Beschrijvend gedeelte

- Complete titelbeschrijving
R. Dorrestein, Het duister dat ons scheidt. Amsterdam/Antwerpen 5e druk 2004 [2003]

- Voorwerk
Er is geen motto. Het boek is opgedragen aan Luigi Brioschi en aan Kika. Er staat voor in ‘Per Luigi Brioschi, con affetto’, dit betekent: voor Luigi Brioschi, met genegenheid. Het genre van het boek is een psychologische roman.
De titel slaat op het verleden dat de leden van dit gezin delen. Zij delen een geheim. Dit geheim als altijd aanwezig en ook nadrukkelijk voelbaar voor hen. Later staat dit geheim hun onderlinge relaties in de weg.

- Motivatie van mijn boekkeuze
Ik zocht een derde boek voor mijn SpO onderwerp, namelijk moeder-dochterrelaties. Dit boek blijkt er één te bezitten en de tekst op de achterkant van het boek wijst erop dat dit boek weer een onvervalst Dorrestein boek is. Het gaat over een drama met een geheim. Langzaam zal er naar de waarheid achter het geheim worden toegewerkt. Dit spreekt mij altijd erg aan, dus de keuze was snel gemaakt.

Woorden: 69

- Korte weergave van de inhoud
Loes (Lucy) woont samen met haar moeder, Ludo en Duco (Luco’s) in de pastorie in de dorpskern. Zij vallen buiten het modelbeeld van de gezinnen uit de vinexbuurt. Loes is de leider uit haar klas, ze heeft zelfs een ‘verloofde’, Thomas. Haar positie begint echter te wankelen, wanneer de kinderen gaan lezen. Zij blijkt dyslexie te hebben. De definitieve omslag komt wanneer Loes’ moeder wordt verdacht van de moord op Thomas’ vader. De vader van Thomas blijkt de vroegere liefde van Loes’ moeder te zijn. Zij krijgt zes jaar gevangenisstraf. Loes’ verandert hierdoor in de zondebok van de klas en lijdt onder hevige pestpartijen en vernederingen. Ook de leraren gaan hierin mee. Loes houdt dit verborgen voor de Luco’s, die nu voor haar zorgen. Wanneer haar moeder na zes jaar uit de gevangenis komt, heeft zij direct door wat er aan de hand is. Het hele gezin wordt nu het slachtoffer van wraakacties. Ze besluiten te verhuizen naar het afgelegen Schotse eiland Lewis. Loes heeft het er erg naar haar zin en krijgt echt vrienden. Loes’ moeder en de Luco’s vinden hier ook hun rust. Aanvankelijk gaat het goed, totdat moeder weer wil verhuizen. De rest van het gezin stemt niet in. Dus vertrekt ze alleen en laat een briefje achter. Hierin waarschuwt ze Loes dat ze zich nooit moet opofferen voor iemand. Na Loes’ achttiende verjaardag gaat ze naar Amsterdam om kleuterleidster te worden. Ze voelt zich er totaal niet op haar gemak. Dan ziet ze haar moeder op televisie in de gevangenis, als werkmeester. Ze gaat naar haar toe en ontdekt de waarheid over het geheim. De Luco’s hebben de vader van Thomas vermoord met het rode potlood van Loes’ moeder, uit wraak. Loes’ is waarschijnlijk een kind van hem en niet van de Luco’s.
Woorden: 297

- Persoonlijke reactie met de vijf verhaalaspecten
Ik vond het boek in het begin lastig te lezen, want er wordt steeds gesproken over ‘wij’. Het was voor mij alleen niet helemaal duidelijk wie ‘wij’ zijn. Na een tijdje kon ik voor mezelf een situatie schetsen, waardoor ik het beter begreep.

- het onderwerp van het boek
Het onderwerp van het boek is een familiedrama en de gevolgen ervan. Nadat Loes’ moeder veroordeeld is tot de moord op Thomas’ vader, wacht Loes een nare tijd. Het grootste gevolg van het familiedrama is het pesten. Zij wordt zes jaar lang gepest en er is niemand met wie ze daarover kan praten. Dit vond ik schokkend om te lezen. Ook gegeven dat iemand dood is gegaan en er een situatie ontstaat waar veel geheimen en onopgeloste zaken in voorkomen, sprak mij aan.

- de gebeurtenissen
De gebeurtenis, waar het verhaal om draait, is de moord op Thomas’ vader. Dit maakte echter niet zo’n grote indruk op mij. Voordat ik begon met het boek wist ik al dat er iemand dood zou gaan, dus het was niet echt onverwacht. Wat wel indruk op mij maakte was het pesten. Soms moest ik zelfs terug lezen, omdat ik dan haast niet kon geloven wat er stond. De kinderen hebben haar gruwelijke dingen aan gedaan. Ze heeft zelfs een keer haar arm gebroken en ze werd verkracht met een bezem. Het feit dat het gezin naar het meest afgelegen gedeelte van Schotland verhuist, geeft aan hoe wanhopig ze waren. Ik leefde met Loes, ik kreeg een eenzaam gevoel. Gelukkig kreeg Loes het al snel leuk op het Eiland.


- de personages
Ik vind het personage van Loes sterk beschreven. Ik kon me goed in haar inleven. Eerst was zij een leider en naarmate het verhaal vordert, wordt zij steeds schuwer en trekt zich terug. Pas op het eiland kan ze weer zichzelf zijn. Ik heb veel medelijden met haar gehad, ik had het te doen met haar. Ze had nooit iemand bij wie ze terecht kon. Ik kreeg er een naar gevoel van. Tussen de personages zijn veel tegenstellingen te bespeuren. In het eerste deel van het verhaal is het ‘wij’ tegen ‘zij’. Het zijn (kinderen van) de modelgezinnen tegen het gezin van Loes. ‘Wij’ zijn burgerlijk, achterbaks, boosaardig en vooral bemoeizuchtig. ‘Zij’ daarentegen zijn artistiek, fantasierijk, antiburgerlijk en ánders. Op school is het Loes, in haar eentje, tegen de leerlingen en de leraren. Wanneer haar moeder uit de gevangenis komt, zet Loes zich soms af tegen haar moeder. Ik kreeg in het verhaal steeds het gevoel dat Loes alleen stond. Het was Loes tegen de rest. Ik kreeg er een troosteloos gevoel bij.
Wat ik ook erg om te lezen vond, was dat de kinderen uit Loes’ klas, de oude Loes eigenlijk terug wilde. Ze pestten haar niet echt om het pesten, maar ze wilden een reactie bij haar losmaken. Maar Loes had zichzelf een zwijgplicht opgelegd, dus zij gaf geen krimp. Zo ging dat van kwaad tot erger. Terwijl de kinderen het eigenlijk goed bedoelen, dat was frustrerend. De moeder van Loes wordt voor het drama beschreven als een vrolijke, artistieke en sexy vrouw. Maar als ze erachter komt, dat haar oude minnaar bij haar in het dorp is komen wonen, veranderd ze op slag. Zij neemt zijn dood op zich, maar raadt Loes aan dat nooit te doen. Nadat zij uit de gevangenis komt, is zij erg veranderd. Ze is niet meer de vrolijke vrouw, die zij daarvoor was. Dit vond ik pijnlijk. Vooral voor Loes. Weer iemand die na het drama in negatieve zin veranderd is. Het meest dramatische feit uit het boek vind ik, dat de Luco’s Loes die tijd voorgelogen hebben. Het hele verhaal dacht ik dat zij de enige personen waren, waar Loes nog op kon bouwen. Maar zij blijken juist de boosdoeners te zijn geweest. Dat is triest.

- de opbouw van het verhaal
De opbouw van het verhaal is duidelijk. Het boek bestaat uit 3 delen, die de leeftijd van Loes aanduiden, namelijk zes, twaalf en achttien. In de 3 delen komen 26 hoofdstukken voor. Deze zijn opgezet volgens de structuur van een abecedarium, met titels van 'A is een aardbei' tot 'Z is een zwaard'. Hiervoor is gekozen, omdat Loes dyslexie heeft en dus de grootste moeite met lezen heeft. Ik vind dit erg origineel gevonden. Ik was dit nog niet eerder in een boek tegen gekomen. Binnen de hoofdstukken zijn sprongen in de tijd merkbaar. Het eerste hoofdstuk vertelt ‘wij’ hoe ze terug kijken op de periode toen ze nog jong waren en Loes zo enorm treiterden. ‘Wij’ zijn dus de volwassenen, die terug kijken op hun kindertijd. Dorrestein heeft expres de ‘wij’ gebruikt om de ‘pester’ als collectief weer te geven. Dit vond ik in het begin lastig, omdat ik niet goed kon plaatsen wie ‘wij’ waren. Maar later snapte ik waarom ze het gedaan had, namelijk omdat het Loes tegen de rest was. In deel twee en drie is Loes de ik-vertelster. Je leest hier hoe Loes alles beleefd, dat geeft wel een andere kijk op de dingen dan hoe ze echt zijn. Maar ik vond het goed geschreven, ik kon me gemakkelijk inleven in haar. Het boek is niet geheel chronologisch verteld. Er wordt gebruik gemaakt van korte flashbacks. Hierdoor wordt er geleidelijk meer duidelijk over het leven van Loes en over de moord. Dit maakte de spanning voor mij groter. In het boek dacht ik steeds te weten wie de moordenaar was, maar dan bleek ik uiteindelijk om de tuin geleid te zijn en kon die persoon het niet gedaan hebben. Het verhaal speelt zich op drie plaatsen af, namelijk het dorp, Lewis en Amsterdam.

- het taalgebruik
Het taalgebruik was fijn om te lezen. Haar woordkeus is direct. Ze suggereert in haar boek steeds dat er dingen zijn gebeurt. Dit zette mij aan het puzzelen. Het hele boek door deed ik dat, hierdoor blijft het spannend. Dorrestein houdt belangrijke informatie achter, bijvoorbeeld wie de vader van Loes is. Dat maakt het extra spannend. Ze maakt van veel middelen gebruik om het spannend te houden. Belangrijke zaken noemt ze tussen de zinnen door, waardoor je denkt dat ze onbelangrijk zijn. Bijvoorbeeld dat Thomas zei dat Loes altijd een potlood bij zich moest hebben om zich te beschermen. Dorrestein deed dit omdat ze niet wilde dat de moord en de pesterijen de overhand in het boek kregen, maar juist de motieven, de nawerking en de problematiek. Dat vond ik goed bedacht. Ook maakt zij veel gebruik van beeldspraak en hyperbolen. Dit maakt dit ik voor mijzelf een beter beeld kon vormen van de situatie.

Hier is een voorbeeld van het pesten en in welke positie Loes verkeerde, namelijk zij tegen de rest van de school. Het is echt afschuwelijk om te lezen waar zulke jonge kinderen toe in staat zijn. Het moment dat de kinderen Loes’ vlechten hebben afgeknipt, heeft veel indruk op mij gemaakt. De volwassenen kunnen nu niet meer om de pesterijen heen, maar toch wordt de hele situatie nog even aangekeken en er wordt geen actie ondernomen om Loes te helpen. In dit fragment is Duco naar de klas van Loes gegaan om te vragen wat er gebeurd is. (blz. 126)
“‘Kinderen’, zei hij, en het was pijnlijk om te horen hoe eerlijk hij meende wat hij nu ging zeggen, ‘de rede dat ik hier ben, is omdat Ludo en ik vinden dat dit eenvoudig niet kan.’ Hij trok het tasje open. Hij keek alsof hij op het punt stond in tranen uit te breken. Toen haalde hij Loes’ vlechten te voorschijn. De gekleurde elastiekjes zaten er nog om. Ze leken heel nietig in zijn grote mannenhanden.”

Woorden: 1.186

Verdiepend gedeelte

1. Thematiek
De belangrijkste thema’s in het boek zijn schuld en boete. Het gaat over een familiedrama, waarin Loes (het kind) het slachtoffer is en waarin de ouders de schuldigen zijn. Loes wordt gedwongen door haar moeder om te liegen tegen de politie. Dit maakt haar moeder schuldig, maar vooral de Luco’s zijn schuldig. Zij plegen eerst de moord en vervolgens doen ze jaren lang tegen Loes alsof ze nergens vanaf weten. Maar in dit verhaal zijn er ook kinderen schuldig, namelijk de kinderen uit Loes’ klas. Zij hebben Loes zo enorm gepest. In dit verhaal voelt Loes zich ook schuldig dat zij een aandeel had in de gebeurtenissen van de avond van de moord. Leugens en geheimen hebben te maken met schuld. Loes moet liegen over de avond van de moord, ze verzwijgt de pesterijen en de seksuele gebeurtenissen op het eiland. Loes’ moeder liegt ook over de avond van de moord en houdt voor Loes verzwegen wie haar vader is. De Luco’s verzwijgen wat er op de avond van de moord is gebeurd; vergeten was het beste. Ook verzwijgen zij voor Loes dat niet een van hen haar vader is. Dit alles wordt gedaan omdat dit het beste voor Loes zou zijn. Schaamte heeft ook te maken met schuld. De kinderen schamen zich voor wat ze met Loes hebben gedaan. Ook boete doen heeft te maken met schuld. Loes voelt zich schuldig en vindt dat ze daarom alle pesterijen en vernederingen moet ondergaan. Ook haar moeder voelt zich schuldig, omdat Loes waarschijnlijk een kind is van Thomas’ vader. Daarom offert zij zich op en wordt zij veroordeeld. Ook de Luco’s voelen zich schuldig en cijferen zichzelf totaal weg. Het enige wat ze nog willen doen, is goed voor Loes zorgen.
Motieven spelen een belangrijke rol in het boek. Een belangrijk motief is het pesten. Loes wordt op de meest gruwelijke manieren vernederd. Ze wordt doodgezwegen, verkracht, mishandelt en verbaal bedreigd. De gebeurtenissen worden ook steeds erger, omdat de kinderen zichzelf willen overtreffen. Een ander motief is onschuld. Iola, de baby van de buren op het schotse eiland. Loes is helemaal gek op haar, omdat ze zo onschuldig is en geen erge dingen heeft meegemaakt. Weer een ander motief is verbeelding. Loes heeft een grote fantasie, ze vertelt in het boek over dingen, die niet helemaal geloofwaardig zijn. Bijvoorbeeld dat ze haar moeder hoorde praten over haar vader, terwijl zij in de wieg lag. En ook haar kijk op de moord kan op verschillende manieren geïnterpreteerd worden. Het kan zijn dat zij het heel anders beleefd dan hoe het werkelijk is gebeurd. Nog een motief is seksualiteit. Zij leert op zesjarige leeftijd al allerlei details over seks van haar moeder. Die kan ze dan aan de politie vertellen, zodat dat het lijkt alsof zij door Thomas’ vader is misbruikt. Ze is er bang voor, omdat ze niet goed weet wat het inhoudt. Dat is misschien een rede waarom ze op het eiland perverse dingen doet met haar vrienden. Verder is er nog het motief passie. De moeder van Loes was hartstochtelijk verliefd op de vader van Thomas. De vader van Thomas kon hier niet goed mee overweg. Ook de Luco’s houden vol passie van Loes’ moeder. Deze twee dingen samen hebben er uiteindelijk voor gezorgd dat de vader van Thomas het moest bekopen met de dood. Dan zijn er nog een aantal leidmotieven. Om te beginnen met het rode potlood. Deze komt in het boek steeds terug. Voor het maken van kunstwerken, als symbool voor de liefde, maar ook voor het plegen van een moord, dus als wapen. Ook de aardbeien vormen een leidmotief. De kinderen uit het dorp houden allemaal erg van aardbeien, zo ook Loes. Zij krijgt van de Luco’s een aardbeienakker als ze achttien wordt. En haar moeder onthult het geheim van de moord op Thomas’ vader, terwijl zij aardbeien met slagroom eten. Ook het tarotspel is een leidmotief. Hiermee kon Loes’ moeder de toekomst voorspellen. Zo voorzag zij ook het onheil die hen boven het hoofd hing. Dan als laatste leidmotief de wet van oorzaak en gevolg. Loes’ meester Klop heeft de kinderen altijd voorgehouden, dat elke daad een andere daad tot gevolg heeft. Hierdoor kan een kettingreactie ontstaan. Hier denkt Loes nog vaak aan terug.
Veel gebeurtenissen hebben een diepere betekenis. Bijvoorbeeld het afknippen van Loes’ vlechten op Lewis. Hierdoor kan ze het verleden achter zich laten. Haar geworstel met de vlieger, slaat op haar stroeve relatie met haar moeder. Het krassen met en het doormidden breken van een stuk houtskool door Loes’ moeder, is een voorteken van de moord.

2. Verband met maatschappelijke kwesties en veranderingen
De moord op Thomas’ vader lijkt op de balpenmoord in 1991. Een jonge Leidse man is veroordeeld voor de moord op zijn moeder. Hij zou een balpen met een kruisboog op zijn moeder hebben afgevuurd. Hij wordt na 5 jaar in hoger beroep vrijgesproken. In het boek wordt Thomas’ vader vermoord door een rood potlood in zijn oog. Dorrestein zegt zelf dat ze bij het schrijven niet aan dit boek heeft gedacht. Ze beweert dat ze een artikel in over pesten in Trouw heeft gelezen. Dat zou de aanleiding zijn naar het schrijven van dit boek. Ze wilde dit verder uitwerken vanuit het gezichtspunt van de dader. Dat heeft ze gedaan in dit boek, door te schrijven vanuit ‘zij’.

3. Literaire recensie
Ik heb een artikel uit de Volkskrant gehaald. Judith Janssen begint met een deel van de inhoud en het thema, namelijk het collectief tegen Loes. Dan vertelt ze over Loes’ karakter voor het drama. Dan vertelt ze wat over de opbouw en het ongebruikelijke perspectief. Vervolgens vertelt ze over de karakters van ‘zij’ en de modelgezinnen. Ze vervolgt haar verhaal met de moord op Thomas’ vader, over Loes’ steeds minder populair wordende status in de klas, wat uit loopt op ernstige pesterijen, de verhuizing naar Lewis, hoe Loes weer opbloeit en uiteindelijk weer terug gaat naar Amsterdam. Vanaf dan geeft ze haar mening over het boek. Ze zegt iets over het taalgebruik, over de gebeurtenissen, over de beschreven karakters en over de thematiek. Als volgt, gaat ze verder met de inhoud van het laatste deel van het verhaal, waarin de waarheid over het drama naar bovenkomt. Ze eindigt met het genre.
Judith Janssen vindt het een goed boek, maar heeft ook wat aanmerkingen. Over het taalgebruik zegt zij: ‘bewonderenswaardig poëtisch beeld van de samenleving in een utopische nieuwbouwwijk, (…)’ en ‘Hier maakt de auteur subtiel en prikkelend, want onderhuids, duidelijk hoe de idealen die de ouders en hun kinderen koesteren langzaam verdwijnen als blijkt dat ook hun dorpje zijn mindere kanten heeft.’ Wat ze minder goed aan het boek vindt, is de vele heftige gebeurtenissen, die Dorrestein nodig heeft om de verandering van het begin tot het einde aan te geven. Ook zegt ze over de toevalligheden: ‘wel vaak erg onwaarschijnlijk en door de vele herhalingen ook vervelend.’ Zij vindt dit jammer, want ze vindt het wel een spannend boek. Wat ze ook prijst, is hoe de karakters zijn beschreven. Zo vindt zij: ‘Hun overlevingsdrang en moed zijn onbegrensd, en hun eenzaamheid daardoor des temeer invoelbaar.’ Ook is zij van mening dat Dorrestein erg goed duidelijk maakt ‘hoe oneindig nietig je als individu bent.’ Over het genre vertelt zij: ‘hoe spannend ook, het is geen thriller.’ Ze eindigt met de woorden: ‘Het is een intrigerend psychologisch portret van de afhankelijkheid en de beperkte invloed van een kind, (…).’

Ik ben het met de meeste meningen van Judith Janssen eens. Ik was het met haar eens over de manier waarop de karakters beschreven zijn. Ik kon ook erg goed meevoelen met Loes. Ik voelde me tijdens het boek eenzaam, precies zoals Loes. Ik ben het niet eens met haar mening over de gebeurtenissen. Ik vind niet dat er te veel heftige gebeurtenissen nodig zijn om de verandering duidelijk te maken. Dorrestein maakt in dit boek veel gebruik van contrasten. Dus ook bij de gebeurtenissen en de situaties gebruikt zij veel contrasten. Dit maakt het boek sterk, vind ik. Verder vind ik dat de toevalligheden een beetje bij Loes horen. Zij beleeft de dingen alsof ze heel toevallig zijn, terwijl ze dat in werkelijk misschien niet zijn. Hiermee wordt haar karakter nog duidelijker beschreven.
Woorden: 398

Uitwerking SpO
De moeder-dochterrelatie in de romans van Renate Dorrestein.

Met dit onderwerp probeer ik erachter te komen, hoe de moeder-dochterrelaties in de boeken van Renate Dorrestein in elkaar steken. Dit zijn meestal complexe relaties, waarin vele geheimen schuil gaan.

In dit boek waren de moeder-dochterrelaties wat lastiger te vinden. De belangrijkste moeder-dochterrelaties was de relatie tussen de moeder van Loes en Loes. Voor het drama is hun relatie erg goed, maar verslechtert deze en zal ook niet meer zo worden zoals zij eerst was. Voor het drama was Loes’ moeder een hartelijke, artistieke, vrolijke en sexy vrouw. Haar relatie met Loes was op dat moment erg goed, zij waren een gelukkig gezinnetje met de Luco’s. Op het moment dat Loes’ moeder erachter komt dat haar vroegere liefde weer in het dorp woont, slaat het roer om. Ze raakt in paniek als ze ook nog een de tarot met de zwaarden pakt. Dit voorspelt onheil. Vanaf dan gedraagt de moeder van Loes zich alsof ze ziek is. Dit is het begin van de verandering van hun relatie. Loes weet niet zo goed wat ze ermee aan moet, ze wil haar moeder veel vrolijk zien. Dan vindt de moord op Thomas’ vader plaats en krijgt Loes een andere waarheid te horen van haar moeder. Zij moet dit seksuele verhaal aan de politie vertellen van haar moeder. Zij kan hier niet goed bij, want ze weet niet goed wat ze zegt en wat de gevolgen hiervan zijn. Als gevolg hiervan wordt haar moeder veroordeeld tot zes jaar gevangenisstraf. Loes ziet in haar in die periode van zes jaar geen één keer, omdat haar moeder dat niet wil. Het enige wat ze van haar moeder verneemt, zijn tekeningen en teksten over werkzaamheden in de werkplaats. Ze zegt niets over haar gevoelens en over hoe ze zich voelt. Loes weet eerst niet wat ze hier mee aan moet, maar dan besluit ze ook collages terug te gaan sturen. Hun relatie in deze periode is dus erg stil. Wanneer Loes’ moeder onverwacht eerder vrijkomt, moet Loes erg wennen aan haar. Ze durft haar eigen moeder niet in vertrouwen te nemen over wat er op school gaande is. Ook zet ze zich in het begin af tegen haar moeder. Ze is haar aanwezigheid niet meer gewend. Als zij naar het eiland Lewis verhuizen, wordt hun relatie langzaam aan beter. Loes blijft zich soms wat vijandig opstellen. Loes voelt zich ook opgelaten als haar moeder dichtbij haar komt staan en heeft het liefst dat ze zo snel mogelijk dat ze bij haar vandaan gaat. Verder denkt Loes vaak terug aan de tijd voor het drama, hoe fijn dat was. Verder blijft de moord op Thomas’ vader een onuitgesproken zaak. Deze is steeds aanwezig in het huis. Het veroorzaakt de nodige spanningen. Loes’ moeder kan dit op een gegeven moment niet meer aan en besluit te vertrekken. Vanaf dat moment holt hun relatie achteruit. Loes verneemt weer een aantal jaar niks van haar. Als Loes na haar achttiende verjaardag eindelijk de waarheid achter het hele drama hoort, verandert haar blik op haar moeder. Zij besluit haar moeder weer een kans te geven. Op het einde van het boek proberen zij hun relatie weer op te bouwen.

Er is nog een soort moeder-dochterrelatie in dit verhaal. Dit is de relatie tussen de moeder van die kinderen uit het dorp (‘wij’) en de kinderen (‘wij’). Voor het drama gaan de kinderen graag naar de pastorie toe om met Loes te spelen. In het huis van Loes is namelijk alles toegestaan en de kinderen voelen zich er prettig. Ook de moeders komen er vaak over de vloer om de toekomst door middel van de tarotkaarten van Loes’ moeder hun toekomst te laten voorspellen. Maar na de moord op Thomas’ vader en de veroordeling van Loes’ moeder, verandert hun kijk op het gezin van Loes. Ook de kinderen laten Loes links liggen in de klas. Dit wordt naar mate het verhaal vordert steeds erger en loopt uit op ernstige pesterijen. De moeders vinden Loes ook een ‘vervelend kind’. Wanneer Loes’ moeder vrijkomt, escaleert de situatie en het gezin van Loes moet noodgedwongen verhuizen. De moeders en de kinderen volgen elkaars voorbeeld in dit verhaal. Je zou dus kunnen zeggen: zo moeder, zo dochter!

Bronvermelding
- Recensie
J. Janssen, Uitgestoten uit de groep: Intrigerend psychologisch portret in roman van Renate Dorrestein. In: de Volkskrant 30-15-2003 Op: www.knipselkranten.nl/literom

- Overige onderdelen
L. Kruse, Het duister dat ons scheidt. 2003 Op: www.knipselkranten.nl/literom
A. Truijens, 'Het verhaal kiest mij uit'. In: de Volkskrant 16-05-2003 Op: www.knipselkranten.nl/literom
Leidse balpenmoord. In de telegraaf 19-06-2001 Op: http://krant.telegraaf.nl/krant/archief/20010619/teksten/bin.zaak.moeder.vrouw.vrijgesproken.html