Het Geweten door Jessica Durlacher

1. Zakelijke gegevens Auteur : Jessica Durlacher
Titel : Het Geweten
Uitgeverij : De Bezige Bij, Amsterdam
1e Druk : 1997
Aantal bladzijden : 333 bladzijden 2. Beschrijvingsopdracht a. Het boek heeft een rode kaft met een groene en blauwe rand erom heen. Met gele letters staat de titel erop en onder de titel is een gelige appel geschilderd. Verder staan met kleinere witte letters de auteur en de uitgeverij vermeld. Op de achterkant staat een grote foto van de schrijfster en er staat in het kort waar het boek over gaat. Het boek is verdeeld in 97 hoofdstukken. Deze hoofdstukken staan alleen aangegeven met een getal, ze hebben geen titels. De eerste letter van elk nieuw hoofdstuk is groter en vet gedrukt, verder is er niet echt sprake van een lay-out, er staan ook geen illustraties in het boek. Het boek heeft geen motto en voor zover ik weet ook geen opdracht. Ook staan er geen voor- of nawoord. Het enige wat opvalt is dat op bladzijde vijf van boek “voor papa” staat gedrukt. Voor de rest is deze pagina leeg. b. Toen ik naar de bibliotheek in Vught ging om een boek uit te zoeken voor mijn boekverslag had ik een lijstje gemaakt met een aantal titels. Helaas waren al deze boeken uitgeleend. Eén van de boeken op mijn lijstje was “De Dochter” van Jessica Durlacher en toen ik dit boek zocht zag ik “Het Geweten” van Jessica Durlacher ook staan. In de klas was deze titel ook al meerdere malen genoemd dus bedacht ik me dat dit ook wel een goed boek moest zijn. Nadat ik de achterkant had gelezen werd ik wel nieuwsgierig en heb ik besloten om dit boek te lezen. c. Persoonlijke reactie: Mijn mening over het boek is best positief. Ik vond het een interessant, werkelijk, diepzinnig en indrukwekkend boek. Op zich was het een best eenvoudig verhaal maar doordat alles in het boek heel goed en duidelijk werd uitgewerkt bleef het boeien. 1. Onderwerp Het hele verhaal draait om Edna’s relatie met Samuel, die maar niet wil lukken door Edna’s jeugd en haar houding tegenover Samuel. Ander belangrijke thema’s zijn de tweede generatie oorlogsslachtoffers, geaccepteerd en erkend worden en schuldgevoel. Ik wist van te voren al dat het om een liefdesverhaal zou gaan, maar het boek ging veel dieper dan dat. Het onderwerp de liefde is heel erg goed uitgewerkt. De liefde in dit boek ging zelfs nog een stapje verder, het was meer een streven naar perfectie van twee personen. Juist door dat streven naar perfectie mislukte de relatie.
2. Gebeurtenissen Misschien is de gebeurtenis dat Edna en Samuel elkaar voor het eerst ontmoeten wel de belangrijkste gebeurtenis in het hele boek. Vanaf dat moment is Edna helemaal over haar oren verliefd op Samuel en beslist ze voor zichzelf dat ze niet meer zonder hem kan leven. De gedachte spelen in dit boek een grotere rol dan de gebeurtenissen, vooral de gedachte van Edna Mauskopf. Het boek beschrijft eigenlijk hoe zij de dingen beleeft en verwerkt. Edna is er dan ook heel goed in om na afloop van een gebeurtenis alles in haar hoofd opnieuw af te spelen en te analyseren. Af en toe vond ik de samenhang van de gebeurtenissen een beetje vaag, bijvoorbeeld dat Edna ‘opeens’ besloot om naar Frankrijk te gaan of dat Samuel haar ‘opeens’ vroeg om mee te gaan zeilen. Het verhaal sprong af en toe een beetje van de hak op de tak, stukjes tijd die niet relevant waren werden overgeslagen. Ik had soms het idee dat gebeurtenissen niet werden afgemaakt, dat het verhaal gewoon stopte en de volgende dag weer begon. De gebeurtenissen zijn op zich allemaal erg realistisch, maar niet echt spannend. Dat maakt in dit boek ook niet uit omdat de gedachten zo’n belangrijke rol spelen. Toch had ik liever gezien dat er wat meer ‘beweging’ en spanning in het boek zat. Dat had voorkomen dat je af en toe geen zin meer had om verder te lezen. 3. Personages De belangrijkste personage is Edna Mauskopf. Ze is een tweede generatie oorlogsslachtoffer en leed in haar jeugd aan ernstige dwangneurose. Ze wil heel graag het verdriet van haar vader begrijpen en hem helpen maar er wordt thuis niet over gesproken. Je leert de hoofdpersoon erg goed kennen en toch ook niet. Je leeft het hele boek haar leven en je denkt met haar mee maar toch blijft ze dezelfde persoon en worden haar handelingen niet echt uitgelegd. Dus ik kon Edna Mauskopf niet echt begrijpen. Ik kon me ook niet erg goed met haar identificeren omdat ik me niet kan voorstellen dat ik zo verliefd op iemand ben dat ik mijn leven ga leven zoals ik denk dat hij wil hoe ik mijn leven leef. Ik hoop ook dat dit me nooit overkomt, want ik zou helemaal gek worden van mezelf. Een ander zeer belangrijk personage is natuurlijk Samuel. Hij is een zeer terughoudend en gesloten type. Samuel streeft naar perfectie en vraagt zich constant af of er niet meer is in ‘het leven’ dan wat hij op dat moment heeft. Hij durft geen ondoordachte beslissingen te maken waardoor hij spanning mist in zijn leven. Edna probeert hem hieruit te trekken door zelf wel gewaagde dingen te doen, terwijl ze zelf ook doodsbang is. Samuel maakt een heel rare verandering door in het boek. Eerst moet Edna heel veel moeite doen om zijn hart te veroveren. Als dat eenmaal gelukt is en Samuel ook verliefd is op haar lijkt het even allemaal goed te gaan tussen die twee maar dan verandert Samuel is een arrogante verwende eikel die Edna alleen maar gebruikt. De relatie wordt dan natuurlijk verbroken. Als Edna hem dan jaren later weer ziet is Samuel opeens weer verandert in een perfecte lieve man. Hoe dat allemaal kon gebeuren snap ik niet. Ik ben het over het algemeen wel redelijk eens met de beslissingen die de personages nemen maar ik snap niet hoe Edna nou vreemd kon gaan met Felix op het moment dat haar relatie met Samuel zo goed ging. Dat kan ik dan weer niet uitstaan in zo’n boek hoewel ik dat natuurlijk wel kon verwachten, een happy end in een boek met de titel ‘het geweten’ is gewoon ondenkbaar. 4. Opbouw De opbouw van het verhaal is niet erg ingewikkeld. Het verhaal is gewoon een grote terugblik op Edna’s leven. Het is dus eigenlijk één grote flashback. Alle gebeurtenissen zie je door de ogen van de hoofdpersoon, Edna Mauskopf. Het slot heeft een gesloten einde. Het hoofdstuk Samuel is voor Edna helemaal afgesloten, hij is immers dood en dat realiseert Edna zich ook echt op het einde. Zij en Felix kunnen verder met hun dochtertje Hanna. 5. Taalgebruik Het taalgebruik was absoluut niet moeilijk. Het was een soort dagboekentaal was erg makkelijk las. Het boek bestaat vooral uit beschrijvingen van gedachte, er zijn maar weinig dialogen. Misschien maar goed ook omdat de dialogen tussen Edna en Samuel niet erg prettig waren om te lezen. Dit kwam doordat beide personages probeerden alles perfect te formuleren zodra ze bij elkaar waren, dat zorgde ervoor dat de conservaties erg troef verliepen. Veder viel het op dat er af en toe wat Engelse woorden werden gebruikt, erg modern. Maar dit was niet storend. 3. Korte Samenvatting Edna gaat literatuurwetenschappen studeren in Amsterdam. Ze wordt nu snel volwassen en zelfstandig. Ze ontmoet Samuel, een studiegenoot, en wordt verliefd op hem. Naarmate er meer tijd verstrijkt, hebben ze steeds meer contact met elkaar. Samuel nodigt Edna uit een keer mee te gaan zeilen. Flippa gaat ook mee. Edna is ontzettend jaloers op de manier waarop Samuel met Flippa omgaat. Na een tijdje beëindigen Samuel en Flippa de relatie. Vervolgens krijgt Samuel een relatie met Edna. Deze relatie verloopt stroef. Samuel irriteert zich aan Edna, waardoor zij onzeker wordt, wat Samuel nog meer irriteert. Samuel stelt Edna maar aan weinig mensen voor. Edna probeert steeds wanhopiger om als Samuel te worden zodat ze hem beter zal begrijpen. Ze verandert in een zwijgzaam type, niet te spraakzaam, want volgens Samuel moet je alleen dingen zeggen die nuttig zijn. Edna verandert totaal.Toch heeft dit geen enkel effect op Samuel, hij blijft afstandelijk. Edna ziet in dat hun relatie niet goed is, en maakt het uit. Hierdoor heeft ze sterk het gevoel dat ze heeft gefaald. Langzaam aan veranderd haar ideaalbeeld van Samuel in haat. Ze wil haar leven veranderen. Ze stopt met haar studie literatuurwetenschappen, gaat journalistiek studeren en volgt een cursus beeldhouwen aan de kunstacademie. Ze ontmoet 2 mannen, Lanzo en Tom, waarmee ze een driehoeksverhouding begint. Tot ze op een gegeven moment een geslachtsziekte oploopt. Ze vertelt het hele verhaal aan haar ouders, en haar vader is zo teleurgesteld dat hij liever niet heeft dat ze naar zijn Auschwitz-bijeenkomst komt. Dit vindt hij ongepast. Nu gaan Edna’s ogen open. Ze maakt een einde aan de relatie(`s). Voor een stage moet ze een interview doen met Abe Beenhakker, een schilder. Hij is een voorbeeld voor Edna’s vader. Hij weigert al 20 jaar interviews te geven en wil voor Edna ook geen uitzondering maken. Wel solliciteert ze dankzij hem bij een tv-programma. Daar ontmoet ze Samuel weer. Alle opgekropte frustraties komen eruit. Daarna krijgen de twee opnieuw een relatie. Edna is nu echter wel veranderd, ze is nuchterder. Samuel is meer volwassen en opener. Er zijn af en toe nog wel dingen die Edna niet begrijpt aan Samuel. Maar ze wordt er niet meer wanhopig door. Ze is nu in feite superieur aan Samuel. Ze besluiten te gaan samenwonen. Nu wordt Edna wel voorgesteld aan Samuels familie, en ze wordt ook geaccepteerd. Toch is Samuel niet gelukkig. Hij heeft het gevoel dat hij geen levensdoel heeft, dat hij niks creëert. Een vriend wekt bij Artsen Zonder Grenzen. Edna komt met een voorstel, hij zou vrachtrijder kunnen worden en zo hulpmiddelen naar oorlogsgebieden vervoeren. Ze gaat er eigenlijk al een beetje vanuit dat dit niks voor hem is en dat hij er niet op in zal gaan. Vervolgens vertrekt Edna voor vier maanden naar Frankrijk. In het begin mist ze Samuel, maar dan ontmoet ze Felix. Ze krijgen een relatie en Edna raakt zwanger van hem. Dan komt het moment dat ze terug moet keren naar Nederland. In de trein terug naar huis ontmoet ze Anna. Die laat haar inzien dat ze moet kiezen, Samuel of Felix. Uiteindelijk blijkt Felix voor haar de beste keuze. Ze verlaat Samuel voor de tweede keer, en gaat bij Felix wonen. Ze bevalt van een dochter, Hanna. Dan belt Flippa haar. Ze moet terugkomen naar Nederland. Samuel blijkt te zijn vermoord. Hij is, tegen Edna’s verwachtingen, op haar idee ingegaan en vrachtrijder geworden. Zijn vrachtwagen werd overvallen door bandieten en hij is doodgeschoten. Zandra, Samuels zus, geeft Edna de schuld, zij is immers met het idee gekomen. Flippa sust de ruzie (tot frustratie van Edna). Flippa blijkt een relatie te hebben gehad met Samuel sinds Edna hem weer had verlaten. Edna keert weer terug naar Frankrijk. Samen met Felix ziet ze op de televisie een documentaire over vrachtrijders. De geschiedenis met Samuel flitst weer aan haar voorbij. Aan het einde van de documentaire komen Samuel en andere vermoorde vrachtrijders in beeld. Ze worden helden genoemd. Edna begrijpt niet waarom Samuel toch vrachtrijder is geworden, ondanks dat zij niet had gedacht dat het iets voor hem zou zijn. Maar ze is wel trots op hem, en ook in haar ogen is hij een held. Ze zal hem nooit vergeten.
4. Uitwerkingen Personages: Zoals ik al eerder heb gezegd zijn de gedachten van Edna het belangrijkste. Ik zal de belangrijkste personages kort omschrijven: · Edna Mauskopf Om haar draait het boek. Ze is opgegroeid in een gezin waarin veel spanningen heersten doordat haar vader Auschwitz overleefd heeft. Dit heeft een hele grote invloed op haar leven. Zo lijdt ze op jonge leeftijd al aan dwangneurose en anorexia. Later verdwijnt dit weer, maar in alles in haar leven is de invloed te merken. Vooral in haar relatie met Samuel, die centraal staat in het boek. · Samuel Finken Hij is eerst alleen een medestudent van Edna, later wordt hij haar vriend. Hij is beschermd en verwend opgevoed. Hoewel Edna hem echt als iets volmaakts zier, is het een terughoudend type, gesloten. Hij praat zelden over zijn gevoelens en weet ook absoluut niet zeker wat hij nou precies wil. · Flippa Edna leert haar via Samuel kennen. Flippa heeft op het begin een relatie met hem. Ze is zeer theatraal, altijd nadrukkelijk aanwezig en is (onbewust misschien) heel egocentrisch. Edna wordt vriendinnen met haar, maar dit is een vreemde vriendschap, omdat Edna jaloers is op de manier waarop Flippa tot Samuel weet door te dringen, en Flippa het vooral over zichzelf heeft. · Zandra Dit is Samuels zus. Ze kan Edna heel erg het gevoel geven dat ze niets bijzonders is. En hoewel ze soms onverwacht heel aardig en meelevend uit de hoek kan komen, is ze niet zo’n gecompliceerde persoonlijkheid als Samuel. Bovendien heeft ze vaak de neiging om overdreven, ongemeend en gespeeld enthousiast te zijn, net als Flippa, iets waar Edna zich heel erg aan ergert, omdat Samuel zich voor Flippa en Zandra wel openstelt, terwijl ze het gevoel heeft dat hij voor haar gesloten blijft. · Meneer Mauskopf Dit is Edna’s vader. Hij heeft in een concentratiekamp gezeten, en dat staat verbonden met alles in zijn leven. Edna probeert wanhopig tot hem door te dringen, hem te laten weten dat ze met hem meevoelt. Maar dat ziet hij niet. Verder eet hij veel en is hij bang dat hij zijn deel niet krijgt, dat hij minder krijgt dan de rest. Toch is hij een goede, zorgzame vader. · Abe Beenhakker Een schilder waarnaar Edna’s vader erg opkeek, en Edna dus ook. Voor haar stage bij een krant moet ze hem interviewen, maar hij geeft al 20 jaar geen interviews meer en wil voor haar geen uitzondering maken. Via hem komt haar carrière in de journalistiek echter wel goed op gang. · Felix Ganz De man waarvan Edna uiteindelijk zwanger raakt, en dus de vader van haar dochter Hanna. Met hem heeft ze een hele andere (gezondere) verstandhouding dan die ze met Samuel had. Ze ziet Felix gewoon als haar gelijke, en heeft niet steeds het gevoel dat ze zich als een ideaal persoon moet voorschotelen. Ze kan gewoon onbezorgd zichzelf zijn. Tijd
Het verhaal wordt verteld in chronologische volgorde, vanaf het moment dat Edna gaat
studeren, met af en toe enkele flashbacks naar haar jeugd en verleden. Het verhaal eindigt bij Samuels dood. Het speelt zich af gedurende een periode van een paar jaar, en voornamelijk in
Amsterdam. Op het eind maak je echter een sprong in de tijd, dan is Edna al getrouwd en
woont in Frankrijk. Dit is zo’n 10 jaar verder. Ruimte
Het grootste deel van het verhaal speelt zich af in Amsterdam waar zowel Edna als Samuel op kamers zit. Beide hebben een heel kleine kamer met een heel sobere inrichting maar natuurlijk is Samuels kamer in de ogen van Edna perfect. Andere plaatsen waar het verhaal zich afspeelt zijn op het Ijsselmeer, tijdens de zeiltochten, Antwerpen, tijdens het interview met Abe Beenhakker, Frankrijk, het huis van de ouders van Edna, de Auschwitz-bijeenkomst en waarschijnlijk nog een paar onbelangrijke locaties. Ruimte heeft niet echt een functie in het boek, het verhaal had zich ook in de VS kunnen afspelen. Perspectief ‘Het Geweten’ is een autobiografische roman geschreven in de ik-vorm. Deze ikpersoon is Edna Mauskopf. Thematiek
Het verhaal draait vooral om Edna’s relatie met Samuel, die maar niet wil lukken door haar jeugd en opvoeding en de rol hiervan in haar leven. Hoe beleven 2e generatie oorlogsslachtoffers de oorlog? Wat ze thuis hebben meegekregen hierover en hoe ze er in hun leven mee omgaan. Maar ook geaccepteerd en erkend worden is een thema in dit boek. 5. Kunstgrepen Ik geloof niet dat de schrijfster veel gebruik maakt van kunstgrepen. Er zijn enkele flashbacks in het boek en misschien enkele tijdsverdichtingen of open plekken, maar het was niet zo dat ik heel erg speurend moest gaan lezen. Het verhaal werd verder chronologisch verteld. Als er dus al kunstgrepen zijn gebruikt kan ik niet echt zeggen wat voor effect ze op mij hebben gehad, ik heb er weinig van gemerkt. 6. Verwachtingen Mijn persoonlijke mening over het boek is niet veranderd. De verwachtingen die ik van het boek had voordat ik het ging lezen zijn zeker uitgekomen. Het was inderdaad een mooi liefdesverhaal wat nog veel dieper ging dan dat ik hoopte.
Recensie: NRC Handelsblad, 14 november 1997
Romandebuut van Jessica Durlacher
Mijn vaders, mijn kinderen, mijn leven
door Elsbeth Etty
Jessica Durlacher: Het geweten. Roman. De Bezige Bij, 333 blz. Hoewel de titel van Jessica Durlachers romandebuut 'Het geweten' doet denken aan de succesromans 'De wetten' en 'De vriendschap', lijkt dit boek in geen enkel opzicht op het werk van Connie Palmen. Mijn eerste associatie was althans een volstrekt andere: in de opbouw vertoont 'Het geweten' overeenkomsten met Donna Tartts The Secret History. Net als The Secret History is 'Het geweten' een roman over initiatie en evenals bij Tartt blijkt ook bij Durlacher al aan het begin dat de hoofdpersoon worstelt met haar geweten in verband met een sterfgeval. 'Ben ik schuldig', vraagt Edna Mauskopf zich een jaar na de dood van haar geliefde af. Het geweten, een reconstructie van Edna's jeugd en van haar verhouding met haar mede-student Samuel, moet het antwoord geven op deze onmogelijke vraag. Edna heeft Samuel, na een gemeenschappelijke geschiedenis van tien jaar, verlaten voor een ander en vervolgens is hij met een vrachtwagen vol hulpgoederen naar Tsjetsjenië gereden, waar hij samen met twee andere chauffeurs is vermoord. Had Edna haar vriend niet verlaten, zo luidt haar zelfverwijt, dan was dat nooit gebeurd. Natuurlijk heeft Edna geen schuld aan de dood van Samuel, zoals kinderen niet schuldig zijn als hun ouders lijden of sterven. Edna beschrijft zichzelf echter als een 'overbewust' iemand, die als kind al leed aan ernstige dwangneuroses waarmee ze de veiligheid van haar ouders en zusje trachtte te bezweren. Hen mocht niets overkomen, zij had dat in haar macht, zij mocht hen niet loslaten. Nadat ze Samuel eerst aan zich gebonden heeft, hem weerloos en afhankelijk heeft gemaakt, laat ze hem los en dat is wat ze als haar grote schuld beschouwt. Deze schuldbelijdenis zou overtuigender zijn als de figuur van Samuel een minder geconstrueerde indruk maakte. Het geweten gaat in wezen namelijk niet over de dood van een geliefde, maar over de dood van een vader. Edna Mauskopf vertoont nogal wat overeenkomsten met de journaliste Jessica Durlacher (1961) en hetgeen ze over vader Mauskopf vertelt komt zo sterk overeen met de biografie van de vorig jaar overleden schrijver Gerard Durlacher, dat het voor de hand ligt dat hier om een ander soort schuld en een ander soort rouw gaat dan op het eerste gezicht lijkt. Edna Mauskopf heeft het te zwaar belaste en overbewuste geweten van een tweede generatie-oorlogsslachtoffer. Ze torst het onbegrepen verdriet van haar vader en zijn kampverleden met zich mee en staat daardoor vreemd in het leven. Als eerstejaars studente projecteert ze de gevoelens die ze voor haar vader koestert op haar joodse medestudent Samuel, voor wie ze een hartstochtelijke, maar aanvankelijk onbeantwoorde liefde opvat. Ze vindt dat ze bij hem hoort, al was het maar omdat hij haar vagelijk aan haar familie doet denken. 'Het kwam door iets kwetsbaars in de combinatie neus en bovenlip: de afstand daartussen was even klein als bij hen. Het suggereerde ook een andere verwantschap, een die verder ging dan familiale banden. Het had op een vreemde manier iets veiligs dat ik hem hier had gevonden. Een verwant.' Samuels vader blijkt uiteindelijk met Edna's vader in het kamp te hebben gezeten, in dezelfde groep nog wel en het is ook Edna's vader die de vader van Samuel na jaren van verdringing en zwijgen aan het praten krijgt. Naarmate het verhaal vordert, krijgt de relatie tussen Edna en Samuel steeds meer het karakter van bloedverwantschap en dat is ook wat Edna nodig heeft: ze zoekt een substituut voor de vader en doet dat weinig subtiel. 'Samuel was van dezelfde soort als mijn vader. Alles begon van voren af aan. De kunst was vanaf dat moment volwassen te worden en toch geen verraad te plegen, aan geen van beiden.' Op het moment dat ze verraad pleegt aan Samuel, door hem te verlaten, vloeien hij en Edna's vader opnieuw ineen. '... wat deed ik hier, ik moest naar papa toe, hem troosten (...). En Samuel, hem moest ik ook troosten, om zijn openhartige verdrietige getwijfel. Mijn vaders, mijn kinderen, mijn leven.' Durlacher gaat nog verder: niet alleen spreekt Edna herhaalde malen over Samuel als over 'mijn familie', ze noemt het boek dat opgedragen is aan 'papa' tegelijkertijd 'Samuels boek' en laat uiteindelijk zelfs Samuels uiterlijk samenvallen met dat van haar vader, Gerard Durlacher: 'Zijn mooie dierbare gezicht, zijn brilletje, die zwarte ogen, de ontroerend kleine afstand tussen neus en bovenlip, nog precies hetzelfde.' Om de behoedzaamheid en de zorg waarmee Jessica Durlacher haar Samuel/vader-constructie heeft gebouwd is Het geweten een aandoenlijk boek, maar dat betekent nog niet dat de constructie ook deugdelijk is. De verhouding tussen Edna en Samuel, waar het hele verhaal op stoelt, is volkomen bloedeloos en onecht. Seks, door beide gelieven 'Het Hele Erge' genoemd, speelt bijvoorbeeld nauwelijks een rol, kàn dat in Durlachers constructie ook niet spelen, maar over dat probleem stapt ze wel erg makkelijk heen. Een groter probleem is dat de schrijfster de dagboekentaal van een vroegrijp schoolmeisje, een idioom dat het in de hoofdstukken over Edna's jeugd nog wel aardig doet, de hele roman lang volhoudt. Er is geen verschil tussen de monotone puberzinnetjes van de aan dwangneuroses en anorexia lijdende scholiere, die van de verliefd-tobberige studente of - ten slotte - die van de zelfbewuste jonge moeder met een afgerond en verwerkt verleden. Het lijkt wel alsof Durlacher niet veel taal tot haar beschikking heeft, laat staan literaire taal. Beeldspraak is haar volkomen vreemd, de dialogen verlopen stroef, veel zinnen zijn grammaticaal onjuist en elk ritme ontbreekt aan haar teksten, die voornamelijk opsommend zijn. Dat maakt Het Geweten geen pretje om te lezen. In dat opzicht gaat de vergelijking met Donna Tartt dan ook volledig mank. Mijn reactie op de recensie Ik kan alvast niet meepraten over alle vergelijkingen met andere boeken die in de recensie worden genoemd omdat ik geen van deze boeken heb gelezen. Ik vond de vierde alinea van de recensie wel opvallend, in die alinea wordt namelijk beweert dat het boek over Jessica Durlacher zelf gaat, dat in het boek het schuldgevoel van Durlacher over de dood van haar vader wordt beschreven. IN de achtste alinea staat ook nog dat de relatie tussen Samuel en Edna heel onecht en bloedeloos was en Durlacher over bepaalde problemen heel gemakkelijk heen stapt. Als ik dit zo in de recensie terug lees denk ik: dat zou wel eens kunnen kloppen. Het was inderdaad zo dat er iets miste in het boek, alsof er iets niet klopte. Maar de uitspraak over dat de relatie zo onecht was vind ik toch wel weer een beetje overdreven, er zat iets goed mis tussen Edna en Samuel maar daar ging het juist om… In de laatste alinea bekritiseert Elsbeth Etty het taalgebruik van Jessica Durlacher. Hier kan ik vrij weinig over zeggen omdat ik waarschijnlijk niet genoeg leeservaring heb om hier een uitspraak over het niveau van taalgebruik te doen.