong meisje, Giralde, ziek omdat ze niet mocht trouwen met een jongen die minder rijk was dan zij. De dokter kon haar niet genezen, maar Pretiose, die toevallig in de buurt kwam en door Giraldes moeder op het kasteel werd ontboden, had de vreemde oorzaak van de ziekte snel ontdekt. Ze praatte erover met de moeder en de dokter. Toen Giralde toestemming kreeg met haar uitverkorene te trouwen, was ze genezen. Als dank schonk ze Pretiose honderd pistoletten (Spaanse munten). Dit voorval maakte het Pretiose landelijk bekend. Op een dag hoor de jonge ridder, Don Jan, die tijdens de jacht van zijn makkers was afgedwaald, Pretiose zingen. Don Jan wordt terstond verliefd op Pretiose en gaat naar haar toe om te vragen of ze het jachtgezelschap heeft gezien. Zodoende komt Don Jan in gesprek met Pretiose en Maiombe. Na een tijdje bekent hij zijn liefde voor Pretiose. Pretiose neemt hem eerst niet serieus en herinnerde hem er aan dat zij wel weet wat vleierij betekent. Maar Don Jan verzekert haar dat zijn liefde voor haar oprecht is en als bewijs door van geeft hij haar een ring met een prachtige diamant. Pretiose geeft zich echter nog niet gewonnen en stelt hem op de proef: als hij werkelijk van haar houdt, moet hij eerst twee jaar lang als zigeuner met de groep meereizen. Pretiose geeft Don Jan een nacht bedenktijd. Die nacht wordt Don Jan hevig heen en weer geslingerd tussen zijn gevoelen en wat zijn verstand hem zegt. De volgende dag echter sluit hij zich aan bij de zigeuners en geeft zijn naam en al zijn rijkdommen er voor op om Pretiose man te worden wanneer de tijd daar rijp voor is.Voortaan zal hij Andreas heten. Op zijn verzoek vertrekken ze uit de streek, want hij wil niet graag door de mensen van de stad herkend worden. Andrea’s gedrag heeft al snel een goede invloed op de troep. Ook hij weet ze net als Pretiose wat manieren bij te brengen. Op een dag komen ze in het stadje Murcia, waar een schatrijke jonkvrouw, Gohanna, verliefd op Andreas wordt. Wanneer hij weigerde op haar huwelijksaanzoek in te gaan, neemt ze wraak. Ze laat een paar kostbare sieraden in zijn reistas verbergen en beschuldigt hem daarna van diefstal. Wanneer de sieraden in zijn reistas worden gevonden begint de schout uit te schelden en wanneer Andreas van een soldaat een harde klap tegen zijn hoofd krijgt steekt hij de soldaat neer. Hierop worden alle zigeuners opgepakt en naar Giomaer de landvoogdes gebracht. Door haar schoonheid trek Pretiose de aandacht van de landvoogdes. De landvoogdes wilt van alles weten van Pretiose, die haar aan haar dochtertje Constance doet denken. Ondertussen smeekte de huilende Pretiose om genade voor Andreas. Ook landvoogd Don Ferdinando en Maiombe kunnen hun tranen niet bedwingen bij het zien van Pretioses verdriet. Maiombe haalt hierop een doosje tevoorschijn en bekent, dat zij Pretiose (de dochter van de landvoogd en landvoogdes) op hemelvaartsdag 1595, in Madrid ontvoerd heeft. In het doosje zitten de juwelen die Constance destijds droeg en een briefje, waarop staat wie het kind was en hoe Maiombe het gestolen had. De landvoogdes herkent haar dochter en de ouders zijn dolgelukkig. Maar de landvoogd heeft grote bezwaren tegen Constances liefde voor de zigeuner Andreas. Toen wanneer Maiombe de afkomst van Andreas bekent maakt geeft de landvoogd hun zijn zegen en dank hij God. Gohanna bekent dat Don Jan door haar schuld in de gevangenis is beland en krijgt vergiffenis. In een lang gesprek tussen Sophroniscus en Philogamus komen naar aanleiding van het verhaal zes punten aan de orde: a) de oorsprong van de zigeuners
b) de vraag of aan de polsslag te voelen is of iemand verliefd is
c) het handlezen (wordt verboden) d) de fysiognomie of gelaatkunde (is niet verwerpelijk) e) waarzeggerij (wordt verboden) f) het huwelijk tussen een christen en een heiden. Compositie Inleiding (vers 1-148): beschrijving van Maiombe en Pretiose; Ingelaste geschiedenis van Giralde (vers 149-331); Ontmoeting met Don Jan (vers 332-604); Don Jan wordt zigeuner (vers 605-878); Ingelaste geschiedenis van Gohanna (vers 879-1080); Ontknoping (vers 1081-1432). De inleiding van het verhaal wordt voorafgegaan door een kort tussen Sophroniscus en Philogamus; na het verhaal volgt een lang gesprek tussen Sophroniscus en Philogamus. Personages
De dialogen voorafgaand aan en volgend op het verhaal worden gevoerd door Sophroniscus, een bejaarde en wijze weduwnaar (wellicht Cats zelf!) en Philogamus, een trouwlustige jongeman. De belangrijkste verhaalpersonages zijn Maiombe, Pretiose en Don Jan. Maiombe, het hoofd van de troep zigeuners, is sluw en doortrapt, maar ze raakt gehecht aan Pretiose (die eigenlijk Constance heet). Pretiose is van voorname afkomst (ze droeg als klein kind al juwelen), is mooi, heeft gitzwarte ogen, is intelligent en kunstzinnig (kan dansen en zingen). Ze heeft een afkeer van stelen en grof taalgebruik en heeft een positieve invloed op de zigeuners. Haar moeder Giomaer herkent het meisje als ze ongeveer zeventien jaar is aan een wrat op haar borst en twee aaneengegroeide tenen. Don Jan/Andreas, is een jonge ridder, die door Pretiose op de proef gesteld wordt. Zijn liefde voor haar wint het van het (vermeende) standsverschil. In de twee ingelaste geschiedenissen spelen respectievelijk Giralde (die door Pretiose van haar liefdessmart wordt genezen) en Gohanna (de rijke 'maagd van Murcia' die verliefd wordt op Don Jan) een belangrijke rol. De namen Gohanna en Ferdinando (de landvoogd) wijzen op een Spaanse bron. Plaats en tijd De gebeurtenissen spelen zich af in Spanje, in de buurt van Madrid en in de provincie Murcia. De sfeer is sterk idyllisch. De vertelde tijd omvat omstreeks vijftien jaar (de tweejarige Pretiose wordt in 1595 ontvoerd; de herkenning vindt ongeveer vijftien jaar later plaats). Vertelperspectief Er is sprake van een alwetende verteller, die tijdens het verhaal opmerkingen maakt en commentaar levert. Thematiek Waar het vooral om gaat, is de kwestie 'gelijk' en 'ongelijk' huwelijk. Hoewel Pretiose bij de zigeuners (die gelijkgesteld worden met heidenen) is opgevoed, blijkt ze van adel te zijn en een christelijk levensgedrag te vertonen. Niets staat dan ook een huwelijk met de adellijke (en kennelijk ook christelijke) Don Jan in de weg. Cats wilde met zijn huwelijksverhalen bijdragen aan de opbouw van een christelijke huwelijksmoraal. Hij beschouwde het huwelijk als een hoog goed en tevens als een symbool van de verbondenheid van Christus en zijn kerk: daarin ligt de zin van het hele wereldgebeuren ('s werelds begin, midden en einde!). Het volmaakte 'grond-huwelijk' van Adam en Eva is de meest geschikte toetssteen voor alle huwelijken. Cats wijst een 'ongelijk' huwelijk af, dat wil zeggen een huwelijk tussen mensen die niet dezelfde godsdienst belijden. In het verhaal spelen verder een belangrijke rol: toekomstvoorspelling (handlezen, waarzeggen); de ring als symbool van het huwelijk; ontvoering van een kind; naamsverandering (Constance/Pretiose, Don Jan/Andreas); liefde die standsverschil te boven gaat; herkenningstekens; wraak (Gohanna) en nomadenleven.
Stijl Het Spaens Heydinnetje is een vlot verteld verhaal in paarsgewijs rijmende versregels. Stroming en genre Het Spaens Heydinnetje is een exemplarisch (voorbeeldig), didactisch verhaal, dat vanwege de pastorale elementen een renaissancistisch trekje vertoont. Tot de didactische of 'Ierende' letterkunde van de zeventiende eeuw behoren behalve allerlei exemplarische verhalen ook de
leerdichten en de emblemata (combinaties van prent en tekst). Naast Cats was C. Huygens een belangrijk auteur van didactisch getinte literatuur (zie bijvoorbeeld Batave Tempe en De
Zee-straet). Auteur Jacob Cats (1577-1660) werd geboren in Brouwershaven. Zijn vader, Adriaan Cornelisz., behoorde tot de hogere burgerij. Zijn moeder, Leenken Breyde (dochter van een bierbrouwer) stierf toen hij anderhalf jaar oud was. Omstreeks 1582 hertrouwde zijn vader met Jolente de Grande, een rooms-katholieke weduwe. Samen met zijn twee broertjes en zusje werd Cats verder opgevoed door oom en tante Leenaerts in Zierikzee. Daar ging hij naar de kostschool van Dirk Kemp en doorliep hij de Latijnse school. Op de kostschool vertelde een vrolijke
dienstmeid de jongens nogal zwoele verhalen. Op kosten van oom Leenaerts ging Cats in Leiden studeren, eerst Griekse taal en Letteren, later Romeins recht. Hij rondde zijn studie in Orleans af en promoveerde daar in het Romeinse recht. Daarna verbleef hij enige tijd in Parijs, genietend van het leven. Na zijn terugkeer naar Holland (in 1598) werd hij advocaat in Den Haag. Omdat hij plotseling aan langdurige koortsen begon te lijden, ging hij in 1602 voor herstel naar Engeland. Daar bezocht hij onder meer Oxford en Cambridge en kwam hij in

aanraking met het piêtisme (een door praktisch christendom gekenmerkte protestantse stroming). Eind 1602 trok hij (nog steeds niet genezen) bij zijn broer Cornelis in. Uiteindelijk genas een kwakzalver hem van zijn koortsen. In 1603 werd Cats stadsadvocaat in Middelburg, waar hij in contact kwam met de graveur Driaen van de Venne. Na enkele mislukte liefdesaffaires trouwde hij in 1605 met Elisabeth van Valckenburg, de dochter van een welgesteld koopman. Ze kregen zeven kinderen, maar slechts twee dochters (Anna en Elisabeth) bleven in leven. In 1607 werd Cats lid van de Hervormde Kerk. Vier jaar later sloot hij zijn advocatenpraktijk (onder invloed van het Twaalfjarig Bestand) en ging hij zijn geluk zoeken in grondspeculaties, landontginningen en inpolderingen, samen met zijn broer Cornelis die burgemeester van Brouwershaven was. Ze verdienden een fortuin! Cats kocht een buitenverblijf met landerijen in Grijpskerke, 'De Munnikenhof', waar hij 's zomers woonde. Hij had een uitgebreide familie en kennissenkring en taalde niet meer naar carriere maken. Rond 1615 begon hij te schrijven. In 1621 sloeg hij een professoraat in het burgerlijk recht in Leiden af en werd pensionaris van Middelburg. Twee jaar later verkocht hij zijn bezittingen en werd pensionaris van Dordrecht, tevens afgevaardigde in de Staten van Holland. In 1627 werd hij uitgekozen voor een buitengewone missie aan het Engelse hof (hij moest onderhandelen over door de Engelsen in beslag genomen schepen en goederen) en door Karel I van Engeland in de adelstand verheven. Twee jaar later werd hij waarnemend raadspensionaris (een soort eerste minister) van Holland; hij verhuisde naar Den Haag. In 1631 overleed zijn vrouw. Van 1636 tot 1651 was hij raadspensionaris van Holland en
West-Friesland, een topfunctie die veel tijd en energie opeiste. Zijn laatste levensjaren bracht hij ambteloos door op zijn landgoed 'Sorgh-vliet' (dat nu 'Catshuis' heet) in Den Haag. Hij overleed in september 1660 en werd begraven in de Kloosterkerk in Den Haag. Cats was meer moralist dan dichter: hij schreef tot 'lering, stichting en vermaak'. Hij was een goed observator verteller, maar zijn werk wordt vaak ontsierd door gemeenplaatsen, langdradigheid en banaliteiten. Elke verhevenheid was de staatsman, landontginner, tuin- en
landschapsarchitect en volksdichter Cats vreemd. Hij was zeer goed thuis in de klassieken; met renaissancetijdgenoten als Hooft, Huygens en Vondel had hij nauwelijks directe relaties. Als staatsman was Cats door zijn diplomatiek optreden, zijn gematigdheid en voorzichtigheid voor alle partijen aanvaardbaar. Als dichter was hij bij het grote publiek enorm populair, maar in de achttiende eeuw taande zijn reputatie. In 1830 volgde eerherstel met de plaatsing van een standbeeld in Brouwershaven, maar Potgieter en vooral Busken Huet kraakten de 'Zeeuwse moneymaker' af. In 1977 (herdenking van Cats' vierhonderdste geboortedag) ontwierp Niels Steenbergen een penning met het Cats typerende randschrift 'Wer ghy den gront niet klaer siet en gaet daer in het water niet' (Waar je de grond niet duidelijk ziet, ga daar niet het water in). De belangrijkste werken van J. Cats zijn: Sinne- en minnebeel- den (1618; bundel calvinistische emblemata); Maechden-plicht (1618; emblemata); Self-stryt (1620; leerdicht); Houwelick (1625; bundel berijmde samenspraken, verhandelingen en ver- halen over het huwelijksleven); Emblemata moralia et oeconomica (1627); Spiegel van den ouden ende nieuwen tydt (1632; emblemata en spreuken); 's Werelts Begin, Midden, Eynde, besloten in den Trou-ringh met den Proef-steen van den selven (1637; verhalen over liefdes- en huwelijksproblemen); Koningklyke Harderin Aspasia (1644; pastoraal getint blij-einde- spel); Doodkiste voor den levendige (1647; emblemata); Hofgedachten (1653; emblemata en gedichten); Alle de werken van Jacob Cats (1655; later aangevuld en steeds herdrukt); Ouder- dom, buytenleven en hofgedachten op Sorghvliet (1656; hofdicht); Tachtigh-jarig leven en huyshouding (1657); Gedachten op slapeloose nachten (1659); Twee-en-tachtigh jarig leven (1660; dichterlijke autobiografie). Cats werkte (net als J. de Brune, Ph. van Borsselen en P. Hon- dius) mee aan een Zeeuwse bloemlezing: Zeeuwsche Nachtegae/ (1623). Leeservaring Ik vond het leuk om dit boek te lezen en te vergelijken met bijvoorbeeld Beatrijs. Wat mij op viel is dat in Het Spaans Heidinnetje de personages echter overkomen dan in Beatrijs. Ook was het verhaal van het Spaans Heidinnetje wat minder voorspelbaar. Het was in de vertaalde versie (modern Nederlands) net als Beatrijs geen moeilijk boek om te lezen. De gebeurtenissen en handelingen kwamen duidelijk uit elkaar voort en waren goed met elkaar in verband te brengen. Het taalgebruik was redelijk eenvoudig en vrij beeldend.