Het beloofde land door Adriaan van Dis

Samenvatting: Adriaan logeert in Kaapstad bij Eva Landman. Haar familie woont al negen generaties in Zuid-Afrika. De familie is naar de Karoo getrokken, het grote binnenlandse plateau in het midden van de Kaapprovincie. Van de bediende van Eva, Sophie, hoort hij over de omstandigheden waarin zij woont. Ze moet elke dag een paar uur reizen in een volle en vuile trein van de ‘township’ naar het huis van Eva. Ook haar huis is zeer primitief, maar Sophie vindt dat ze het goed heeft getroffen. Eva weet niets van de situatie van Sophie af. Als ze met Adriaan langs de ‘township’ komt, haalt ze haar neus op. Ze reizen naar de Karoo om de familie van Eva te bezoeken. Eva waarschuwt Van Dis hier vooral niet teveel van te verwachten. De boeren in het gebied hebben het moeilijk, omdat er droogte heerst. Dat maakt de bewoners intolerant. Adriaan belooft dat hij “zal schrijven en zwijgen”. Eva zegt echter: “Je moet kijken en niet zoveel vinden, aan meningen hebben wij geen gebrek”. Hij heeft moeite met de apartheid die heerst. Hij spreekt zwarten aan met ‘U’ en schudt ze netjes de hand. Dat is in Zuid-Afrika niet normaal en na een tijdje stapt Van Dis toch van dit gedrag af. Ze hebben samen vaak ruzies over de manier waarop ze verschillend over de apartheid denken. Eva maakte in haar dokterspraktijk altijd onderscheid tussen blank een zwart, maar kan zich dat nu niet meer voorstellen. Toch heeft ze nog veel ongegronde vooroordelen over de zwarten. Op hun reis langs de familie van Eva komen ze veel verschillende mensen tegen, die allemaal hun eigen idee hebben over de veranderingen die in Zuid-Afrika te verwachten zijn. Eva vertelt veel over haar familie en over haar jeugd als blanke. Van oom Kobus, die dokter is, horen ze de verhalen over de angst voor een zwarte opstand en de eenzaamheid die heerst in de Karoo. Het bezoek aan oom Kobus en tante Steinie eindigt dan ook in mineur, een stemming die bij Adriaan op de terugweg aanhoudt. Bij het zien van het mooie landschap, schrijft hij: “Nu voel ik mijn tranen komen. O, leeg en prachtig land, zo moeilijk te delen”. Vertelwijze. Alles wordt vertelt vanuit het oogpunt van Adriaan. Dit omdat hij het natuurlijk zelf allemaal heeft meegemaakt. Hij vertelt alles uit eigen ervaring. Alles wordt verteld in de tegenwoordige tijd. Alsof hij alles zo van zijn schrijfblok dat hij waarschijnlijk heeft meegenomen in boekvorm heeft gezet. Hij maakt veel, heel veel, gebruik van citaten: “Ons witmense kan nie laat slap lê nie,”. De meeste citaten zijn letterlijk opgeschreven, bijna allemaal Zuid-Afrikaans. Meestal onbegrijpelijk wat er wordt bedoelt. Dit is verder niet hinderlijk met lezen, omdat je er na verloop van tijd automatisch overheen leest.
Titelverklaring. De titel, ‘Het beloofde land’, wordt in het boek verklaart met: “Niemand weet waar het paradijs moet komen, maar in rechtse kranten en blaadjes lees ik pleidooien voor de Karoo. Daar woont nog de zuivere Afrikaner, de Boer in gevecht met zijn grond.”(blz. 16). Ik denk dat hier geen verdere verklaring meer nodig is, omdat hier letterlijk staat wat wordt bedoeld met het beloofde land. Opbouw. a) Nee, er is geen proloog/epiloog aanwezig. b) Het boek is in 6 hoofdstukken verdeelt. c) 1. Naar de boeren, 2. Groendraai, 3. Swealvlei, 4. Droë Fontein, 5. Het dorp, 6.Het Roggeveld. d) Ja, het eerste wat mij opviel waren de Z-Afrikaanse woorden die werden gebruikt (hfdst. 3 en 4). Personages. De belangrijkste persoon in het verhaal is de ik-figuur (Van Dis zelf). Hij heeft Zuid-Afrikaanse letterkunde gestudeerd. Er wordt van hem geen leeftijd genoemd. Hij is de reiziger en verteller van het verhaal. Om erachter te komen wat voor karakter Adriaan is moet je gaan letten op wat hij denkt, doet en wat hij zegt. In de eerste plaats komt hij over als een, misschien een beetje té, beschaafd man:” Eva vindt dat ik onhandig netjes doe. Ik laat de bruine werksters voorgaan in het hotel, en ze vallen dubbel van de lach: ‘Ach nee baas, ag nee baas, toe.’”(blz. 22). Op een gegeven moment wordt het hem teveel en kan hij zich niet meer inhouden: “De dagen van beleefdheid en luisteren worden me plotseling te veel. Alle opgekropte ergernis spuit eruit”. Later komt hij tot de conclusie dat ook hij zich maar beter aan de blanke Afrikaner kan aanpassen: “Apartheid besmet”. Hij is een rond karakter. Daarnaast speelt Eva natuurlijk ook een belangrijke rol. Zij is degene die Van Dis door gebied rondleidt. Overal waar ze komen heeft ze wel weer een verhaal te vertellen. Ze is een stevige vrouw, een echte boerenvrouw. “Eva zegt dat je aan haar bouw kunt zien: armen die het dolste schaap kunnen keren, klipharde nagels en een gelooide huid van generaties werken in het open veld”(blz. 14). Zij en Van Dis kennen elkaar van de tijd dat zij samen werkten aan hun proefschrift in Leiden en vertaalden samen Afrikaanse poëzie. Na haar promotie keerde ze terug naar Kaapstad, haar familie leeft al generaties lang in Afrika, om daar haar dokterspraktijk op te zetten. Zij is dertien jaar ouder dan Van Dis, maar hoe oud zij is weet ik niet precies, omdat er niet meer gezegd wordt dan dit. Historische tijd. De precieze data worden niet vermeld, maar ik neem aan dat het verhaal speelt in de jaren 90. Dit omdat het boek voor het eerst is uitgebracht in 1990. Plaats en ruimte. Het verhaal speelt zich af in Zuid-Afrika, om precies te zijn, in de Karoo. Het is natuurlijk bij een reisverslag niet echt logisch dat de plaats waar het zich afspeelt willekeurig is. Je kunt je wel afvragen: waarom juist daar een reis gaan maken. Dit omdat Van Dis al jaren een visum probeert te verkrijgen voor Zuid-Afrika. Aan de andere kant heeft hij gekozen om terug te keren (hij is namelijk al eerder in Zuid-Afrika geweest, zie vorige boekverslag ‘In Afrika’), omdat hij zijn oude studiegenote Eva wilde bezoeken. De plaats is zeker van belang, maar zoals ik al eerder zei, dit is meestal de bedoeling bij een reisverslag. Tijdsduur. Het verhaal duurt ongeveer twee à drie weken. Er zitten een aantal vertragingen in het verhaal. Deze ontstaan doordat Van Dis hier mensen ontmoet en hij neemt ruim de tijd om uit te leggen wat er allemaal gebeurt. Voor het reizen zelf neemt, als ze in de auto zitten, neemt hij echter veel minder tijd. Dit laat hij eigenlijk een beetje voorbij schieten.
Tijdsvolgorde. Het verhaal wordt voor het grootste gedeelte chronologisch vertelt. Er vinden echter enkele flash-backs plaats. Een van die flash-backs vindt je op bladzijde 61, 62 en 63. In grote lijnen: er wordt vertelt hoe een verre oom van Eva een Afrikaanse jongen aftuigde toen hij erachter kwam dat die jongen zich vergreep aan zijn dieren. Dit wordt zo gedaan om een beetje een beeld te krijgen van die oom van Eva. Perspectief. Het perspectief dat in dit boek wordt gebruikt is het ik-perspectief. Niet het personaal want hij ‘kruípt’ niet in de huid van een van de personages, want hij vertelt gewoon zijn eigen verhaal zoals hij alles heeft ervaart. Idee. Het boek is denk in de eerste plaats niet geschreven om iets of iemand aan te vallen. Eerder om zijn verhaal kwijt te kunnen. Hij heeft deze aangrijpende reis gemaakt en omdat hij nu net schrijver is, het verhaal uitgebracht. Je zou wel kunnen zeggen dat het verhaal geschreven is vanuit het oogpunt om de apartheid aan te vallen. Hij geeft wel aan dat het toch moeilijk te begrijpen is voor iemand van buitenaf hoe zo’n erge scheiding tussen zwart en wit mogelijk is. Oordeel. Ik kan bij dit boek eigenlijk een zelfde soort oordeel geven als bij het eerder gelezen boek van Van Dis, ‘In Afrika’. De thema’s waren en werden verschillend uitgewerkt. Dit zal dan toch de doorslag gegeven hebben. Bij een thema als ‘Oorlog’(bij ‘In Afrika’) verwacht je toch meer spanning en hevige gevechten. Die kwamen er toen niet helemaal uit. Bij het thema ‘Apartheid’ is het thema er toch beter uitgekomen. En omdat het in zo’n overdonderende vorm werd gebracht kwam het zeker over. Het beste voorbeeld daarvoor is het verhaal van ‘oom Hansie’. Kortom: een aan te raden boek voor diegenen die het nog niet gelezen hebben en die van reisverslagen houden. Recensies. Recensie uit: Provinciale Zeeuwse Courant. 15 december 1990. Oordeel recensent: “Het boek is in zijn soort weer een uitblinker” Argumenten: - “Als goed verteller heeft Adriaan van Dis ook allerlei gepeperde anekdotes op geraffineede wijze door het relaas gevlochten.” - “Het is al vaak ter sprake gekomen: het reisboek met literaire inslag bloeit als genre in Nederland de laatste jaren. Adriaan van Dis verdiende al eerder zijn sporen op dit gebied met Een barbaar in China en het zou me niet verbazen als hij met Het beloofde land het succes van zijn Chinaboek ging evenaren.” Tegenargument: - “Op één punt echter is hij wat mij betreft deerlijk tekort geschoten…” Hierna legt de recensent uit waar Van Dis volgens hem tekortgeschoten is. Volgens de recensent had Van Dis een uitgebreidere uitleg van de situatie had moeten geven. Er wordt een gerecht geserveerd, waarvan de bereidingswijze uitgebreid wordt beschreven. Volgens de recensent had Van Dis hier ook nog moeten zeggen wat hij van het gerecht vond.
Mijn oordeel over deze recensie: Ik ben het uiteraard met de schrijver eens, want ik vind het ook een goed boek. Of het ook wéér zo’n uitblinker is weet ik niet, omdat ik nog niet zoveel vergelijkingsmateriaal heb. Als ik kijk naar wat ik van de recensie op zich vind, kan ik zeggen dat ik het meer een soort samenvatting vind. Hij geeft in de inleiding even kort weer dat hij het een uitblinkend boek vindt. Daar gaat hij verder op in in de eerste paar regels van de eerste alinea. Daarna is hij eigenlijk alleen nog bezig met citeren van stukken uit het boek. In de laatste alinea geeft hij echter wel weer aan wat hij niet goed vindt aan het boek, met citaten uiteraard…