Samenvatting
Voor deze bespreking is gebruikgemaakt van: Herman Koch, Het diner . Uitgeverij Anthos, Amsterdam, 2009.

APERITIEF (hoofdstuk 1-7, p. 7-39)
De ik-verteller in deze roman is Paul Lohman. Hij is getrouwd met Claire; ze hebben een vijftienjarige zoon, Michel. Het echtpaar heeft met Serge en Babette afgesproken om te dineren in een chic restaurant. Serge, Pauls broer, is een bekend politicus van de oppositie, de gedoodverfde nieuwe minister-president bij de komende verkiezingen.

Omdat ze te vroeg voor de afspraak zijn, drinken Paul en Claire een biertje in een naburig café. Zij vraagt of hij de laatste tijd iets bijzonders aan Michel heeft gemerkt. Hij ontwijkt een eerlijk antwoord en moet terugdenken aan de schokkende video die hij een uur geleden heeft bekeken op de door Michel op zijn kamer achtergelaten mobiele telefoon.

Paul heeft geen zin in het dure etentje, vooral omdat hij weet dat hij zich doorlopend zal ergeren aan zijn broer, die net doet alsof hij een rechtschapen en eenvoudige volkspoliticus is, maar in feite een lompe poseur is. Zoals gewoonlijk arriveert hij te laat. Achter de donkere glazen van Babettes bril ziet Paul betraande ogen. Paul ergert zich ook aan de hoge prijzen (10 euro voor een glas champagne 'van het huis'!) en de aanstellerij van de gerant.

VOORGERECHT (hoofdstuk 8-15, p. 41-92)
De aanleiding voor het etentje is dat de echtparen het nodige te bespreken hebben over hun zonen, maar dit blijft ongenoemd.

De vier ouders babbelen onder andere over de nieuwe film van Woody Allen. Serge blijkt de film louter te waarderen vanwege de tieten en lekkere kont van Scarlett Johansson. Paul ergert zich aan de kleine en dure exclusieve voorgerechten en aan Serges gespeelde kennis van wijnen, gekoketteer met een serveerster en anekdotes over zijn vakantiehuisje in de Dordogne.

Serge en Babette hebben, evenals Paul en Claire, een vijftienjarige zoon, Rick. Verder hebben ze een dertienjarige dochter, Valerie, en een circa vijftienjarige geadopteerde zoon uit Burkina Faso, Beau (die als bijnaam Faso heeft).

Omdat hij het aan tafel nauwelijks kan uithouden, gaat Paul naar de wc. Daar treft hij de man die aan het tafeltje naast hen zit, samen met een veel jongere vrouw. De man heeft Serge herkend en vraagt Paul of zijn dochter met de beroemde politicus op de foto mag. Paul zegt het geen probleem te vinden en een teken te zullen geven als er een geschikt moment is.

Als Paul weer aan tafel plaatsneemt, ziet hij dat Babette huilt en getroost wordt door Claire. Na een misplaatste opmerking van Serge beent Babette woedend weg, Claire gaat achter haar aan. Serge grijnst en zegt tegen Paul dat ze last heeft van de overgang. Dan merkt hij op dat ze het over de kinderen moeten hebben. Paul knikt vervolgens naar de man naast hen, die zich met zijn dochter meldt voor een foto.

HOOFDGERECHT (hoofdstuk 16-35, p. 93-221)
Omdat Babette en Claire tijdens het serveren van het hoofdgerecht nog steeds niet terug zijn, gaat Paul even kijken. Serge vindt het maar een hinderlijke onderbreking: hij heeft honger en wil eten. Paul treft hen niet aan bij de wc en loopt naar buiten, een parkje in. Hij denkt terug aan het fotomoment met de man en zijn dochter. Serge was heel joviaal geweest totdat hij het welletjes vond en zijn truc met de mobiele telefoon toepaste (net doen alsof je gebeld wordt en je excuseren).

Plotseling hoort Paul elektronische piepjes, die afkomstig blijken van Michels mobiele telefoon, die hij per ongeluk in zijn zak heeft gestoken. Het is Michel, die met de vaste telefoon van thuis, zijn eigen nummer heeft gebeld en tot zijn verrassing zijn vader aan de lijn krijgt. Michel heeft zijn mobiele telefoon dringend nodig en wil direct langskomen. Dan ziet Paul de twee vrouwen, op weg naar het restaurant. Zelf gaat hij naar het toilet waar hij op Michels mobiele telefoon twee berichten aantreft en nogmaals een video bekijkt. Het is een opname die Michel en Rick zelf hebben gemaakt en waarop te zien is hoe ze op een metrostation een zwerver mishandelen

Paul gaat terug naar buiten, om daar op Michel te wachten. Hij luistert de oproepen op Michels voicemail af: berichten van Beau, Rick en zijn vrouw Claire die Michel 's middags gebeld blijkt te hebben en onder andere gezegd heeft: 'vanavond moeten jullie het doen'.

Paul vertelt wat er gebeurd is met Michel en Rick. Op de terugweg van een schoolfeest wilden de twee jongens, en Beau, in een bank nog geld pinnen. In het hokje lag een zwerfster te slapen die een enorme stank verspreidde. Beau vertrok toen Michel en Rick vervelend gingen doen tegen haar. Maar de twee aangeschoten neven gooien eerst volle vuilniszakken naar de dakloze, daarna een lamp en tot slot een lege jerrycan. Ze vertrekken maar komen terug met een aansteker. De jerrycan explodeert, de vrouw is op slag dood en de twee rennen weg.

Het geheel is vastgelegd door een bewakingscamera en wordt op televisie vertoond in Opsporing verzocht , wat flinke commotie veroorzaakt. Paul en Claire zien het op televisie, Paul herkent Michel en Rick direct, maar volgens hem doet Claire dat niet. Ze praten er niet over.

Paul gaat die avond naar Michels kamer en praat wel met hem over het filmpje. Michel beroept zich op onwetendheid (de jerrycan was leeg) en onnozelheid ('Het was een geintje', p. 147) en Paul besluit het voor zijn zoon op te nemen door te zwijgen.

Paul heeft de video van Opsporing verzocht op internet opnieuw bekeken en is verder gaan zoeken via onder andere YouTube, waar maar liefst 34 video's van de dode zwerfster te zien zijn. Een ervan, Men in Black III , is gemaakt met een mobiele telefoon en laat zien dat de twee neven na hun daad terugkeren. Duidelijk is dat Michel de leiding heeft gehad en dat de jongens dus ook zelf opnamen van het voorval hebben gemaakt. Dan arriveert Michel. Paul zegt dat hij weet dat hij en Rick bij de pincabine zijn teruggekomen en zelf een opname met Michels mobiele telefoon hebben gemaakt. Paul vraagt hem die te wissen. Michel zegt dat Beau de video op Ricks computer heeft gezien en een fragment ervan op YouTube heeft gezet. Beau dreigt de laatste beelden ook op internet te zetten, tenzij hij 3000 euro krijgt (om een scooter te kunnen kopen). Tijdens dit gesprek ziet Paul dat de gerant van het restaurant even buiten een sigaret komt roken. Hij kijkt naar Paul en Michel.

Dan wordt Paul gebeld door een ongeruste Claire, die wil weten waar hij blijft. Als ze hoort dat hij met Michel vlak voor het restaurant staat, komt ze direct naar buiten. Het wordt Paul duidelijk dat zijn vrouw van alles op de hoogte is en ook weet wat de twee neven vanavond nog moeten doen. Ze nemen afscheid van Michel en gaan terug naar het restaurant. Voor het eerst spreken ze samen over het voorval: Claire blijkt al vanaf het begin op de hoogte van het gebeurde met de zwerfster bij de pinautomaat: Michel had haar gebeld om te vragen wat ze moesten doen.

Paul vertelt waarom hij zo'n tien jaar geleden moest stoppen met zijn baan als leraar geschiedenis op een middelbare school. Tijdens een treinreisje naar Berlijn begon een depressiviteit die niet meer verdween. Omdat hij in een klas onacceptabele uitspraken deed over oorlogsslachtoffers, kwamen er klachten van ouders. De rector riep hem op het matje. In dat gesprek kon Paul met moeite zijn agressie in toom houden. Na een gesprek met een psycholoog ging hij met ziekteverlof. Volgens de psycholoog had Paul een genetische afwijking en hij schreef strikt medicijngebruik voor. Paul was bang dat een tweede kind zijn genetische afwijking zou erven en wilde Claire vragen of ze tijdens de zwangerschap van Michel een vruchtwaterpunctie had laten doen. Daar kwam het niet van omdat Claire ziek werd, moest worden opgenomen en vier keer geopereerd. Paul zorgde voor zijn vierjarig zoontje. Na enige tijd kwamen Serge en Babette op bezoek, net toen hij macaroni aan het koken was. Ze hadden nogal wat kritische opmerkingen, zoals over de troep in huis, en stelden voor (achteraf bleek: op Claires verzoek) om Michel tijdelijk in huis te nemen. Daarop werd Paul zo woedend, dat hij tot twee keer toe de gloeiend hete pan met eten tegen het gezicht van Serge ramde, die bloedend tegen de grond sloeg. Hij bedaarde pas toen Michel aan kwam lopen.

NAGERECHT (hoofdstuk 36-39, p. 223-256)
Babette zoekt uit frustratie ruzie met de gerant en richt haar woede vervolgens op haar man, wat de aandacht van andere gasten trekt. Paul en Claire vinden het wel vermakelijk.

Dan kondigt Serge aan dat hij nu eindelijk wil praten over waarvoor ze hier gekomen zijn. Hij merkt op dat Rick er erg onder lijdt. Omwille van de toekomst van zijn zoon wil Serge de volgende dag open kaart spelen en tijdens een persconferentie meedelen dat hij zich zal terugtrekken als lijsttrekker voor de komende verkiezingen. Babette en Claire protesteren hevig en ook Paul vindt het geen goede oplossing. Hij en Claire beschermen hun zoon en vinden dat hij geen moordenaar genoemd mag worden. Serge blijft echter bij zijn besluit.

Intussen vraagt Claire enkele keren nadrukkelijk hoe laat het is, waarna ze Michel belt en met hem praat. Paul heeft door dat ze een toneelstukje opvoert: ze verschaft zo Michel een alibi die deze avond een 'karweitje' moet opknappen.

DIGESTIEF (hoofdstuk 40-45, p. 257-289)
Paul denkt terug aan het werkstuk over de doodstraf, dat Michel niet lang geleden voor geschiedenis heeft gemaakt. Michel had veel met zijn vader over morele dilemma's gesproken en er oplossingen van Paul in verwerkt, zoals het al dan niet per ongeluk liquideren van onverbeterbare misdadigers. De rector van Michels school riep Paul ter verantwoording en Paul was zo woedend geworden toen die aan zijn disfunctioneren als leraar refereerde, dat hij hem in elkaar sloeg. De rector wist het raam te openen en om hulp te roepen, Paul beukte daarop het hoofd van de rector tegen het raamkozijn, ontdekte tussen de vele leerlingen op het schoolplein Michel, zwaaide naar hem en lachte.

Serge vertrekt alvast met Babette naar het café waar hij de volgende dag zijn persconferentie zal geven. Dat is juist het café waar Paul en Claire regelmatig komen, en zij hebben het gevoel dat Serge daarmee 'hun' café afpakt.

De nu alleen in het restaurant zittende Claire en Paul praten over de daden van Michel en Rick. Het wordt Paul duidelijk dat Claire hen heeft aangemoedigd om vanavond af te rekenen met Beau, die hen chanteert.

Claire zegt ook dat ze Babette heeft beloofd dat Paul Serge desnoods met geweld zal bewegen van zijn besluit af te zien om de volgende dag de persconferentie te houden. Paul zegt echter dat hij niet de aangewezen persoon is, vanwege zijn geschiedenis van depressies en agressie. Serge zal zich door 'zijn kleine broertje die iets heeft waarvoor hij medicijnen moet innemen' (p. 282) nergens van laten afhouden.

Claire vertrekt alvast naar het café en Paul praat nog even met de gerant. Niet lang daarna hoort hij sirenes van een politieauto en een ambulance. Hij gaat naar het café en ziet hoe een gewonde Serge op een brancard wordt weggedragen en Claire wordt afgevoerd tussen twee agenten. Ze beduidt hem met een hoofdknik om zich nergens mee te bemoeien, en naar huis te gaan.

FOOI (hoofdstuk 46, p. 291-301)
Paul filosofeert over de hoogte van een fooi. Als hij hoort dat Serge de rekening al heeft betaald, geeft hij 450 euro fooi aan de verbaasde gerant, als hij belooft dat hij hem en zijn zoon nooit in de tuin van het restaurant heeft zien staan.

Paul somt kort op wat er sindsdien allemaal is gebeurd. Serge verloor de verkiezingen, waarschijnlijk door zijn steeds veranderende imago. Zo had hij een baard laten staan om zijn littekens te kunnen verbergen en had hij die kort voor de verkiezingen weer afgeschoren. Hij had geen aanklacht tegen Claire ingediend. Beau was sinds die avond vermist, een grootscheepse zoekactie leverde niets op. Een opinieweekblad suggereerde dat hij zijn adoptieouders zat was en was teruggekeerd naar zijn geboorteland.

Paul was na het diner thuis in een laatje in ziekenhuispapieren gaan snuffelen. Zo kwam hij erachter dat Claire voor de geboorte van Michel toch een vruchtwateronderzoek had laten doen. Het vakje 'jongen' was aangekruist en 'bijzonderheden' was helemaal volgeschreven. Claire had hem daar nooit iets over verteld.

Vervolgens verwijderde hij het voicemailbericht van Claire: de tekst die ze zogenaamd tegen Michel had gezegd toen ze in het restaurant belde. Wat later kwam Michel thuis, met geschaafde knokkels en enigszins bebloed. Hij vertelde dat Men in Black III van YouTube was gehaald. Paul had wat staan grijnzen, Michel was op hem afgestapt en had hem omhelst: 'Lieve papa' (p. 302).


Interpretatie


Thematiek
Het diner draait om een moreel dilemma: hoe ver ga je als ouder om je kind te beschermen? Moet je eerlijk zijn als je zoon een weerloze zwerfster heeft gedood en hem aangeven? Getuigt dergelijke eerlijkheid van altruïsme of eerder van hypocrisie?

Claire en Paul vergoelijken de daad van hun zoon. Ze wijzen op de irritatie die de zwerfster bij Michel opwekte omdat ze hinderlijk in de weg lag tijdens het pinnen, op haar onverdraaglijke stank, op zijn jeugdige onnozelheid ('Het was een geintje', p. 147) en het feit dat hij aangeschoten was. Paul heeft wel waardering voor Michels stoerheid, gaat er bijna prat op dat hij geen watje is. Claire heeft een sterke band met haar zoon, moedigt hem zelfs aan om af te rekenen met Beau. Beiden stellen Michels toekomst voorop, willen de zaak in de doofpot stoppen, zorgen ervoor dat alle sporen die naar Michel kunnen leiden, worden uitgewist, en deinzen niet terug voor geweld om hun zin door te drijven.

Babette wil niet dat haar man zich uit de politiek terugtrekt en dat Rick zich aangeeft: ze loopt dan de kans mis om first lady te worden, 'de vrouw van'.

De door ik-verteller Paul zeer onsympathiek afgeschilderde Serge lijkt het meest integer te handelen. Hij wil zich terugtrekken als lijsttrekker en Rick aangeven, zodat deze na misschien enkele jaren cel (wegens doodslag) de draad van zijn leven weer kan oppakken. Zijn handelwijze wordt door beide vrouwen echter als egoïstisch en hypocriet bestempeld. Zij vermoeden dat Serge door open kaart te spelen een schandaal wil voorkomen, zodat zijn politieke carrière het minste schade oploopt.

Enkele verhaalmotieven:
- Ouder-kindrelatie. Beide echtparen houden van hun kinderen en komen voor hen op als ze in de problemen zijn gekomen. Claire heeft een wel zeer hechte band met Michel, Paul hecht zeer aan het ideaal van het gelukkige gezin. Rick heeft het moeilijk met een vader die beroemd is (p. 253).

- Familierelaties en -geheimen. De verhouding tussen de twee broers is niet zo goed, die tussen de twee schoonzussen wel. Er wordt nogal wat voor elkaar verzwegen. Zo verzwijgen Claire en Paul voor elkaar wat ze weten over de betrokkenheid van hun zoon bij de dood van de zwerfster, en voor Babette en Serge wat ze weten over de verdwijning van hun zoon Beau.

- Erfelijkheid. Paul heeft een genetische afwijking waardoor hij zeer agressief kan worden en vraagt zich af of Michel die ook heeft. Als dat zo is, kan die mede Michels driftige, stoere gedrag en zijn betrokkenheid bij de dood van de zwerfster verklaren.

- Liegen en bedriegen. Vooral Claire maakt zich hier schuldig aan: zij houdt informatie achter over het vruchtwateronderzoek en over de video van haar zoon, bekonkelt met Babette een afrekening met Serge om diens persconferentie te voorkomen, en belt tijdens het diner zogenaamd met Michel om hem een alibi te verschaffen.

- Ontmaskering van schijnheiligheid. De verteller, Paul, ontmaskert genadeloos alle personages die zich niet oprecht gedragen, die geregeld doen alsof. Zo stelt hij het overdreven gedoe in het chique restaurant aan de kaak.

- De spanning tussen privé en publiek komt op diverse manieren in de roman aan de orde. Serge is als bekend politicus een publieke figuur. Het etentje met zijn broer en diens echtgenote is een privézaak, maar zowel in zijn woorden als in zijn daden (het fotomoment bijvoorbeeld) schakelt hij razendsnel naar zijn 'publieke rol'. Paul wil de privacy van zijn zoon eigenlijk respecteren en hem zijn geheimen gunnen, maar schendt het vertrouwen van Michel door de berichten en video's op zijn telefoon te beluisteren en te bekijken. Het vastleggen en op internet publiceren van beelden van mensen die mishandeld worden of in doodsnood verkeren is ook een vorm van schending van privacy.

Titel en motto's
De romantitel verwijst uiteraard naar het diner van de twee broers en hun echtgenoten. Ze babbelen over van alles en vermijden ondertussen waar ze het eigenlijk, volgens afspraak, over moeten hebben: hun kinderen, die iets vreselijks hebben gedaan.

Het motto is een dialoog tussen Nice Guy Eddie en Mr Pink, afkomstig uit het filmscript Reservoir Dogs (1992) van de Amerikaanse regisseur Quentin Tarantino (1963). Het tweegesprekje over het geven van een fooi verwijst naar het begin van het laatste hoofdstuk, waarin Paul hierover nadenkt:
'NICE GUY EDDIE
C'mon, throw in a buck.
MR PINK
Uh-huh. I don't tip.
NICE GUY EDDIE
Whaddaya mean, you don't tip?
MR PINK
I don't believe in it.'

Structuur en techniek
De roman is opgebouwd als een klassieke tragedie in vijf bedrijven, gevolgd door een epiloog, met eenheid van tijd, plaats en handeling.

De vijf gangen van het diner (van Aperitief tot en met Digestief) vormen de vijf 'bedrijven' en het laatste hoofdstuk (Fooi) is de epiloog. De opbouw van de vijf delen is eveneens klassiek, van kalm naar heftig, van expositie, intrige, climax, catastrofe tot en met peripetie. In de epiloog geeft Paul een samenvatting van de afloop.

De drie eenheden worden strak aangehouden. Er is sprake van eenheid van tijd (afgezien van de epiloog speelt alles zich binnen 24 uur af), van plaats (afgezien van de flashbacks zijn er geen decorwisselingen) en van handeling (alles draait om de loyaliteit van ouders jegens hun kinderen; zie de paragraaf 'Thematiek').

Sleutelhoofdstuk is hoofdstuk 21, dat begint met de zin 'Dit is er gebeurd. Dit zijn de feiten' (p. 126).

Er is sprake van een strak doortimmerde plot, waarin het kleinste detail betekenisvol blijkt. De sigarettenrokende man in de tuin van het restaurant bijvoorbeeld lijkt niet belangrijk, maar blijkt de gerant te zijn, die Paul daar met zijn zoon ziet. De gerant is zo een belangrijke getuige in een eventuele rechtszaak tegen Michel en dus koopt Paul hem om met een fooi van maar liefst 450 euro.

Door dergelijke betekenisvolle details ontstaat veel spanning. Die wordt ook veroorzaakt door turbulente gebeurtenissen in het verleden, de onheilspellende sfeer tijdens het diner, en het opzettelijk achterhouden van belangrijke informatie (bijvoorbeeld de uitkomsten van het vruchtwateronderzoek).

De ik-verteller Paul is zich terdege bewust van zijn toneelmatige aanpak. Hij becommentarieert een ogenschijnlijk weinig zeggende gebeurtenis aan het begin van de avond als volgt: 'En toch was er iets gebeurd dat mij de hoop deed behouden op een explosie later op de avond. Het was als met het pistool in het toneelstuk: wanneer er in het eerste bedrijf een pistool wordt getoond, kun je er donder op zeggen dat er in het laatste bedrijf mee zal worden geschoten. Dat is de wet van het drama' (p. 51).

Paul vertelt in de onvoltooid verleden tijd en laat alleen in het laatste deel merken dat hij de afloop van de gebeurtenissen al kent: daar vertelt hij achteraf wat er in de laatste maanden gebeurd is. Door zijn psychiatrisch verleden en erfelijke belasting en het feit dat hij al geruime tijd zijn medicijnen niet meer slikt, is er alle reden om aan zijn betrouwbaarheid als verteller te twijfelen. Wat fictie en wat werkelijkheid is, valt soms niet te achterhalen, bijvoorbeeld of hij werkelijk de rector en zijn broer zo heeft afgetuigd.

De twijfel aan de betrouwbaarheid van de verteller wordt nog versterkt door het feit dat hij bewust informatie voor de lezer achterhoudt. Zo noemt Paul niet de naam van het restaurant (p. 9), zijn erfelijke aandoening (p. 192) en het ziekenhuis waar Claire wordt opgenomen (p. 207), en is hij niet van plan te zeggen hoe laat het precies was: 'Exacte tijden kunnen zich later tegen je keren' (p. 255).

De vertelde tijd tijdens de maaltijd is slechts enkele uren, die in het laatste deel enkele maanden. De flashbacks zijn uitermate belangrijk: daarin wordt het drama van de gedode zwerfster (hoofdstuk 21, 23, 25) en van Paul als docent (hoofdstuk 29-35) verteld. Ook zijn er kleinere flashbacks, bijvoorbeeld naar die keer dat Paul een fietsenhandelaar met een fietspomp bedreigde, toen die boos was uitgevallen nadat Michel met voetballen een ruit bij hem had ingeschopt (p. 141-146).

Het jaar waarin het verhaal speelt, valt niet exact te bepalen. Op grond van enkele gegevens moet het na 2004 zijn: er wordt gesproken over George Bush als president van Amerika, Poetin als president van Rusland, de oorlog in Irak, iPods, YouTube, Jackass en euro's. Bovendien is de minister-president zo getypeerd dat een vergelijking met de Nederlandse premier Balkenende zich opdringt.

Plaats van handeling is een chique restaurant in Amsterdam, waarvan de verteller de naam niet wil noemen, 'want dan zit het er de volgende keer waarschijnlijk vol met mensen die komen kijken of wij er ook weer zitten' (p. 9).

Personages
De personages worden allen getypeerd vanuit Paul, een onbetrouwbare verteller.

Paul Lohman is aan de ene kant een wat verlegen, introverte man, die houdt van observeren en bespiegelen, maar is ook een cynische onruststoker en pester, behept met een flinke dosis rancune en gewelddadige fantasie. Zo etaleert hij zijn weerzin tegen de snobistische haute-cuisine-cultuur van een peperduur restaurant en tegen zijn onuitstaanbaar ijdele en gladde broer. Zijn vulkanische gemoed kan exploderen, waarna hij tot excessief geweld in staat is, waarschijnlijk veroorzaakt door een genetische afwijking. Hij is gelukkig met zijn vrouw en houdt van zijn zoon.

Paul is bijna twintig jaar getrouwd met Claire. Zij gaat bijna letterlijk over lijken om haar gelukkige gezin bijeen te houden. Ze houdt Michels problemen voor Paul verborgen, omdat ze hem wil ontzien, niet wil dat hij weer overspannen raakt; ze probeert Michels toekomst veilig te stellen en spoort hem aan daartoe Beau uit de weg te ruimen. Paul zegt dat ze 'gewoon slimmer' is dan hij en dat het hem de nodige tijd heeft gekost om dit toe te geven (p. 13).

Serge Lohman is volgens zijn broer Paul louter buitenkant, een egoïstische ijdeltuit en poseur. Als de camera's aanstaan straalt hij de charismatische politicus uit, maar teruggeworpen in de familiaire kring, etaleert hij vooral lompheid, door zijn tournedos in enkele happen weg te schransen, te spelen dat hij kennis van wijnen heeft en vrouwen vooral te waarderen als 'lekker wijf' (p. 60). Wat betreft de daad van zijn zoon Rick en Pauls zoon Michel lijkt Serge de enige van de vier ouders te zijn die open kaart wil spelen.

Van Serges mooie vrouw Babette vermoedt Paul dat ze heeft 'ingetekend' op een leven aan de zijde van een succesvol politicus (p. 63). Vandaar dat ze koste wat kost wil voorkomen dat hij als lijsttrekker terugtreedt. Ze is achttien jaar met Serge getrouwd.

Over de zonen van Serge (Rick en Beau) komt de lezer weinig te weten. Verteller Paul maakt wel duidelijk dat hij eigenlijk een hekel heeft aan de geadopteerde Beau, die in Afrika is geboren. Pauls eigen zoon Michel wordt door zijn vader getypeerd als een jongen met een eerlijke oogopslag, vriendelijk en teruggetrokken. Maar uit de weergave van de gebeurtenissen blijkt ook dat Michel de 'leider' is van de gewelddadige acties die hij en Rick ondernemen.

Taal en stijl
Koch formuleert scherp, wat bijvoorbeeld resulteert in aforistische oneliners als: 'het geluk heeft aan zichzelf genoeg, het heeft geen getuigen nodig' (p. 11-12).

Opvallend is dat de verteller sommige zaken niet nadrukkelijk benoemt, waardoor niet altijd duidelijk is wat er precies is gebeurd. De lezer blijft met vragen zitten als: hoe heeft Claire Serge te pakken genomen, wat is er met Beau gebeurd en misschien zelfs: is Michel wel een kind van Paul?

Ook zijn er droogkomische bespiegelingen en subtiele details. Zo wordt Pauls blik onweerstaanbaar getrokken naar het straaltje ijs dat via de voet van Serges glas het tafelkleed bereikt (p. 232). Een running gag is de pink van de gerant, die vlak boven de geserveerde exquise gerechten zweeft, terwijl hij bijvoorbeeld uitweidt over een lamsboutje dat van een boerderij komt waar de dieren nog gelukkig zijn.

Er zijn allerlei vormen van humor en spot aan te wijzen, van subtiele ironie ('Het was onmiddellijk zonneklaar dat de omgang met een kurkentrekker niet het sterkste punt van de gerant was', p. 44) tot bijtend cynisme ('Tot in het diepst van zijn wezen was Serge altijd een boer gebleven, een onbehouwen lul: dezelfde onbehouwen lul die vroeger om zijn scheten van tafel werd gestuurd', p. 60-61). Aan de spot wordt soms een vlijmscherpe vergelijking toegevoegd. Zo wordt een politicus getypeerd als 'De verschrikkelijkste grijze muis met de uitstraling van een opbergmap' (p. 46). De spot wordt wel vaker nogal hyperbolisch (overdreven) geformuleerd. Zo is er de terugblik op een bezoek van Claire en Paul aan Serge en Babette in hun vakantiehuisje in Frankrijk. Paul merkt daarover op: 'In die drie dagen bezochten we ook nog een chateau, waar we met honderden andere buitenlanders, voornamelijk Nederlanders, een uur in de rij moesten staan voordat we, onder begeleiding van een gids, door twaalf bloedhete vertrekken met oude hemelbedden en crapaudstoelen werden geleid. De rest van de tijd zaten we voornamelijk in de benauwde tuin' (p. 71).

Opmerkelijk verder zijn enkele tangconstructies, die een zin (bewust?) niet gemakkelijk leesbaar maken, zoals: 'Wanneer Serge zou besluiten om uit te halen en de baard vol op zijn laffe, door de even weerzinwekkende als lachwekkende kabouterbeharing aan het zicht onttrokken smoel te timmeren, had hij voor de volle honderd procent op mijn steun kunnen rekenen' (p. 103-104).

Het diner is behalve een psychologische en satirische roman ook een spannende thriller. Die spanning wordt behalve inhoudelijk (zie de paragraaf 'Samenvatting') en structureel (zie de paragraaf 'Structuur en techniek') ook stilistisch veroorzaakt, bijvoorbeeld door suggestieve vragen als 'Hoe zou deze avond eruit hebben gezien wanneer ik, nog maar een uur geleden, gewoon beneden was blijven wachten (...)? Hoe zou de rest van ons leven er dan uit hebben gezien?' (p. 17).

Situering binnen het werk
Het diner is zesde roman van de ook door het televisieprogramma Jiskefet bekende schrijver Herman Koch (Arnhem 1953). Hij debuteerde in 1985 met de verhalenbundel De voorbijganger.

Nauwkeurige formuleringen, zwarte humor, scherpe satire, goed getimede dialogen en treffende typeringen zijn kenmerkend voor Kochs werk.

Hoofdpersonen in zijn boeken zijn losers , neurotische antihelden die op zoek zijn naar waardering en geluk. Zo zoekt de hoofdpersoon in zijn eerste roman, Red ons, Maria Montanelli (1989), een uitweg uit zijn lethargie door een wraakactie, en dromen de hoofdpersonen in zijn romans Eindelijk oorlog (1996) en Eten met Emma (2000) van een groots schrijverschap en camoufleren zij hun saaie leven door het mooier voor te stellen dan het is. Ook Fred Moorman, hoofdpersoon in Odessa Star (2003) leidt zo'n saai, doelloos leventje - hij probeert zijn status te verhogen door zich te spiegelen aan een maffiavriend. In Denken aan Bruce Kennedy (2005) is de hoofdpersoon opnieuw iemand die probeert te ontsnappen aan sleur en saaiheid.

Het diner betekende een doorbraak voor Koch zowel in termen van waardering door de kritiek (zie de paragraaf 'Reacties') als in termen van verkoopcijfers.

Reacties
De roman kende direct succes: de grote dag- en weekbladen bespraken Het diner vrijwel direct na publicatie en binnen een maand verschenen er drie drukken. Na drie maanden waren er honderdduizend exemplaren verkocht.

Arie Storm (Het Parool , 28 januari 2009) roemt de herkenbaarheid, de observaties, de plot en de stijl. 'En ja, zo is Koch op zijn best, schitterend denkend en schrijvend tot aan de uiterste consequentie en niet ingesnoerd door iets wat zo wezenlijk kinderachtig is als een verbazingwekkend plot.'

Pieter Steinz (NRC Handelsblad , 16 januari 2009) noemt de superieur opgebouwde plot, de spanning, humor en satire. 'De grote stap die Koch in Het diner zet is dat de hoofdpersoon ondanks zijn eigenaardige psychological make-up geloofwaardig en herkenbaar blijft - een vader die weinig gemeen heeft met de karikaturen die het werk van Koch ook bevolken, en in wiens onvoorwaardelijke liefde voor vrouw en zoon je blijft geloven.'

Daniëlle Serdijn (de Volkskrant , 9 januari 2009) spreekt van een boeiend thema, 'vooral omdat Koch het uitwerkt aan de hand van actuele en herkenbare situaties'. Ze is te spreken over de zorgvuldige opbouw, effectieve timing en de vele geestige observaties van menselijke ijdelheid. Een klein minpuntje vindt ze het hoofdstuk over Pauls onderwijsverleden, dat compositorisch enigszins uit de lucht komt vallen.

Volgens Jeroen Vullings (Vrij Nederland , 24 januari 2009) toont Koch met deze roman aan dat 'de lang springerig gebleven' schrijver 'een volleerd en volwassen' romancier is geworden. 'Niks is meer te merken van de handicap die hem in eerdere boeken parten speelde: zijn in overbewustzijn resulterende intelligentie', die vaak resulteerde in 'alles relativerende ironie'. Koch beperkt zich nu veel meer, houdt zijn onderwerp klein, slaat geen zijpaden in, verplaatst zich volledig in het zieke hoofd van Paul en via hem in dat van zijn vrouw, zoon, broer en schoonzuster.

Volgens Bas Belleman (Trouw , 10 januari 2009) staat de plot als een huis. 'Maar soms gaat zijn slimme spel met de verwachting van de lezer te koste van de aandacht voor zijn personages. (...) de personages verliezen hoe langer hoe meer aan geloofwaardigheid. Ze worden pionnen in het spel dat de schrijver met de structuur van zijn roman speelt. En dat is spijtig, want ze worden aanvankelijk mooi geschetst.'

Max Pam (HP/De Tijd , 9 januari 2009) vindt de roman spannend, humoristisch en strak geschreven, en, op enkele onwaarschijnlijkheden na, 'een ontzettend goed boek'. Onwaarschijnlijk noemt Pam het bijvoorbeeld dat een bij de media bekende politicus met zijn broer in het openbaar gaat dineren om zoiets ernstigs als een moord te bespreken.

Geruime tijd na de juichende recensies verschenen er echter twee kritische stukken in de pers. In De Groene Amsterdammer (13 maart 2009) stelde Marja Pruis dat Koch 'de angel uit het drama haalt' door van zijn hoofdpersoon Paul een echte gek te maken, met een pathologisch ziektepatroon, 'in plaats van iemand zoals jij en ik'.

Een week later ging Arnold Heumakers (NRC Handelsblad , 20 maart 2009) hier in een uitgebreid artikel nader op in. Hij stelt dat de roman goed geschreven is, toegankelijk, spannend, geestig en ook nog ergens over gaat. Maar Heumakers signaleert dat het succes van de roman enerzijds lijkt ingegeven door de thematiek (de angst van ouders dat het iedereen kan overkomen dat zijn zoon een dader van zinloos geweld blijkt te zijn), terwijl anderzijds de wijze waarop Koch zijn thema presenteert juist maakt dat het niet iedereen kan overkomen: er is immers sprake van een genetische aandoening, waardoor vader en zoon monsters zijn. Heumakers stelt dat hiermee de spanning uit het boek vloeit: 'Zonder erfelijke ziekte kan zich een heel scala van lastige vragen aandienen, met de vraag naar een eventuele afwijking als een van de mogelijkheden. Heeft het aan de opvoeding gelegen? Is het huwelijk liefdeloos? Hadden we toch die andere school moeten kiezen? Is het wel mijn kind? Et cetera.'

Heumakers wees daarnaast nog op een ander punt: Waarom laat Claire als ze zwanger is van Michel, buiten Paul om een vruchtwateronderzoek doen? Als Paul aan het eind van de roman het formulier vindt waarop de resultaten van het onderzoek zijn aangegeven, wordt gesuggereerd dat hieruit blijkt dat Michel de erfelijke ziekte heeft. Maar dat kon Claire nog niet weten toen ze het onderzoek liet doen, omdat Pauls erfelijke ziekte pas werd vastgesteld toen Michel al een aantal jaar oud was. De beschouwing van Heumakers leidde tot een zeer uitgebreide discussie op de website van NRC Boeken .

Het diner werd bekroond met de NS Publieksprijs 2009 en kende ook internationaal succes. Het boek stond in de Top 10 van best verkochte romans in Europa in 2009.


Context


Ontstaansgeschiedenis
Over de ontstaansgeschiedenis van Het diner zegt Herman Koch in een interview ( Haarlems Dagblad , 7 januari 2009): 'Ik zat met familie te eten, een man of twintig, en we hadden het over van alles. (...) Ik kreeg het idee een verhaal te schrijven over mensen die de hele avond in een restaurant zitten te eten en te praten. (...) Later kwam het gesprek ook op een zaak die toen in Barcelona speelde. Twee jongens hadden in een hokje waar geld gepind kan worden een zwerver in brand gestoken. Net als het idee voor de thematiek ontstond het idee om voor het decor van de roman een restaurant te kiezen, in Spanje, tijdens een lunch op oudejaarsdag ( de Volkskrant , 31 maart 2009).

Vergelijkbare films en boeken
In de flaptekst wordt de tragiek van de roman vergeleken met die van de film Festen ( Het feest ), een Deense speelfilm uit 1998, geregisseerd door Thomas Vinterberg. De film (in de Engelstalige wereld bekend geworden onder de naam The Celebration ) gaat over een feest ter gelegenheid van de zestigste verjaardag van de patriarch van een familie. Het feest verandert in een tragedie als de oudste zoon de vader ervan beschuldigt hem, en zijn recent door zelfmoord overleden zuster, als kind seksueel misbruikt te hebben.

Nog een vergelijkbare film is Benny's Video (1992) van de Oostenrijkse regisseur Michael Haneke. Daarin proberen een vader en een moeder hun zoon voor vervolging wegens doodslag te behoeden. Ze gaan zelfs zo ver dat ze het lijk van een meisje in stukjes door het toilet spoelen.

De Amerikaanse auteur Philip Roth schreef in 1997 de roman American Pastoral , waarin een Joodse fabrikant en voormalige sportheld ontdekt dat zijn dochter een aanslag heeft gepleegd. In hetzelfde jaar publiceerde de Zuid-Afrikaanse Nobelprijswinnares Nadine Gordimer de roman The Housegun , waarin het leven van een echtpaar ingrijpend verandert als hun zoon iemand doodschiet.

Vragen en discussietips.
1. 'Zo'n vlotte, leuke vader wilde ik niet eens zijn...' (p. 111). Paul vraagt zich verschillende keren af welke houding hij tegenover zijn zoon moet aannemen. Over welke houdingen gaat het, waar kiest hij uiteindelijk voor en waarom?

2. In de roman komt ook adoptieproblematiek ter sprake. Welke kritiek wordt in dit verband door Paul geuit en hoe oordeelt u daarover?

3. '... zonder Claire was ik niet nergens geweest, maar wel ergens anders' (p. 254). Wat bedoelt Paul volgens u met deze typering?

4. Het vakje 'bijzonderheden' van het vruchtwateronderzoek is helemaal volgeschreven (p. 298) en het vakje 'keuze ouders' is aangekruist (p. 299). Wat stond er volgens u in het vakje 'bijzonderheden' en welke conclusie kan u (mét Paul!) trekken uit het feit dat 'keuze ouders' is aangekruist?

5. In de roman wordt een moreel dilemma aan de orde gesteld: hoe ver ga je als ouder om je kind te beschermen? Op die vraag worden verschillende antwoorden gegeven. Welke motieven dragen de ouders aan voor hun handelwijze en wie gedraagt zich volgens u het meest integer?

6. Welk beeld vormde u zich aanvankelijk van ik-verteller Paul en hoe ontwikkelde dat beeld zich in de loop van het verhaal?

7. Koch vertelt het verhaal vanuit Paul, die (met zijn psychiatrische achtergrond) een nogal onbetrouwbare verteller blijkt. In hoeverre vindt u dit perspectief geslaagd?

8. Koch suggereert een aantal zaken, maar maakt lang niet altijd duidelijk wat er precies is gebeurd. Met welke vragen bent u blijven zitten? Hoe zou u de voor u bestaande omissies invullen? In hoeverre beïnvloeden dergelijke onopgehelderd blijvende zaken uw waardering van het boek?

9. Arnold Heumakers (NRC Handelsblad , 20 maart 2009) stelde in een beschouwing die veel reacties opriep dat Koch zijn boek onderuit haalde, door het introduceren van de erfelijke ziekte bij Paul. Wat is uw mening over deze kritiek?

10. Voor leesclubs bleef er aldus Heumakers niet veel te discussieren over aan Het diner , na de onthulling over de erfelijke ziekte. Volgens Heumakers kunnen leesclubs 'het eigenlijk alleen nog hebben over de reactie van moeder Claire, die [...] voor niets terugdeinst om haar gezin te verdedigen'. Wat was de ervaring in uw leeskring?