Herinneringen van een engelbewaarder door Willem Frederik Hermans

Samenvatting Bert Alberegt is een officier van justitie. Het is de negende mei 1940 als Alberegt (zo wordt hij haast constant in het boek genoemd) zijn Joodse vriendin, Sysy, op de boot zet in Hoek van Holland. Zij is gevlucht vanuit Duitsland omdat zij Joodse en communiste is. Zij denkt dat ze in de VS of in Engeland haar communistische vrienden beter kan helpen. Ze heeft net een paar maanden een relatie met Alberegt gehad, maar eigenlijk is de relatie onbevredigend geworden; Alberegt gaat onder een enorme kwelling: hij houdt van haar maar hij beseft dat de relatie mislukt is, en weet dat hij eigenlijk het besluit niet kan nemen om met haar mee te gaan naar Amerika. Zij weet zeker dat Hitler Nederland aan gaat vallen, maar Alberegt vertrouwt de neutraliteit. Hij ziet de boot niet vertrekken, want hij moet naar een rechtszaak. Omdat hij eigenlijk al te laat is, rijdt hij verschrikkelijk hard. Een sergeant houdt hem aan, maar laat hem door omdat hij officier van justitie is. Daarna is Alberegt nogal slechtgehumeurd, en rijdt een eenrichtingsweg in. Ware het niet dat hij in de verkeerde richting gaat. Zijn engelbewaarder, die de hele tijd aan zijn zijde is, schetst de neergang van Alberegt: een officier van justitie die zo ver komt dat hij de verkeerde richting in gaat. Het wordt eigenlijk alleen maar erger. Doordat hij zo gehaast rijdt, doodt hij een kind. Op de brief dat het meisje blijkbaar had willen versturen staat haar naam: Ottla (Veverka) Lindenbaum. Ze wilde deze brief naar Tsjechië sturen. Hij weet niet meer wat hij moet doen en gooit het kind ten einder raad maar in de struiken, bang om gezien te worden. Alberegt komt aan in de rechtbank en gaat gelijk door naar de rechtszaal, waar een zaak dient van een journalist die Hitler in zijn artikel zou hebben beledigd. Dit is strafbaar omdat er een wet is die eist dat burgers bevriende staatshoofden niet mogen beledigen. Daar kan een straf van 4 jaar cel op staan. Na een kritisch betoog, eist Alberegt ontslag van rechtsvervolging (niet hetzelfde als vrijspraak) Eigenlijk had hij wel celstraf willen eisen. Zijn eis kan dus toeval zijn, het gaat alsof zijn eis plotseling op zijn papier stond. De andere karakters in het boek zien dit als een moedige daad, wat echter niet zo is, het is eerder in een verward moment gekomen. Door het verlaten van zijn vriendin en het doden van het meisje wil Alberegt zelfmoord plegen. Hij probeert het, maar het lukt niet omdat zijn engelbewaarder de kogel in het pistool vastzet. Gelijk daarna probeert hij geld te krijgen van andere mensen in de rechtbank, omdat hij Sysy achterna wil en wil vluchten omdat hij bang is dat het stoffelijk overschot van het meisje wordt gevonden. Hij gaat naar zijn moeder, en vraagt aan zijn beste vriend Erik geld. Maar die heeft het niet; zijn moeder heeft ook geen geld beschikbaar. Erik vertelt over de familie Leikowits, een joods gezin met een klein meisje (hun kleinkind) dat illegaal in Nederland verblijft. De ouders van het meisje zitten in een Duits concentratiekamp, omdat zij communisten zijn. Het meisje is nu vermist, maar ze durven natuurlijk niet naar de politie gaan omdat zij illegaal zijn. Erik Losecaat vraagt om hulp; hij wil dat Alberegt kijkt of iemand hem kan helpen het meisje te vinden. Alberegt zegt toe, terwijl hij drommels goed weet dat hij het kind heeft gedood. Ondertussen is de oorlog uitgebroken. Dit zorgt natuurlijk voor emotionele reacties in het huis van zijn moeder. Hij gaat naar een bank, om zijn spaargeld op te nemen in Engelse ponden, maar omdat er zoveel mensen zijn en het oorlog is, weigeren ze. Daar praat hij met een vriend die bij een bank werkt, maar die zegt ook dat hij hem nog niet kan helpen. Hij gaat terug naar zijn werk. Een goede collega, Beumer, wil met hem praten. Eerst is Alberegt bang dat hij het kapotte pistool heeft gevonden, of de brief van Ottla. Hij vertelt hem echter dat de broer van Alberegt, Rense, op de zwarte lijst van de Duitsers staat. Een Duits vliegtuig is neergeschoten en daarin zat een lijst met 40 mensen, waaronder R. Alberegt. Alberegt gaat meteen naar zijn broer die niet wil vluchten, omdat hij eigenlijk wel trots is dat de Duitsers hem op de lijst hebben gezet, dat zou tenminste erkenning voor zijn werk betekenen. Zijn vrouw, Paula, wil eigenlijk wel vluchten. Hij keert weer terug; maar Alberegt is erg rusteloos en vertrekt weer. Juist als hij buiten het gebouw is gaat het luchtalarm aan. Hij gaat naar een schuilkelder en het gebouw wordt geraakt door een bom. Plotseling rent een vrouw de schuilkelder uit, naar het gebouw. Alberegt schrikt en gaat haar achterna. Hij ziet hoe zij wordt doodgeschoten vanuit het vliegtuig. Zonder het echt te weten, neemt Alberegt aan dat Beumer, de collega waarvan hij geld heeft gekregen, ook gedood is. Dat betekent dat er geen bewijs meer is dat zijn broer Rense ook echt door de Gestapo bedreigd wordt. Daardoor wordt Bert Alberegt erger paranoia. Ondertussen gaat Alberegt zich schuldiger voelen, maar op de een of andere manier raakt zijn daad op de achtergrond, gezien de daden van de Duitsers, die steeds verder oprukken. Alberegt komt Alewijn, een dichter die bij de uitgeverij van Erik zit, tegen. Hij geeft hem een lift. Het blijkt dat Alewijn eten aan de Leikowits gaat brengen. Ze gaan de weg op waar het meisje is overreden. Alberegt blijft buiten en Alewijn gaat eten brengen. Bert Alberegt zoekt het meisje en ziet haar tussen de vuilnis liggen, dus niet in de sloot zoals hij had gehoopt. Dan komt Alewijn terug. Daarna komt een agent kijken, want hij staat op de lijst van vermisten. Alberegt zegt dat hij in de war was en daarom is gevlucht van het gebouw. Later gaat Alberegt naar Den Haag, naar het ministerie van Justitie. Hij wil doen alsof niet zijn broer, maar hijzelf op de lijst staat – iets wat hij ook werkelijk gelooft – en zo toestemming krijgen om naar Engeland te gaan. Hij denkt dat hij zal worden vervolgd door de Duitsers, omdat hij de journalist die Hitler beledigde vrijgesproken heeft. De minister is echter al gevlucht – een hoge ambtenaar zegt dat als Alberegt vlucht, het als desertie opgevat zal worden. Daarna gaat hij naar het huis van Erik; hij hoort daar dat de koningin naar Engeland is gevlucht. Even later, als hij met Erik en diens vrouw op het balkon zit, zien ze rookwolken in de verte. Het blijkt dat Rotterdam in de fik zit. Lina, een buurvrouw die Alberegt wel leuk vindt, komt ook. Ze praten over het vertrek van de koningin. Lina vindt het niet gerechtvaardigd. Erik komt terug met zijn maîtresse, Gerland, ze besluiten om te vluchten. Alberegt kan niet eens meer terug naar zijn huis om de laatste dingen op te halen. De oom van Gerland heeft in Hoek van Holland een boot, daarmee kunnen ze naar Engeland varen. Paula (de vrouw van Rense) wil niet mee naar Engeland, Rense is er niet. De Leikowits zijn gek genoeg niet aanwezig. Zij kunnen dus ook niet mee. Als de groep in Hoek van Holland aankomt, wacht hun een teleurstelling. De oom van Gerland weigert hen mee te nemen. Hij heeft de boot verkocht. Daarna gaan ze terug naar Hoek van Holland om boeken te verbranden, die Erik uitgegeven heeft en op de lijst van verboden boeken van Hitler staan. Ze horen later dat de Leikowits zelfmoord hebben proberen te plegen. Ze zitten in het ziekenhuis. Later, bij het vuur van de boeken, praat Alberegt met Erik en Lina. Dan komt plotseling Beumer in de tuin, die helemaal niet dood blijkt te zijn. Hij zegt dat er een fout is gemaakt, er staat geen R. Alberegt op de lijst, er staat een andere naam, Albragt of zoiets, er was gewoon sprake van een menselijke fout. Bert gaat het goede nieuws aan Rense vertellen, maar die is niet aanwezig. Er is wel een buurvrouw. Die vertelt dat Rense zich heeft opgehangen. Bert Alberegt gaat het slechte nieuws vertellen aan zijn moeder, maar eigenlijk luistert zij niet. Beoordeling Herinneringen van een engelbewaarder heeft een raar soort opbouw. De grootste daden spelen ook in het eerste hoofdstuk – dat daardoor ook anders van stijl is als de andere hoofdstukken -, het vertrek van Sysy en de dood van het meisje. Het verhaal wordt gedaan door de beschermengel van Alberegt, die de hoofdpersoon moet beschermen tegen het kwaad dat weer wordt ingefluisterd door de duivel. Dat is ook een interessant gegeven in de roman, vind ik. Alberegt zelf heeft eigenlijk geen mening en gedachten, alles verandert bij de mate dat hij naar de engel of de duivel luistert. Alberegt is natuurlijk een grote mislukkeling: hij wilde rechter worden maar kon dat niet, heeft maar liefst drie ex-liefdes (Paula, Mimi en Sysy) die eigenlijk met hem wilden trouwen maar het niet deden – Mimi zegt in het boek zoiets als: ´eigenlijk ben jij nergens goed voor´. Dat zie je ook bij de namen van Alberegt: iedereen noemt hem anders, hij heeft geen identiteit, de enige zekerheid in zijn leven zijn de pepermuntjes; die keer op keer opraken. Ik vond het boek erg indrukwekkend. Hermans laat erg goed zien wat er gebeurt als er de chaos overheerst. Eigenlijk probeert Alberegt aan de chaos te ontsnappen, door naar Engeland te gaan, net zoals de hoofdpersoon in het behouden huis probeert de ontsnappen aan de chaos door in een huis te verblijven dat niet is verwoest door de Duitsers noch door de partizanen. Die poging mislukt natuurlijk jammerlijk, omdat de chaos te belangrijk is en alle gebeurtenissen en daden van de mens – die nooit een positief einde kunnen hebben – ertoe leiden dat de hoofdpersoon in de chaos wordt opgenomen. De ondertitel, De Wolk Van Niet Weten – die aan het motto is ontrokken – laat zien dat wij eigenlijk niet over alle feiten beschikken, maar dat we desondanks wel stompzinnige conclusies trekken die meer slechts dan goeds doen. Toch laat de radeloosheid zich niet heel vaak zien in het verhaal. Soms aan de pepermuntjes van Alberegt, soms aan een klein zinnetje. En daarom is dit boek ook een heel realistische roman, zonder al te veel emotionele diepgang die door de auteur wordt voorgeschoteld: dat doet de hoofdpersoon – of de engelbewaarder – zelf wel. Ik begreep dat veel mensen dit boek een soort godsdienstig pamflet vonden, omdat er een engelbewaarder in voorkomt en dat die de verteller is, maar dat is natuurlijk een foute benadering. De engelbewaarder speelt eigenlijk niet eens zo´n goede rol. Zijn raadgevingen hebben lang niet altijd een positief resultaat. Dat past ook bij het wereldbeeld van Willem Frederik Hermans, dat Godsdienst in 2000 jaar niks heeft geholpen. Op de site van het Willem Frederik Hermans-instituut zag ik iets interessants: Ottla was de naam van het lievelingszusje van Franz Kafka, de Tsjechische (!!) schrijver die zo beroemd werd met Het proces, een boek waarin de hoofdpersoon niks komt te weten van zijn omgeving. Ik denk dat dit een belangrijk motief in het boek is. Verder heb ik op de site van het instituut wat grappigs gehoord (een oud audio-bestand) waarbij Hermans zei: ´ik ben er dus in geslaagd om de herinneringen van een engelbewaarder op de kop te tikken´. Er zijn veel gesprekken in het boek, waarbij veel wordt gezegd maar eigenlijk niet veel wordt uitgelegd. Dat is goed aan het boek, de schrijver neemt eigenlijk geen oordeel, dat doet de engel, die natuurlijk een gekleurd beeld geeft. Verder zijn er veel beschrijvingen met lange zinnen, die wel af en toe moeilijk zijn, en veel monologen met innerlijke gedachten van Alberegt die dan van commentaar worden voorzien door de engel. Ik denk dat sommige mensen de monologen in het boek niet goed vinden, of irritant, of te makkelijk en snel geschreven. Toch vond ik dat een positief aspect van het boek, omdat het zo goed de chaos illustreert die er heerst bij Alberegt. Ik denk dat dit werk erg goed bij de andere werken van Hermans past. De mens is enkel en alleen aanstichter van chaos en richt eigenlijk alleen maar ellende aan, wat hij ook doet en probeert. Godsdienst helpt hem niet om zijn lot te ontsnappen. De mens wordt geregeerd door toeval, eigenlijk zijn de daden van de mens geen echte keuzes, maar doet hij gewoon maar wat of vergist hij zich. Dat is natuurlijk heel pessimistisch gedacht.
Analyse
Thema Het thema is de toestand van de officier van justitie Alberegt tijdens de vijf dagen van de oorlog. Vertelwijze Er zijn veel dialogen in het verhaal, vaak discussies. Maar er zijn ook veel innerlijke monologen, gedachtes en beschrijvingen. Hermans gebruikt vaak lange zinnen met weinig bijvoeglijke naamwoorden. Het is in de verleden tijd geschreven. Titel, ondertitel en motto Titel: herinneringen van een engelbewaarder is natuurlijk duidelijk. Het zijn de herinneringen van de engelbewaarder van Alberegt. Ondertitel: de wolk van niet weten. Slaat op het motto. Motto: Wij zijn in staat te denken dat wij zeer verre van God zijn, wegens deze wolk van niet weten tussen ons en hem, maar het zou stellig juister zijn te zeggen dat wij veel verder van hem zijn als er geen wolk van vergeten is tussen ons en de hele schepping. Ik vind het moeilijk om dit motto uit te leggen. Hermans wil hier denk ik mee zeggen dat het feit dat wij niet alles doorgronden, niet betekent dat wij ongelukkig zijn, omdat wij zelf een soort wolk van vergeten instellen tussen wat gebeurd is en wat wij weten. Dus de mens vergeet wat hij wil vergeten. Toch is De Wolk Van Niet Weten gewoon het belangrijkste van het boek. Hermans heeft dat gewoon gepikt als ondertitel omdat hij wil laten zien dat de mensheid zich concentreert op het niet weten, dat wij niet precies weten wat er gebeurd in het leven en gewoon maar wat doen. Opbouw Er zijn vijftien ongenummerde en ongetitelde hoofdstukken in het boek. Personages: Bert Alberegt is de hoofdpersoon in het boek. Hij was advocaat en wilde rechter worden, maar na een cliënt die veroordeeld werd beschouwde Bert dit als een persoonlijke mislukking en werd officier van justitie. Hij had een relatie met Sysy en zij heeft hem van zijn drankverslaving afgeholpen. Hij wil vluchten naar Engeland. Hij is verloofd geweest met Mimi, de vrouw van Erik, en Paula, de vrouw van Rense is verliefd op hem. Erik is een vriend van Bert. Hij is de succesvolle tegenpool van Alberegt, hij heeft een eigen uitgeverij. Hij is getrouwd met Mimi, maar is een soort Don Juan die met erg veel meisjes – allemaal onder de twintig – in bed springt. Hij houdt van kunst maar niet van Hitler; daarom publiceert hij veel boeken tegen het nazisme. Mimi is getrouwd met Erik en vindt het op zich niet erg dat hij allemaal vriendinnetjes heeft, omdat ze weet dat zij het belangrijkste is (na de uitgeverij) voor hem. Vroeger was ze verloofd met Alberegt, met wie ze nog steeds een zeer goede relatie heeft. Sysy is een joodse vrouw en communiste die vlucht voor de Duitsers, eerst naar Nederland en later naar Engeland. (En Amerika) Ze leefde 4 maanden samen met Alberegt. Rense is de broer van Alberegt, hij is schilder en geeft tekenles op een school (ik heb een oom die ook schilder is en ook tekenles geeft op een school, en dat is zowat het ergste dat een schilder zich kan voorstellen haha), hij is getrouwd met Paula en is alcoholverslaafd. Hij is een totaal mislukte schilder die alleen een soort monochroom kan maken. Zijn plaats op de lijst van de Gestapo ziet hij als een eer, hij is eindelijk beroemd. Historische Tijd Het verhaal speelt zich af in de dag voor de oorlog en de vijf dagen van de oorlog, tot de capitulatie van Nederland. Dat is een erg belangrijk motief in het verhaal.
Tijdsduur Het verhaal duurt zes dagen, er is een grote versnelling gedurende de derde en vierde dag van de oorlog. Perspectief Het verhaal wordt verteld door de engelbewaarder van het verhaal, die dus in de ikvorm vertelt. Maar doordat de engelbewaarder soms zo lang aan een stuk door over Alberegt vertelt, lijkt het net alsof het in de hij-vorm geschreven is. Idee Het idee is denk ik dat de mens niet zeker weet wat er met hem gebeurt en dat de daden alleen maar op toeval en vergissing berusten. De mens maakt geen echte keuzes. Genre en stroming Dit boek behoort tot de epiek en is een onvervalste oorlogsroman, een van de vele van Hermans.