Tekstbeleving
Het onderwerp van het boek is de tweede wereldoorlog. Je ziet de belevenissen van een joods meisje. Op zich zelf is dat een heel normaal en veel gebruikt onderwerp voor een boek maar dit boek is een beetje anders dan de rest. Bij de meeste oorlogsboeken en zeker de boeken over de jodenvervolging is de ellende, de angst en de pijn heel duidelijk beschreven en behandeld. Dit boek laat de meeste gevoelens en gruwelijke details achterwege. Het is heel sober geschreven zonder veel emoties. Dat maakt het bijzonder omdat het zo eentonig geschreven is ga je er zelf de pijn en angst bij verzinnen. Je gaat het echt voelen omdat je het zelf onbewust erbij verzint. Je ziet zo weer van een heel andere kant van de jodenvervolging. Het komt ineens heel dicht bij te staan op de een of andere manier. Ook al ligt het ver van mijn eigen beleveniswereldje af. De manier van schrijven zorgt daarvoor. Toen ik dit boek uit had realiseerde me heel eventjes wat oorlog is. Soms lijkt oorlog een beetje romantisch in de ogen van mensen die niet echt weten hoe het is. Ik vind dat dit boek heel goed aangeeft dat oorlog romantiek loos is. Als je het verhaal goed leest en begrijpt zal je zien dat het verhaal heel erg veel diepgang heeft maar op het eerste gezicht niet echt. De nadruk in het verhaal ligt op de gebeurtenissen. Door juist de gevoelens en gedachten van de hoofdpersoon te minimaliseren wordt de nadruk gelegd op wat er allemaal met de personen gebeurt. Ik kan niet echt zeggen dat de gebeurtenissen boeiend beschreven zijn maar dat is ook niet de essentie van het boek. De gebeurtenissen komen logisch uit elkaar voort. Er komen wel erg dramatische gebeurtenissen in voor maar het wordt niet dramatisch weergegeven. Alles wordt eigenlijk zo luchtig en vlak beschreven dat je bijna gaat denken dat het niet erg pas in de loop van het boek ga je de diepere dimensie zien. De gebeurtenissen hebben me afzonderlijk niet echt aangegrepen meer het geheel van het boek wel. De afloop is niet naar mijn zin omdat het slecht afloopt maar buiten dat vind ik het einde een goed einde. Het past bij het boek, het had niet anders moeten zijn. De bouw van verhaal is heel simpel bijna geheel chronologisch. Makkelijk te begrijpen dus ook. Het inleven in de personages is niet zo heel moeilijk omdat dat bij dit boek eigenlijk van zelf gaat, omdat je bij al die gevoelens en gedachten er veel zelf bij moet verzinnen. Ik had voor bijna alle personages sympathie omdat je gewoon ziet dat het goede mensen zijn die onrecht wordt aangedaan, dat wekt sympathie. Je krijgt niet een volledig beeld van de personages omdat er niet veel gevoelens en gedachten worden besproken maar maakt niet uit voor het verhaal. Je raakt wel degelijk betrokken bij wat de personen overkomt omdat je door je eigen aan vullingen een deel van die persoon wordt. De personages zijn niet uitgebreid genoeg beschreven om te kunnen zeggen of ze voorspelbaar zijn. Je echt verplaatsen in de problemen is wat moeilijk omdat het problemen zijn die geheel onbekend voor mij zijn. Het taalgebruik vond ik niet moeilijk. Het verhaal is opgebouwd uit beschrijvingen en dialogen. De gebeurtenissen worden verteld. Er wordt minder nadruk gelegd op de gedachten en gevoelens van de personen. Ik denk dat het nu wel duidelijk is hoe ik het boek vond en hoe ik het heb gelezen maar om het nog eventjes kort weer te geven: een schitterend en heel aangrijpend boek (omdat het zo monotoon geschreven dus je heel goed voelt wat oorlog is.) Tekstbestudering
Samenvatting

De Duitsers vallen Nederland binnen en de ik persoon, een joods meisje, vlucht met haar ouders naar het zuiden, naar België. Na een paar dagen gaan ze terug naar Breda, waar ze wonen. In het eerste oorlogsjaar moet het meisje kuren in een Utrechts ziekenhuis vanwege een longaandoening. Haar ouders verhuizen naar Amersfoort, waar ze gaan wonen bij hun zoon Dave, die getrouwd is met Lotte. De oudste zus Bettie woont in Amsterdam. Wanneer de ik- persoon het ziekenhuis verlaat, voegt ze zich bij haar familie in Amersfoort. Niet lang daarna komt vader thuis met een pakje sterren, die op hun kleren genaaid moeten worden. Ondanks alle bezettingen en verboden blijven zij kalm, vooral vader. Hij is erg optimistisch en denkt dat de Duitsers de Joden netjes zullen behandelen. Op een dag moeten Dave en vader gekeurd worden om te kijken of ze geschikt zijn voor een werkkamp. Vader wordt afgekeurd, want hij heeft een huiduitslag. Dave slaagt er ook in afgekeurd te worden door een drankje in te nemen waardoor hij tijdelijk ziek wordt. Er komt een telegram uit Amsterdam: Bettie is opgepakt. Na een poosje komt er weer een oproep binnen en dit keer is het voor Dave, Lotte en de ik persoon. Het lijkt Dave wel avontuurlijk, Kennissen raden hen sterk af zich te melden. Van de dokter krijgen ze een attest dat ze ziek zijn, waardoor ze kunnen blijven. Ook Lotte mag blijven om hen te verzorgen. Ze lopen de hele dag in pyjama, zodat ze in bed kunnen springen zodra er aangebeld wordt. De ouders moeten wel weg, omdat ze ouder zijn dan vijftig jaar. Ze verhuizen naar het 'Judenviertel' in Amsterdam. Vader blijft optimistisch. Na een poosje reist de ik persoon haar ouders achterna omdat ze het in bed niet meer uithoudt en gaat bij hen wonen. Het gezin wacht nog steeds met onderduiken; ze zijn nog altijd optimistisch en weten bovendien niet waar ze heen zouden moeten gaan. In Amsterdam merkt het meisje langzamerhand wat er met de joden gebeurt. Ze worden opgepakt en afgevoerd. Een keer wordt ze zelf bijna opgepakt maar doordat ze standvastig is en zegt dat ze niet in deze straat woont mag ze doorlopen. Na een rustige dag wordt er 's avonds aangebeld. De Duitsers komen hen halen. Als ze van haar vader de jassen moet halen, vlucht ze de tuin in en rent de straat uit. Ze rent naar de Weteringschans, waar Dave en Lotte inmiddels zijn ondergedoken. Daar is ze enige tijd veilig. Om er minder joods uit te zien bleken ze alle drie hun haar. Ook krijgt ze een nieuw persoonsbewijs. De bewoners van het onderduikadres worden bang voor ontdekking en sturen hen weg. Dave weet een adres in Utrecht. Daar gaan ze naartoe. Dave vindt het veiliger afzonderlijk treinkaartjes te kopen. Ze wacht in de trein op de anderen. Dan verschijnt Dave plotseling, zet zijn tas naast haar neer en vertrekt zonder iets te zeggen. Pas in Utrecht hoort ze dat Lotte is aangehouden en dat Dave met haar mee is gegaan. Ze is nu alleen. Diezelfde avond keert ze terug naar Amsterdam. Ze is niet bang meer. Als ze nu opgepakt zou worden zou ze zich tenminste niet meer zo alleen achter gelaten voelen. Ze gaat naar Wout, een jongen die zij enkele weken eerder heeft ontmoet. Hij helpt haar verder. Ze gaat naar de boerderij van oom Hannes, een boer uit Haarlemmermeer. Omdat daar al te veel onderduikers zijn, brengt een jongen haar naar een landarbeidersgezin. Van Wout hoort ze dat haar ouders zijn 'doorgestuurd'. Het geld uit de tas van Dave raakt op en ze wil de arme dagloner niet langer tot last zijn. Wout weet voor haar een adres in Heemstede en zorgt voor een nieuw persoonsbewijs met een nieuwe naam. Daar blijft ze tot het einde van de oorlog. Enkele weken na de bevrijding zoekt ze in Zeist de broer van haar vader op. Omdat hij met een niet-joodse vrouw getrouwd is, hebben de Duitsers hem niks gedaan. Als ze met de tram aankomt, staat haar oom bij de halte. Van zijn vrouw hoort ze dat hij iedere dag bij de halte op haar vader staat te wachten, ook al weet hij dat hij dood is. Nog enkele malen bezoekt ze hem. Als ze hoort dat haar oom is gestorven, gaat ze nog één keer naar Zeist. Ze vindt het vreemd dat ze bij de halte haar oom niet treft. Ze mist het geloof van haar oom dat haar vader terug zou komen. Maar ze zouden nooit terugkomen, haar vader niet, haar moeder niet, Bettie niet, noch Dave en Lotte. Een analyse en interpretatie
1 Tittel, ondertitel en motto; De titel is Het bittere kruid. Het bittere kruid is een gerecht dat op seideravond wordt gegeten ter herdenking van de slavernij in Egypte. Het symboliseert in de joodse godsdienst het leed dat mensen wordt aangedaan. Men eet het bittere kruid ter herdenking van de jaren van lijden. De tweede wereld oorlog waren duidelijk jaren van lijden. De titel symboliseert de bittere tijd die de hoofdpersoon ondergaat en het kruid heeft een hele lange nasmaak wat eigenlijk over een komt met de langdurige pijn die de persoon heeft om het verlies van haar familie na de oorlog. Zoiets blijft je gewoon altijd bij. De kleine kroniek is de ondertitel. De letterlijke betekenis hiervan is: verhaal dat op zich zelf staande feiten vermeldt in chronologische volgorde. En dat is het verhaal ook een relatief korte vertelling over oorlogsbelevenissen van een wat ouder joods meisje. Het boek bevat ook een motto: ‘Er rijdt door mijn hoofd een trein vol joden, ik leg het verleden als een wissel om…’ Bert Voeten. Dit gedicht is wel van toepassing op het boek omdat de schrijver (Marga Minco) eigenlijk de ik persoon is in het boek en die heeft waarschijnlijk het boek geschreven om het verleden te kunnen verwerken en zo haar pijn anders te gaan voelen. 2 Genre; Het bittere kruid is een psychologische oorlogsnovelle. Het boek gaat over de Tweede Wereldoorlog en je ziet de oorlog door de ogen van een Joods meisje. Soms zie je wat ze denkt maar er ligt meer nadruk op de gebeurtenissen. De schrijver geeft de gebeurtenissen heel zakelijk en feitelijk weer maar toch heeft ze heel goed de tragiek van de oorlog weer. Dat is er psychologisch aan. 3 Thema, motief, idee en wereldbeeld; Thema
Het thema van het boek is: de problemen en angsten die de joden in de Tweede Wereldoorlog hebben gehad en hoe lang deze tijd nog zal nawerken in de periode erna. De ik persoon mag zich dan wel goed hebben gered uit de oorlog, ondanks de spanning en angst die ze heeft gehad en de gevaarlijke momenten dat ze bijna werd opgepakt, is de titel niet voor niets 'Het Bittere Kruid'. De dingen die ze heeft meegemaakt zullen nog lang een rol blijven spelen in haar leven. Ze zou nog lang pijn en verdriet kennen omdat ze eigenlijk zonder reden haar hele familie is kwijtgeraakt. Motieven
Oorlog, jodenvervolging en verlies. Idee en wereld beeld
Het doel van het boek is eigenlijk te verschrikking van de vervolging te laten zien en zo te zeggen dat mensen nooit elkaar zoiets aan mogen doen. 4 Symbolen en beelden
Symbolen zou ik niet zo direct kunnen noemen, wel gebruikt Minco veel beelden om zo gevoel op te roepen. Wat vaak terug komt is het beeld van leegte en stilte. De eenzaamheid. De volgende morgen liep ik weer door de lepelstraat. Zij lag bezaaid met papier. Overal stonden deuren wijd open. In een donker portaal zat een grijze poes op de trap. Toen ik bleef staan rende het dier naar boven en gluurde naar mij met een hoge rug. Op een van de treden lag een kinderhand schoen. Een paar huizen verder hing een deur uit haar voegen. Het paneel was versplinterd en de brievenbus hing scheef aan een spijker. Er stak wat papier uit. Ik kon niet goed zien of het drukwerken of brieven waren. Uit verschillende ramen wapperden de gordijnen naar buiten. Ergens lag een bloempot omver op het randje van een kozijn. Achter een ander raam zag ik een tafel die gedekt stond. Een stukje brood op een bordje. Een mes wat is de boter stak. 5 Opbouw, structuur en spanning
Het boek is opgebouwd uit 21 korte hoofdstukjes en een epiloog waarin in elk hoofdstukje de steeds grotere beperking van de joden wordt weer gegeven. Het verhaal is chronologisch verteld. Het begint na de intocht van de Duitsers en het eindigt enkele weken na de bevrijding. Er is een grote tijdsprong en dat is van het begin van haar laatste schuilperiode op haar laatste schuil adres en dan gaat het weer verder enkele weken na de bevrijding. De spanning in het boek wordt opgebouwd door de lezer op te zadelen met een vraag: lukt het de familie om uit de handen van de Duitsers te blijven? En als de familie opgepakt is gaat het over in: zal het de ik persoon lukken om niet opgepakt te worden? Ook wordt de spanning in het verhaal opgebouwd door vertragingen. Bijvoorbeeld als er mensen in de Lepelstraat worden opgepakt en het meisje ook bijna moet instappen. Een ander voorbeeld is als de familie in Amsterdam wordt opgepakt, maar het meisje nog net via de tuindeur kan ontsnappen. Er wordt zoveel omheen verteld (uiterlijk van mensen e.d.) dat je daardoor een vertraagde werking krijgt, omdat je de dialogen op deze manier niet direct kan volgen. Toch wil je zo snel mogelijk te weten komen wat er gaat gebeuren. Door de omgeving en personen goed te beschrijven bouwt de schrijfster ook spanning op. Ze beschrijft namelijk precies hoe de Duitsers eruit zagen en hoe ze zich gedroegen. Omdat ze zo star en bevelend waren gaf dat een nare situatie weer en dat was wat het verhaal spannend maakte. 6 personages
Van de hoofdpersoon kom je haar naam in het hele boek niet tegen. De meeste mensen suggereren dat het Marga Minco is maar dat klopt niet helemaal. Het is wel een soort autobiografie maar er staat helemaal nergens in het boek dat het zo is dus mag je daar zomaar niet vanuit gaan. De ik persoon is een joods meisje dat aan het begin van het boek een jaar of 14 is en dus aan het einde van de oorlog rond de 19. In het begin van het boek is ze nog heel optimistisch maar naarmate de tijd verstrijkt merkt ze wat de oorlog eigenlijk inhoudt en wordt ze veel depressiever. Heel haar familie wordt opgepakt en zij moet alleen verder met vluchten. Je ziet niet echt veel van haar gedachten en gevoelens soms weet je dat ze zich verlaten voelt maar het wordt niet uitgebreid behandeld. Zij is de enige uit haar familie die de oorlog overleeft. Bijfiguren: Vader: hoofd van de familie. Een mooie karakterbeschrijving staat in het hoofdstukje 'Verzegeld': 'Hij had zo'n onverwoestbaar optimisme, dat het aanstekelijk werkte. Ik vroeg geregeld wat hij van de toestand dacht, alleen omdat ik al bij voorbaat wist dat ik iets te horen zou krijgen dat me geruststelde.' Een ander trekje is dat hij niet erg strijdbaar overkomt. Zo lijkt het niet in hem op te komen, net als zijn kinderen onder te duiken. Als hij een oproep krijgt om naar Amsterdam te verhuizen, gaat hij. Vader is een type. Moeder: zij is een achtergrondpersoon, je kan namelijk niet met haar gevoelens meelezen en ze krijgt niet zoveel aandacht. Doordat je maar een eigenschap van haar te weten komt, dat ze zorgzaam en bezorgd is, is de moeder een type. Dave: dit is de broer van de hoofdpersoon. Ook zijn gevoelens zie je niet echt en je weet dat hij een dappere jonge man was, omdat hij dat drankje nam voordat hij naar de keuring voor het werkkamp moest. Ook erg loyaal tegen over zijn vrouw omdat hij met haat mee gaat als ze aan gehouden wordt. Hij is een type. Lotte: De hoofdpersoon kan het goed met Lotte vinden. Lotte is de vrouw van Dave. Ze wordt niet uitgebreid beschreven en ze is dan ook een type. De enige karaktereigenschap die je van haar te weten komt is dat ze net als de moeder van de hoofdpersoon een zorgzaam type is. Ze is ook een achtergrondfiguur. Ze krijgt namelijk haast geen aandacht, je kan je niet in haar inleven. Bettie: Bettie is de een jaar oudere zus van Marga en een type. Je weet namelijk alleen dat ze dapper was. Als voorbeeld kan ik daar de Kloosterlaan van geven. Bettie liep altijd gewoon door als er kinderen stonden die hun eventueel konden gaan pesten. Ook Bettie is weer een type. 7 Tijd
De tijd die in het boek verloopt is vanaf het begin van de tweede wereldoorlog tot iets na de bevrijding, dus ongeveer vijf jaar. Het verhaal is chronologisch verteld, omdat alle gebeurtenissen elkaar opvolgen. Er zitten weinig flashbacks in het verhaal. Het gaat voornamelijk om wat er van periode tot periode in de oorlog gebeurt. Er zitten verschillende tijdssprongen in, want niet elke gebeurtenis in die 5 jaar wordt verteld. Ik denk dat het beste voorbeeld de sprong van het einde van het boek naar de epiloog is, want dan is de oorlog ineens afgelopen. Ook is er wel sprake van tijdsversnelling, omdat niet alles uitvoerig beschreven wordt. Als voorbeeld dat Dave en Lotte ineens in Amsterdam zijn ondergedoken. Ook zijn er in het boek vertragingen door de beschrijvingen. Als ze door de man in de Lepelstraat wordt aangehouden bijvoorbeeld beschrijft ze hoe deze man eruit ziet en daardoor krijg je niet echt een doorlopend verhaal. 8 Perspectief

Het verhaal wordt verteld vanuit het ik- perspectief. Je leest met de gedachten van de 'ik' in het verhaal. Ook voel je haar gevoelens. Het is dus een 'ik-verhaal'. Je kan de naam van het ik- figuur niet opmaken uit het boek. De gebeurtenissen komen ongeveer overeen met de ervaringen van de schrijver. Je zou daarom kunnen zeggen dat het een autobiografisch verhaal is
9 Ruimte
Het verhaal speelt zich op verschillende plaatsen af. Als eerste in het huis in Breda, dan in het huis van Dave en Lotte in Amersfoort. Als de ik persoon naar haar ouders in Amsterdam gaat speelt het zich in Amsterdam af. Dan zijn er dan nog de verschillende onderduikadressen zoals in Utrecht, net buiten Amsterdam en Heemstede en tenslotte in Zeist bij haar oom en tante. Sommige van de huizen, bijvoorbeeld in Amsterdam, worden beschreven. De ruimte is vooral ondersteunend gebruikt. Alles wordt sober en triest beschreven en dat was het ook in de oorlog. Ook het huis, dat symbool staat voor veiligheid, verliest haar functie, omdat er in de oorlog voor Joden niets veilig was. Ze konden elk moment opgepakt worden door de Duitsers. 10 Taalgebruik en stijl. Er wordt in het verhaal geen erg moeilijk taalgebruik gebruikt. Sommige joodse woorden, die niet helemaal te begrijpen zijn, kun je terugvinden in de verklarende woordenlijst. Achtergrond informatie
Marga Minco
Marga werd geboren in 1920 op 31 maart, in de Brabantse plaats Ginneken. Haar werd de naam Sara Minco gegeven. Haar vader was een vertegenwoordiger en afkomstig uit een orthodox-joods gezin. Haar moeder kwam uit Groningen en was veel liberaler. Sara, die snel de roepnaam Selma kreeg, was de jongste van de drie kinderen. Het was een hecht gezinnetje, waarin de artistieke dingen erg werden gestimuleerd. Zo speelde vader Minco toneel, Dave, haar broer, deed aan cabaret en speelde in de schoolband, en haar één jaar oudere zus tenslotte, schilderde. Toen Selma klaar was met school kreeg zij een baan bij de Bredasche Courant, waar zij letterlijk naar alle fronten is uitgezonden, van branden tot lezingen over de natuur en toneel. Tijdens een toneelvoorstelling heeft zij haar latere echtgenoot ontmoet: Bert Voeten. Hij werkte bij de concurrent: dagblad van Noord-Brabant. Nadat de oorlog was uitgebroken, verloor Minco vrijwel direct haar baan, omdat het verboden werd joods personeel te hebben. Ze verbleef in het begin van de oorlog in Assen, Delft en Amsterdam. Ze werd ziek. Ze leed aan een lichte vorm van tbc en kwam terecht in een ziekenhuis in Utrecht en later in een sanatorium in Amersfoort. Na haar genezing, in de laatste maanden 1942, keerde zij naar haar ouders in Amsterdam die daar in een Judenviertel waren ondergebracht. In april 1943 stonden plotseling Duitsers voor de deur. Zij namen vader en moeder Minco mee; Selma wist te vluchten via de achterdeur. De rest van de oorlog verbleef ze op onderduikadressen en kreeg ze schuilnamen. Eén daarvan was Margaretha (Marga), waar zij zo aan gehecht is geraakt dat ze zo is blijven heten. Na de oorlog had ze het erg zwaar. Marga bleek samen met een broer van haar vader de enige overlevende te zijn van de familie. Verder werd ze niet binnengelaten bij het gezin waar haar ouders destijds hun bezittingen hadden ondergebracht. Na een verblijf in Frankrijk in 1947 schreef Minco tussen 1950 en 1954 verhalen voor het satirisch tijdschrift Mandril, het Haarlems Dagblad en Het Parool. In 1956 werd haar tweede dochter, Jessica geboren. In 1985 kwam Minco in het nieuws doordat zij bezwaar maakte tegen de wijze waarop "Het bittere kruid" was verfilmd. Zij heeft een proces aangespannen en kreeg het recht voorafgaand aan de film een verklaring op te nemen waarin zij afstand neemt van het product van de regisseur. Na de dood van haar echtgenoot in 1992 ging zij bij haar dochter wonen, in Amsterdam. Ze stopte toen ook met haar lezingen op scholen over haar werk en ervaringen: 'ik vind dat ik genoeg gedaan heb.' In vrijwel alle boeken van Marga komt de periode 1940-1945 terug. Zelf geeft ze als verklaring ervoor: 'ik kom altijd weer op die periode '40-'45 terug, ik wil het vaak niet, maar die jaren hebben mij het hevigst aangegrepen.'