Naam auteur: J. Bernlef
Titel: Hersenschimmen
Jaar van eerste uitgave: 1984

Typering
Het boek is een psychologische roman. Het verhaal gaat vooral over de gedachte en de belevenissen die Maarten Klein, de hoofdpersoon in dit boek, allemaal meemaakt. Maarten Klein is al in de 70 jaar en lijdt aan dementie. De herinneringen aan het verleden worden steeds minder en er ontstaan steeds meer zwarte gaten in zijn hoofd, die worden opgevuld door dingen die er in het echt niet zijn, hersenschimmen.

Komt de titel in het boek voor?
Op bladzijde 140 wordt de titel genoemd. Dit onderstaande citaat is door Maarten gezegd, op het moment dat het niet goed gaat met Maarten. Op dit moment zit hij al in een gesticht. Maarten ziet en hoort dingen die er in de werkelijkheid niet zijn en is dus aan het dementeren.


Citaat:
o    In het leven terug? … maar waar is zoiets gebleven? … is er wel zoiets? … of was gewoon alles inbeelding van het hoofd? … hersenschimmen? blz. 140

Heeft het boek een ondertitel / motto?
Citaat:
o    A touching dream to which we all are lulled
But awake from separately
Philip Larkin

De vertaling hiervan is:
Een droom die je raakt, die we allemaal sussen
Maar we worden gescheiden wakker

De betekenis hiervan is waarschijnlijk dat in dromen alles beter is. In een droom kan je de werkelijkheid even vergeten, maar als je wakker wordt, ben je weer helemaal jezelf, of je dat nou leuk vind of niet

Wanneer speelt het boek zich af?
In welke tijd het verhaal zich afspeelt, kun je niet duidelijk uit het boek opmaken. Dementie speelt al heel lang een rol in de samenleving, dus het verhaal kan zich eigenlijk op elk moment afspelen.
Het verhaal wordt verteld in een paar weken, waarin Maarten de laatste dagen steeds sneller achteruit gaat. In het echt kan dat niet, want je doet heel lang over dementeren en niet een paar weken.

Het verhaal wordt verteld in chronologische volgorde, maar er zitten wel flashbacks in. Maarten blikt dan steeds even terug in het verleden, om oude herinneringen op te halen. Hij is als het ware de tijd ‘kwijt’. Hij ziet geen verschil meer tussen heden en het verleden, deze liggen als lappen over elkaar heen.

Waar speelt het verhaal zich af?
Het verhaal speelt zich af in Amerika, in Gloucester. Maarten is de meeste tijd thuis, samen met zijn vrouw Vera. Af en toe gaat hij wandelen met de hond Robert en dan komt hij op plaatsen die hij zich nog van vroeger herinnerde. Op het einde van het boek woont hij in een gesticht. Het volgende citaat gaat over de omgeving van Gloucester

Citaat:
o    Hier in Gloucester is de school modern, met grote ramen waardoor de kinderen naar buiten kunnen kijken over de baai met zijn vissersboten of naar de uit zee aanrollende mistbanken, die alles opslokken behalve de flikkerende lamp van het automatische baken op het lage rotseiland middenin de baai, Ten Pound Island blz. 102

Als Maarten in het verzorgingstehuis is, beschrijft hij de ruimte en de mensen, maar dit doet hij vooral om uit te drukken hoe hij zich voelt.

Wat zijn de belangrijkste personages uit het boek?
Maarten Klein:
We hebben voor Maarten gekozen omdat Maarten degene is die aan het dementeren is en de titel dus op hem slaat.

Maarten werkte bij de Intergovernmental Maritime Consultative Organisation. Dit wordt afgekort tot IMCO. Vaak heeft hij nog het idee dat hij hier naar een vergadering moet, ondanks dat hij allang gepensioneerd is.
Maarten is aan het dementeren. Op het begin van het boek valt het nog wel mee met de ernstigheid ervan, maar hoe verder je in het boek komt, hoe erger het word. Hij wil graag de dingen blijven doen die hij altijd heeft gedaan.
Maarten weet niet precies wat er met hem aan de hand is, maar hij weet dat er iets mis is met hem. Hij weet soms niet meer wat hij een uur geleden heeft gedaan.


Citaat:
o    Onderdaad, wat deed ik daar, hoe kwam ik daar op die stoel? En zo opeens. Plotseling bevond ik mij staande op een keukenstoel in het washok. Zonder dat er iets aan voorafging. blz. 12

Af en toe weet hij wel dat hij dingen vergeet.

Citaat:
o    Het blonde meisje van daarnet (ik kan haar dus wel even onthouden) staat op en loopt naar de hal. blz. 119

Wat Maarten ook niet weet is hoe het met zijn gezondheid is.

Citaat:
o    ‘je moet je mouw opstropen,’zegt Vera en maakt een polsknoopje van mijn overhemd los. ‘Ik wist niet dat ik er zo slecht aan toe was,’ zeg ik. blz. 86

Maarten vindt het vervelend dat hij zich na verloop van tijd niet meer zo goed kan uitdrukken als vroeger. Hij doet alsof dat normaal is en dat er niks met hem aan de hand is.

Citaat:
o    ‘Alles gaat met horten en stoten. Er is geen vloeiende beweging meer in, zoals vroeger. Nergens meer. De dag zit vol scheuren en gaten. blz. 106
o    ‘Morgen is het weer vroeg dag!’ (dit soort zinnen gaat nog het makkelijkst; spreekwoorden, staande uitdrukkingen schieten er nog vanzelf uit, daarin lijkt mijn spreken nog het meest op praten.) blz. 106


Maarten verwisseld Vera vaak met zijn moeder. Als Vera hem daarop aanspreekt, doet Maarten alsof hij die fout niet gemaakt heeft.

Citaat:
o    ‘Kan het zelf wel, moeder.’
‘Noem mij geen moeder.’
‘Hoe kom je erbij, Vera.’ blz. 87

Maarten denkt dat er iets mis is met het huis, omdat hij de kamers soms niet meer herkent.

Citaat:
o    ‘Het kan gevaarlijk zijn, jij helemaal alleen hier in huis.’
Ik kijk haar vluchtig aan. Ze meent wat ze zegt, ik zie angst in haar toegeknepen ogen. Gevaarlijk in huis, echoot het in mijn hoofd. Dat bevestigd mijn gevoel dat er inderdaad soms iets niet in orde is met dit huis. Alsof er tussentijds verschuivingen worden aangebracht in de indeling, zoals op kantoor waar de wanden verplaatsbaar zijn. blz. 92

Vera Klein
We hebben voor Vera gekozen omdat ze de vrouw van Maarten is, en hulpeloos moet toe kijken hoe Maarten dementeert. Ze probeert hem wel te helpen, maar dat lukt niet echt.


Vera is de vrouw van Maarten. Vera was toen ze ongeveer veertig was een beetje gezet, maar nu is ze mager.

Citaat:
o    Vera. Ze is magerder geworden. En nog kleiner, lijkt wel. Toen ze ruim veertig was, was ze zelfs aan de mollige kant. blz. 13

Vera zorgt voor Maarten. Maarten gaat steeds meer dementeren en op een bepaald moment kan Vera daar niet meer zo goed mee omgaan. Ze heeft de behoefte om er met andere over te praten. Vera wil weten wat er met Maarten aan de hand is. Ze stapt zelf naar de dokter.
Als Maarten heel erg aan het dementeren is zorgt Vera ervoor dat er iemand op Maarten past als zij even weg wil. Ze durft hem niet meer alleen thuis te laten.
Wat ze ook erg vind is dat Maarten haar af en toe niet meer herkent.
Vera probeert de herinneringen die Maarten heeft weer op te wekken aan de hand van foto’s.

Citaat:
o    ‘Je moet je beter concentreren' zegt ze. ‘Je weet het allemaal nog wel, maar je moet er wel je best voor doen.’
Ik trek het album naar me toe en blader terug. blz. 54

Vera houdt heel veel van Maarten. Ze past de hele dag op hem en ze vind het heel er dat ze hulpeloos moet toekijken hoe haar man steeds meer gaat dementeren.

Wat is het thema van het boek?
Een belangrijke thema in het boek is natuurlijk dementie, omdat alles om de dementerende Maarten draait.
Liefde komt ook duidelijk voor, de liefde tussen Maarten en Vera, die voor Maarten blijft zorgen

Ook ouderdom is een thema. De dingen gaan niet allemaal meer zo goed als vroeger.
Ook de winter niet maar niet ophoud is een thema. Maarten vindt dat in een winters landschap alles vervaagt. Dit gebeurt ook in Maartens hoofd. Hij zal de lente niet meer bewust meemaken

Opbouw
Het boek is chronologisch verteld, maar er zijn natuurlijk flashbacks omdat Maarten zich meer over het verleden herinnert dan over wat hij twee minuten geleden gedaan heeft. Er worden ook verschillende gebeurtenissen een aantal keren herhaald.

Het boek is niet opgebouwd uit hoofdstukken, maar uit één geheel met aparte stukken, die worden gekenmerkt door een witte regel.
Op het laatst heb je heel snel een witte regel ertussen omdat het steeds stukjes zijn van het leven van Maarten Klein, die zich eigenlijk niets meer van zichzelf kan herinneren.

Stijl
De stijl is tamelijk alledaags. Er zijn niet veel moeilijke woorden gebruikt. De zinnen zijn losjes, je kunt ze gemakkelijk lezen. Het zijn geen lange zinnen.
Op het laatste was het boek wel lastig te lezen en moeilijk te begrijpen omdat er telkens vlagen voorbij komen uit het leven van Maarten, die op dat moment in een gesticht zit.

Begin en einde van het boek
Begin
Citaat:
o    Misschien komt het door de sneeuw dat ik me ’s morgens al zo moe voel. Vera niet, zij houdt van sneeuw. Volgens haar gaat er niks boven een sneeuwlandschap. Als de sporen van de mens uit de natuur verdwijnen, als alles één smetteloze witte vlakte wordt; zo mooi! Dwepend bijna zegt ze dat.
Maar lang duurt die toestand hier niet. Als na een paar uur zie je overal schoenafdrukken, bandensporen en worden de hoofdwegen door sneeuwruimers schoongeploegd. blz. 7


Het gaat erover dat Maarten niet van sneeuw houdt. Hij heeft liever lente. Hij kan dan ook niet wachten tot het weer lente wordt. In het hele boek blijft dit doorgaan en hij blijft maar wachten totdat de lente komt. Als de lente dan eindelijk komt, weet hij nog maar zo weinig dat hij het waarschijnlijk niet meer merkt.

Einde
Citaat:
o    Als het al dag is en GOOD MORNING en iemand zegt… fluisterend… de stem van een vrouw en je luistert… je luistert met gesloten ogen… luistert alleen maar naar haar stem die fluistert… dat het raam is gemaakt… dat waar eerst die oude deur voor zat gespijkerd… dat daar nu weer glas in zit… glas waar je doorheen kunt kijken… naar buiten… het bos in en de lente die bijna begint… zegt ze… fluistert ze… de lente die op het punt staat te beginnen… blz. 146

Vera is terug bij Maarten en ze verteld hem dat de raam, die Maarten gebroken heeft, weer gemaakt is. Ook zegt ze dat de lente weer bijna begint. Of Maarten dit mee krijgt is de vraag…