A. Praktische gegevens
1 Bibliografische gegevens
Dit boek heet Harlekino (2008) en is geschreven door Tessa de Loo, pseudoniem van Johanna Duyvéne de Wit (1946). Het is uitgegeven door de Arbeiderspers te Amsterdam, voor het eerst in 2008. Deze eerste druk is ook door mij gelezen. Het boek telt 555 bladzijden; het genre is fictie (evt. tragedie) en het heeft 22 hoofdstukken, plus 2 speciale hoofdstukken en een verantwoording. Het boek heeft geen motto of opdracht. De datum van dit leesverslag is 8 januari 2011.
2 Titelverklaring
Harlekino is de naam van een hofnar, bedacht door het hoofdpersonage en zijn beste vriend. Zij hadden in hun fantasie een eigen koninkrijk ontworpen, waarin zij ook een tot reflectie dienende nar plaatsten. Deze figuur verwordt echter later tot een betweterige hersenschim in het hoofd van de hoofdpersoon, die steeds ongevraagde adviezen geeft, een soort tweede geweten.
3 Tijd in de geschiedenis
Het verhaal vindt in onze tijd plaats. Dat wordt niet expliciet beweerd maar geïmpliceerd door bijvoorbeeld het gebruik van moderne technologie en euro's. Een perrsonage fantaseert bovendien over Hollywoodacteur Brad Pitt. Om helemaal volledig te zijn speelt het boek zich af circa 2005; twee personages in een later hoofdstuk kijken op televisie naar een gebeurtenis die in 2005 plaatsvond (grote rellen in Franse buitenwijken e.d.).
De reden die je misschien kan aanwijzen waarom de schrijver koos voor deze plaats in de tijdbalk is het recente debat over de islam, moslimideologieën, immigratie uit dergelijke landen en islamterrorisme, zaken die allemaal ter sprake komen in het boek.
4 Tijdsduur
Het boek speelt zich binnen een jaar af. Op het moment dat de hoofdpersoon naar Marokko reist, is het november. Een jaar wordt niet genoemd.
Een aanwijzing dat het boek zich binnen een jaar afspeelt is het opnoemen van maanden, wat binnen de hoofdstukken plaatsvindt.
5 Ruimte
Het verleden van de hoofdpersoon speelt zich af in Amsterdam, waar hij met zijn alleenstaande moeder woont. In het huis waar zij wonen spelen zich enkele passages af, meestal in flashbacks, die in chronologische volgorde het “echte” verhaal doorbreken.
Dit “echte” verhaal is Marokko, waar het hoofdpersonage en zijn beste vriend doorheenreizen. Het boek speelt zich af op/in de overtocht, de fes en het binnenland van Marokko. Er zijn grootste beschrijvingen van machtige landschappen en natuurgebieden.
Terwijl het huis meer een speelruimte is, wordt Marokko neergezet als belangenruimte. De landschappen en wegen hebben invloed op het doen en laten van de personages, die daardoor bijvoorbeeld niet de weg kunnen vinden. Het landschap beïnvloedt zodanig hun reis en wordt zo uitvoerig beschreven dat het bijna een extra personage wordt, zoals de stad in Sex and the City.
6 Personages
*Saïd, een 21-jarige Nederlands-Marokkaanse halfbloed die zijn identiteit en zijn Marokkaanse vader wil vinden. De hoofdpersoon. Een diepzinnig, round character met psychoses en diepe gedachten.
*Hassan, Saïd's beste vriend van kind af aan. Een optimistische Marokkaanse homo die overal het goede van in wil zien en als diepste doel heeft Saïd's (erotische) liefde voor hem aan te wakkeren.
*Youssef, een voormalig muzikant uit de Marokkaanse bergen. Een gedesillusioneerd man die ooit Saïd's vader was, maar daarna verdween; het doel van Saïd's zoektocht. Blijkt later in Nederland te wonen.
*Aziza, een liberale moslima en Hassan's zus. Heeft een Nederlandse vriend en was vroeger Saïd's beste vriendinnetje. Probeert later in het boek hem van zijn radicale filosofieën af te brengen.
*Saïd's moeder, een Nederlandse vrouw die gelooft in variërende new-age theorieën. Een vriendelijk maar op zijn minst naïef mens.
Hun innerlijk en karakters: Saïd is een intelligente en berekende jongeman die zijn vader zoekt. Maar als hij uitvindt dat zijn vader naar Nederland vluchtte en zijn gezin in Marokko achterliet, valt zijn droom in duigen uiteen. Hij besluit zich, in zijn zoektocht naar identiteit, tot de islam te bekeren, maar radicaliseert daardoor steeds meer. Zijn idealen veranderen van liberaal en Nederlands naar extremistisch en Middeleeuws – zo wil hij uiteindelijk zijn hond wegdoen omdat dat expliciet zo in de Koran staat.
Hassan neemt deel aan Saïd's intercontinentale zoektocht uit vriendschap, loyaliteit en eigenbelang – hij weet al van jongs af aan dat hij tot mannen aangetrokken is en wil dat gevoel ook in Saïd vrijmaken, zodat ze samen kunnen zijn. Het wordt nooit bevestigd of ontkend dat zulke gevoels bij Saïd aanwezig zijn.
Youssef tenslotte; zijn levensgeschiedenis wordt in verhalen van andere personages kleurrijk neergelegd. Een getalenteerde musicus die zijn vinger verloor na een ruzie om een meisje, die vervolgens naar Nederland trok, een Nederlandse trouwde en succesvol zakenman werd. Maar ook een immorele en scrupuleloze geldwolf, die zijn familie en gezin in Marokko in hun eigen sop gaar liet koken en zonder meer een Nederlandse vrouw bezwangerde (Saïd's moeder dus.).
Geen van de personages heeft opvallende uiterlijke kenmerken, al wordt wel gezegd dat Saïd vrij knap is.
Belangrijke bijpersonages: Camelia, een jong meisje in de proloog en epiloog, wat met kindse logica naar Saïd's filosofieën kijkt. Malika, een Marokkaanse zangeres die Saïd op zijn reis tegenkomt en die verhaal doet van haar dramatische romance met zijn vader. Achmed, Saïd's halfbroer, vader's kant, die vertelt over hoe hun vader zijn gezin in de steek heeft gelaten.
B. Vertelwijze
1 Perspectief
Het is erg onduidelijk bij wie het perspectief van de roman berust. De meeste gebeurtenissen worden vanuit de ogen van Saïd beschreven, maar het verhaal is toch ook weer niet echt personaal beschreven. Het verhaal heeft dus een auctorieel perspectief, met als verteller een impliciet aanwezige alwetende verteller. De schrijver gebruikt deze techniek om de gedachten van meerdere personages te kunnen laten zien, zodat een contrast kan onstaan. Een alwetende verteller is daarbij noodzakelijk om het verhaal chronologisch, volgbaar en duidelijk te houden.
Voorbeeld (uit een flashback; p. 293):
“Ze kwamen niet altijd met zijn tweeën. Soms moest Aziza thuisblijven om huiswerk te maken of haar moeder te helpen met koken. Soms werd er ook geen reden gegeven. Toch durfde Saïd er niet naar te vragen. Deel uitmaken van een koninklijke familie gebeurde op basis van vrijwilligheid.”
Dit voorbeeld illustreert hoe er geen personaal perspectief er aanwezig is, maar dat wel duidelijk wordt wat er omgaat in de hoofden van personages. Ook ziet men hier dat het boek in verhaalstijl geschreven is.
Extra nota: Aan het einde van de roman vertelt Hassan aan Saïd dat hij als aankomend journalist graag een verhaal /interview wil schrijven over Saïds zoektocht. Ook zegt hij er een boek over te willen schrijven. Zo doet de schrijver impliciet voorkomen dat het verhaal en boek van Hassan's hand komen.
2 Taalgebruik
Verhalend, verslag, illustrerend, verdiepend, intrigrerend, kalm.
De stijl van het boek is modern, maar allerminst gejaagd. Er wordt uitgebreid de tijd genomen voor het uitdiepen van alle onderwerpen. Lange flashbacks en gedachtengangen bieden inkijk in de intrigrerende hersenspinsels van de personages. Langere perioden van beschrijving volgen korte gesprekjes en langere scènes op. Door deze variatie blijft de aandacht van de lezer bij het verhaal.
Het woordgebruik is professioneel maar niet overdreven elitair of moeilijk. Veel personages spreken in beeldspraak om de zweverige kant van Marokko te verbeelden.
3 Beschrijving van personen en ruimte
De personages zijn van top tot teen beschreven. Hun uiterlijk wordt sporadisch beschreven, maar hun innerlijk en doen en laten wordt grootschaals geëxploiteerd. De ruimte wordt ondertussen romantisch en detaillistisch beschreven om de lezer naar Marokko te doen snakken. Landschappen en dorpen worden vaak idyllisch gemaakt en hebben een zekere charme. De schrijver doet dit om de lezer een betere voorstelling van het landschap te geven, zodat de “magie” eromheen sterker wordt en meer invloed gaat uitoefenen op de algehele sfeer van het boek. De uitdieping van de personages is een middel om de personages menselijk en psychologisch interessant te maken. De schrijver laat de lezer in het hoofd van de personages kijken en hun gedachtengangen observeren.
C. Thematische aspecten
1 Motieven
Verhaalmotieven
Islam. Het verhaal beschrijft de invloed van een boek als de Koran en de ideologieën die een persoon met de verkeerde instelling eraan kan ontlenen.
Migratie. De positieve en negatieve kanten van immigratie en het botsen van culturen komen aan bod door het verhaal van Hassan en zijn zus Aziza.
Armoede. Tijdens de reis in Marokko wordt er licht geschenen op de armoede van de bevolking en wat er wel en niet aan gedaan kan worden. Uiteraard worden er ook oorzaken besproken.
Fantasie. In flashbacks wordt uitgewijd over het fantasieland wat Hassan en Saïd ooit samen bedachten, de structuur daarvan en dergelijke. De grens tussen fantasie en werkelijkheid, welke aspecten van de kinderfantasieën Saïd's leven nog steeds beïnvloeden, vormen een rode lijn in het boek.
Religies. Via Saïd's moeder worden ook Nederlandse cultreligies een onderwerp van gesprek. Zo worden het buddhisme en new-age theorieën besproken en in een negatief licht gezet.
Abstracte motieven
Zoektocht naar de identiteit. Het belangrijkste motief in het verhaal; het willen weten wie je bent en waar je vandaan komt. Als zo'n identiteit niet compleet is door het missen van informatie, willen mensen die informatie nog wel eens eigenhandig gaan zoeken, geïntrigreerd door hun achtergrond. Het is een rode lijn in dit verhaal dat de hoofdpersoon voor zichzelf duidelijk wil maken wie hij nu eigenlijk is.
Seksualiteit. Zowel de hoofdpersoon als zijn beste vriend hebben een ingewikkelde relatie met seksualiteit. Zo bevestigt Saïd zijn lusten voor vrouwelijk schoon door een prostituee te huren in Marokko, maar kan hij tergelijkertijd zijn gevoelens voor vriend Hassan de kop niet indrukken.
Eenzaamheid. Saïd moet zijn hele jeugd lang verkroppen dat zijn moeder zijn enige ouder is en in sommige hoofdstukken komt dit als thema terug.
Twijfel. Saïd twijfelt over meerdere dingen. Twijfels als levenshouding is een van de belangrijkste aspecten van zijn persoonlijkheid en keert veelvuldig terug in het boek.
Desillusie. Verwachtingen die kapot worden geslagen komen meerdere malen in het boek voor, en doen zich voor bij alle personages. Velen rekenen op iets, of het nou vaststaat of niet, en niks gaat zoals gepland.
Leidmotieven komen in het boek niet voor.
2 Thema
Onderwerp: Twijfel over levenswijze en identiteit
Thema: Identiteit
Hoofdgedachte: De menselijke identiteit is moeilijk te vinden.
De menselijke identiteit kan uit veel dingen te bepalen zijn. Voor een groot deel uit de groepen waar we ons bij aansluiten; religies, zoals de islam, met een groot saamhorigheidgevoel. In onze fantasie kunnen we alles bereiken wat we willen, maar in het ware leven worden we tegengehouden door wie we zijn. Maar als je niet weet wie je bent, onderga je vaak een zoektocht naar de identiteit. Op zo'n zoektocht is het doel niet persé werkelijk iets te vinden, maar eerder om jezelf te herdefiniëren. Dingen als je seksualiteit bepalen wie je bent, maar daarover kan enorme twijfel ontstaan. Mensen verlenen teveel waarde aan hun identiteit en achtergrond. Als ze eenzaam zijn is het vaak hun enige houdvast.
Maar op die manier ontstaat er frequent desillusie. Verwachtingen worden niet voldaan, want zo werkt dat in het leven. Armoede leidt tot migratie en een verlies van de oorspronkelijke identiteit, die al zo moeilijk te definiëren was. Voor iedereen.
D. Structurele aspecten
1 De volgorde van gebeurtenissen
Het verhaal is in principe chronologisch en volgt hierbij de reis van Hassan en Saïd door Marokko en de periode na hun terugkeer. Echter wordt het verhaal doorweven van flashbacks die in chronologische volgorde hun kindertijd en jeugd beschrijven.
2 De belangrijkste gebeurtenissen
Saïd en Hassan komen in Marokko, Saïd en Hassan maken in hun kindertijd een fantasieland met talloze regels en verhalen (flashback), ze ontmoeten het voormalige gezin van Saïd's vader, terug in Nederland wordt Saïd een radicale moslim, hij komt erachter dat zijn vader een Nederlandse taxichauffeur is met een nieuw gezin, Saïd pleegt een zelfmoordaanslag op een varkensschuur.
De spanningsopbouw: De spanning verhoogt telkens wanneer het duo een nieuwe aanwijzing over Saïd's vader vindt. Elke keer weer hoopt de lezer dichter bij de vader gebracht te worden. De spanning wordt in de laatste hoofdstukken pas echt hoog, als Saïd twijfelt over het doelwit van zijn zelfmoordaanslag. Ternauwernood pleegt hij geen aanslag op een homobar. Dit is de uiteindelijke climax van het boek.
3 Het begin
Het begin is opening in handeling. Er is geen schets van de situatie; de lezer duikt recht in de reis van Saïd en Hassan, die al ver gevorderd is. Dan wordt het verhaal rustiger en kabbelt de reis verder terwijl de personages uitgediept worden. Als dit opzetje voorbij is vervolgen de plotverwikkelingen in de zoektocht naar Saïd's vader en even later ook de talloze flashbacks.
4 Het einde
Het einde is vrij open. Nadat Saïd een aanslag heeft gepleegd, is er alleen een kleine epiloog die het oogpunt van een twaalfjarig meisje op dit incident beschrijft. Het wordt dus heel duidelijk dat Saïd het opblazen van een homobar verschiet liet gaan en zich daarom richtte op onreine varkens. Niets wordt er verteld over zijn familieleden en vrienden.
E. Mening
Ik koos dit boek op aanraden van mijn ouders.
Het boek slokte mij vanaf de eerste pagina volledig op. Ik had geen moeite de draai te vinden of te wennen aan de leesstijl, dat ging allemaal erg makkelijk. Het was soepel leesbaar.
Het boek sneed interessante thema's aan. Het ontstaan van dogmatische radicale overtuigingen, maar ook de twijfel die daarbij komt en de beweegredenen van zo iemand. De schrijfster maakte duidelijk dat terroristen
In het begin was het moeilijk een weg door dit boek heen te bijten, de draai te vinden in het lezen. Maar gaandeweg begon de combinatie fictie/geschiedenis me steeds meer te bevallen totdat ik me uiteindelijk rond het midden van het boek vrij snel door de pagina's heen kon gaan.
Het moeilijke inwerken van het boek is een nadeel – de schrijfstijl van het boek is zo onbekend en onaantrekkelijk dat sommigen misschien het boek weg zullen leggen na een eerste hoofdstuk. Ik gaf niet zo snel op, want de verhalen intrigreerden mij, ook al waren ze soms iets te gedetailleerd, en riepen nostalgische gevoelens op waardoor ik me gedreven voelde door te lezen.
De toon is hier niet licht, eerder zwaarmoedig, en past prima bij het soort verhaal wat verteld wordt: een melancholieke bloemlezing van gebeurtenissen die zich verweven tot een geheel waarin de lezer de verandering van het platteland waar kan nemen. De verandering van de wereld, in grote lijnen, die zo radicaal plaatsvond in de laatste eeuw.
En zoals eerder genoemd is acceptatie van een verandering moeilijk, al helemaal voor de nukkige dorpsbewoners, vastgegroeid in hun gemeenschap, die door de schrijver worden geschetst. Bij sommigen van deze personages moest Geert Mak de grootste moeite doen ze niet te laten vervallen tot vertekende karikaturen; hier slaagt hij deels in, soms is een personage te oppervlakkig en stereotiep, en doet een passage jammerlijk denken aan De Schippers van de Kameleon.
Een iets mindere kant van het boek is dat het op veel punten het midden houdt tussen een geschiedenisverhaal en fictie – de scheiding is soms nauwelijks zichtbaar en de overloop van genres kan verwarrend zijn voor de lezer. Aan de andere kant, de stukken informatie zijn vaak ook een welgewenste toevoeging of illustratie bij de anekdotes.
Het perspectief in dit verhaal is wat vaag. Het feit dat de alwetende verteller ook een soort personage is en blijkbaar ook in Jorwerd woont, wekte bij mij irritatie op; bestaat hij nou of bestaat hij niet? Het perspectief is daarmee naar mijn mening niet volledig geslaagd in zijn opzet. Misschien had de schrijver afstand moeten nemen van zijn creatieve vrijheid en de verteller iets meer structuur in één richting moeten geven – als personage, of als verteller.
Het plot is niet overzichtelijk, er vallen telkens meer puzzelstukjes en de manier waarop de tijd beschreven wordt – dan weer dit jaar, dan weer dat jaar – maakt het ook niet veel duidelijker.
Er is weinig opbouw naar centrale gebeurtenissen. De bestaande opbouw bestaat uit de informatieve stukjes, fictieve opbouw is er soms ook wel, maar in mindere mate.
Nog steeds vind ik het slot het mooiste deel van het boek, zie D4, maar ook het begin heeft zo zijn charme. Net zoals de rest van het boek is het begin wat verwarrend, maar de schets van de oude man met zijn vele verhalen die nu ook sterft, is toch een klassiek voorbeeld van een proloog-achtige, romantische opening te noemen.
Het boek was niet wat ik ervan verwacht had (saai!) maar viel ook niet enorm veel mee; het was in conclusie een dikke pil waar enige oefening voor nodig was, maar zodra de lezer gewend was aan de stijl bleek het niet zo moeilijk door het verhaal heen te komen en de gebeurtenissen die het dorp omvormden op de voet te volgen. De vele details kunnen zorgen voor langdradigheid, maar het dagboekgevoel geeft een zekere comfort waardoor het lezen plezieriger wordt.
Het verhaal draagt weinig boodschap, in ieder geval niet op het eerste gezicht. Het kent vele dubbele bodems en is geen makkelijk boek; wel een mooie, maar soms ietwat chaotische.
1 Bibliografische gegevens
Dit boek heet Harlekino (2008) en is geschreven door Tessa de Loo, pseudoniem van Johanna Duyvéne de Wit (1946). Het is uitgegeven door de Arbeiderspers te Amsterdam, voor het eerst in 2008. Deze eerste druk is ook door mij gelezen. Het boek telt 555 bladzijden; het genre is fictie (evt. tragedie) en het heeft 22 hoofdstukken, plus 2 speciale hoofdstukken en een verantwoording. Het boek heeft geen motto of opdracht. De datum van dit leesverslag is 8 januari 2011.
2 Titelverklaring
Harlekino is de naam van een hofnar, bedacht door het hoofdpersonage en zijn beste vriend. Zij hadden in hun fantasie een eigen koninkrijk ontworpen, waarin zij ook een tot reflectie dienende nar plaatsten. Deze figuur verwordt echter later tot een betweterige hersenschim in het hoofd van de hoofdpersoon, die steeds ongevraagde adviezen geeft, een soort tweede geweten.
Het verhaal vindt in onze tijd plaats. Dat wordt niet expliciet beweerd maar geïmpliceerd door bijvoorbeeld het gebruik van moderne technologie en euro's. Een perrsonage fantaseert bovendien over Hollywoodacteur Brad Pitt. Om helemaal volledig te zijn speelt het boek zich af circa 2005; twee personages in een later hoofdstuk kijken op televisie naar een gebeurtenis die in 2005 plaatsvond (grote rellen in Franse buitenwijken e.d.).
De reden die je misschien kan aanwijzen waarom de schrijver koos voor deze plaats in de tijdbalk is het recente debat over de islam, moslimideologieën, immigratie uit dergelijke landen en islamterrorisme, zaken die allemaal ter sprake komen in het boek.
4 Tijdsduur
Het boek speelt zich binnen een jaar af. Op het moment dat de hoofdpersoon naar Marokko reist, is het november. Een jaar wordt niet genoemd.
Een aanwijzing dat het boek zich binnen een jaar afspeelt is het opnoemen van maanden, wat binnen de hoofdstukken plaatsvindt.
5 Ruimte
Het verleden van de hoofdpersoon speelt zich af in Amsterdam, waar hij met zijn alleenstaande moeder woont. In het huis waar zij wonen spelen zich enkele passages af, meestal in flashbacks, die in chronologische volgorde het “echte” verhaal doorbreken.
Dit “echte” verhaal is Marokko, waar het hoofdpersonage en zijn beste vriend doorheenreizen. Het boek speelt zich af op/in de overtocht, de fes en het binnenland van Marokko. Er zijn grootste beschrijvingen van machtige landschappen en natuurgebieden.
Terwijl het huis meer een speelruimte is, wordt Marokko neergezet als belangenruimte. De landschappen en wegen hebben invloed op het doen en laten van de personages, die daardoor bijvoorbeeld niet de weg kunnen vinden. Het landschap beïnvloedt zodanig hun reis en wordt zo uitvoerig beschreven dat het bijna een extra personage wordt, zoals de stad in Sex and the City.
6 Personages
*Saïd, een 21-jarige Nederlands-Marokkaanse halfbloed die zijn identiteit en zijn Marokkaanse vader wil vinden. De hoofdpersoon. Een diepzinnig, round character met psychoses en diepe gedachten.
*Hassan, Saïd's beste vriend van kind af aan. Een optimistische Marokkaanse homo die overal het goede van in wil zien en als diepste doel heeft Saïd's (erotische) liefde voor hem aan te wakkeren.
*Youssef, een voormalig muzikant uit de Marokkaanse bergen. Een gedesillusioneerd man die ooit Saïd's vader was, maar daarna verdween; het doel van Saïd's zoektocht. Blijkt later in Nederland te wonen.
*Aziza, een liberale moslima en Hassan's zus. Heeft een Nederlandse vriend en was vroeger Saïd's beste vriendinnetje. Probeert later in het boek hem van zijn radicale filosofieën af te brengen.
*Saïd's moeder, een Nederlandse vrouw die gelooft in variërende new-age theorieën. Een vriendelijk maar op zijn minst naïef mens.
Hun innerlijk en karakters: Saïd is een intelligente en berekende jongeman die zijn vader zoekt. Maar als hij uitvindt dat zijn vader naar Nederland vluchtte en zijn gezin in Marokko achterliet, valt zijn droom in duigen uiteen. Hij besluit zich, in zijn zoektocht naar identiteit, tot de islam te bekeren, maar radicaliseert daardoor steeds meer. Zijn idealen veranderen van liberaal en Nederlands naar extremistisch en Middeleeuws – zo wil hij uiteindelijk zijn hond wegdoen omdat dat expliciet zo in de Koran staat.
Hassan neemt deel aan Saïd's intercontinentale zoektocht uit vriendschap, loyaliteit en eigenbelang – hij weet al van jongs af aan dat hij tot mannen aangetrokken is en wil dat gevoel ook in Saïd vrijmaken, zodat ze samen kunnen zijn. Het wordt nooit bevestigd of ontkend dat zulke gevoels bij Saïd aanwezig zijn.
Youssef tenslotte; zijn levensgeschiedenis wordt in verhalen van andere personages kleurrijk neergelegd. Een getalenteerde musicus die zijn vinger verloor na een ruzie om een meisje, die vervolgens naar Nederland trok, een Nederlandse trouwde en succesvol zakenman werd. Maar ook een immorele en scrupuleloze geldwolf, die zijn familie en gezin in Marokko in hun eigen sop gaar liet koken en zonder meer een Nederlandse vrouw bezwangerde (Saïd's moeder dus.).
Geen van de personages heeft opvallende uiterlijke kenmerken, al wordt wel gezegd dat Saïd vrij knap is.
B. Vertelwijze
1 Perspectief
Het is erg onduidelijk bij wie het perspectief van de roman berust. De meeste gebeurtenissen worden vanuit de ogen van Saïd beschreven, maar het verhaal is toch ook weer niet echt personaal beschreven. Het verhaal heeft dus een auctorieel perspectief, met als verteller een impliciet aanwezige alwetende verteller. De schrijver gebruikt deze techniek om de gedachten van meerdere personages te kunnen laten zien, zodat een contrast kan onstaan. Een alwetende verteller is daarbij noodzakelijk om het verhaal chronologisch, volgbaar en duidelijk te houden.
Voorbeeld (uit een flashback; p. 293):
“Ze kwamen niet altijd met zijn tweeën. Soms moest Aziza thuisblijven om huiswerk te maken of haar moeder te helpen met koken. Soms werd er ook geen reden gegeven. Toch durfde Saïd er niet naar te vragen. Deel uitmaken van een koninklijke familie gebeurde op basis van vrijwilligheid.”
Dit voorbeeld illustreert hoe er geen personaal perspectief er aanwezig is, maar dat wel duidelijk wordt wat er omgaat in de hoofden van personages. Ook ziet men hier dat het boek in verhaalstijl geschreven is.
Extra nota: Aan het einde van de roman vertelt Hassan aan Saïd dat hij als aankomend journalist graag een verhaal /interview wil schrijven over Saïds zoektocht. Ook zegt hij er een boek over te willen schrijven. Zo doet de schrijver impliciet voorkomen dat het verhaal en boek van Hassan's hand komen.
2 Taalgebruik
Verhalend, verslag, illustrerend, verdiepend, intrigrerend, kalm.
De stijl van het boek is modern, maar allerminst gejaagd. Er wordt uitgebreid de tijd genomen voor het uitdiepen van alle onderwerpen. Lange flashbacks en gedachtengangen bieden inkijk in de intrigrerende hersenspinsels van de personages. Langere perioden van beschrijving volgen korte gesprekjes en langere scènes op. Door deze variatie blijft de aandacht van de lezer bij het verhaal.
Het woordgebruik is professioneel maar niet overdreven elitair of moeilijk. Veel personages spreken in beeldspraak om de zweverige kant van Marokko te verbeelden.
De personages zijn van top tot teen beschreven. Hun uiterlijk wordt sporadisch beschreven, maar hun innerlijk en doen en laten wordt grootschaals geëxploiteerd. De ruimte wordt ondertussen romantisch en detaillistisch beschreven om de lezer naar Marokko te doen snakken. Landschappen en dorpen worden vaak idyllisch gemaakt en hebben een zekere charme. De schrijver doet dit om de lezer een betere voorstelling van het landschap te geven, zodat de “magie” eromheen sterker wordt en meer invloed gaat uitoefenen op de algehele sfeer van het boek. De uitdieping van de personages is een middel om de personages menselijk en psychologisch interessant te maken. De schrijver laat de lezer in het hoofd van de personages kijken en hun gedachtengangen observeren.
C. Thematische aspecten
1 Motieven
Verhaalmotieven
Islam. Het verhaal beschrijft de invloed van een boek als de Koran en de ideologieën die een persoon met de verkeerde instelling eraan kan ontlenen.
Migratie. De positieve en negatieve kanten van immigratie en het botsen van culturen komen aan bod door het verhaal van Hassan en zijn zus Aziza.
Armoede. Tijdens de reis in Marokko wordt er licht geschenen op de armoede van de bevolking en wat er wel en niet aan gedaan kan worden. Uiteraard worden er ook oorzaken besproken.
Fantasie. In flashbacks wordt uitgewijd over het fantasieland wat Hassan en Saïd ooit samen bedachten, de structuur daarvan en dergelijke. De grens tussen fantasie en werkelijkheid, welke aspecten van de kinderfantasieën Saïd's leven nog steeds beïnvloeden, vormen een rode lijn in het boek.
Religies. Via Saïd's moeder worden ook Nederlandse cultreligies een onderwerp van gesprek. Zo worden het buddhisme en new-age theorieën besproken en in een negatief licht gezet.
Abstracte motieven
Zoektocht naar de identiteit. Het belangrijkste motief in het verhaal; het willen weten wie je bent en waar je vandaan komt. Als zo'n identiteit niet compleet is door het missen van informatie, willen mensen die informatie nog wel eens eigenhandig gaan zoeken, geïntrigreerd door hun achtergrond. Het is een rode lijn in dit verhaal dat de hoofdpersoon voor zichzelf duidelijk wil maken wie hij nu eigenlijk is.
Eenzaamheid. Saïd moet zijn hele jeugd lang verkroppen dat zijn moeder zijn enige ouder is en in sommige hoofdstukken komt dit als thema terug.
Twijfel. Saïd twijfelt over meerdere dingen. Twijfels als levenshouding is een van de belangrijkste aspecten van zijn persoonlijkheid en keert veelvuldig terug in het boek.
Desillusie. Verwachtingen die kapot worden geslagen komen meerdere malen in het boek voor, en doen zich voor bij alle personages. Velen rekenen op iets, of het nou vaststaat of niet, en niks gaat zoals gepland.
Leidmotieven komen in het boek niet voor.
2 Thema
Onderwerp: Twijfel over levenswijze en identiteit
Thema: Identiteit
Hoofdgedachte: De menselijke identiteit is moeilijk te vinden.
De menselijke identiteit kan uit veel dingen te bepalen zijn. Voor een groot deel uit de groepen waar we ons bij aansluiten; religies, zoals de islam, met een groot saamhorigheidgevoel. In onze fantasie kunnen we alles bereiken wat we willen, maar in het ware leven worden we tegengehouden door wie we zijn. Maar als je niet weet wie je bent, onderga je vaak een zoektocht naar de identiteit. Op zo'n zoektocht is het doel niet persé werkelijk iets te vinden, maar eerder om jezelf te herdefiniëren. Dingen als je seksualiteit bepalen wie je bent, maar daarover kan enorme twijfel ontstaan. Mensen verlenen teveel waarde aan hun identiteit en achtergrond. Als ze eenzaam zijn is het vaak hun enige houdvast.
Maar op die manier ontstaat er frequent desillusie. Verwachtingen worden niet voldaan, want zo werkt dat in het leven. Armoede leidt tot migratie en een verlies van de oorspronkelijke identiteit, die al zo moeilijk te definiëren was. Voor iedereen.
1 De volgorde van gebeurtenissen
Het verhaal is in principe chronologisch en volgt hierbij de reis van Hassan en Saïd door Marokko en de periode na hun terugkeer. Echter wordt het verhaal doorweven van flashbacks die in chronologische volgorde hun kindertijd en jeugd beschrijven.
2 De belangrijkste gebeurtenissen
Saïd en Hassan komen in Marokko, Saïd en Hassan maken in hun kindertijd een fantasieland met talloze regels en verhalen (flashback), ze ontmoeten het voormalige gezin van Saïd's vader, terug in Nederland wordt Saïd een radicale moslim, hij komt erachter dat zijn vader een Nederlandse taxichauffeur is met een nieuw gezin, Saïd pleegt een zelfmoordaanslag op een varkensschuur.
De spanningsopbouw: De spanning verhoogt telkens wanneer het duo een nieuwe aanwijzing over Saïd's vader vindt. Elke keer weer hoopt de lezer dichter bij de vader gebracht te worden. De spanning wordt in de laatste hoofdstukken pas echt hoog, als Saïd twijfelt over het doelwit van zijn zelfmoordaanslag. Ternauwernood pleegt hij geen aanslag op een homobar. Dit is de uiteindelijke climax van het boek.
3 Het begin
Het begin is opening in handeling. Er is geen schets van de situatie; de lezer duikt recht in de reis van Saïd en Hassan, die al ver gevorderd is. Dan wordt het verhaal rustiger en kabbelt de reis verder terwijl de personages uitgediept worden. Als dit opzetje voorbij is vervolgen de plotverwikkelingen in de zoektocht naar Saïd's vader en even later ook de talloze flashbacks.
4 Het einde
Het einde is vrij open. Nadat Saïd een aanslag heeft gepleegd, is er alleen een kleine epiloog die het oogpunt van een twaalfjarig meisje op dit incident beschrijft. Het wordt dus heel duidelijk dat Saïd het opblazen van een homobar verschiet liet gaan en zich daarom richtte op onreine varkens. Niets wordt er verteld over zijn familieleden en vrienden.
E. Mening
Ik koos dit boek op aanraden van mijn ouders.
Het boek slokte mij vanaf de eerste pagina volledig op. Ik had geen moeite de draai te vinden of te wennen aan de leesstijl, dat ging allemaal erg makkelijk. Het was soepel leesbaar.
In het begin was het moeilijk een weg door dit boek heen te bijten, de draai te vinden in het lezen. Maar gaandeweg begon de combinatie fictie/geschiedenis me steeds meer te bevallen totdat ik me uiteindelijk rond het midden van het boek vrij snel door de pagina's heen kon gaan.
Het moeilijke inwerken van het boek is een nadeel – de schrijfstijl van het boek is zo onbekend en onaantrekkelijk dat sommigen misschien het boek weg zullen leggen na een eerste hoofdstuk. Ik gaf niet zo snel op, want de verhalen intrigreerden mij, ook al waren ze soms iets te gedetailleerd, en riepen nostalgische gevoelens op waardoor ik me gedreven voelde door te lezen.
De toon is hier niet licht, eerder zwaarmoedig, en past prima bij het soort verhaal wat verteld wordt: een melancholieke bloemlezing van gebeurtenissen die zich verweven tot een geheel waarin de lezer de verandering van het platteland waar kan nemen. De verandering van de wereld, in grote lijnen, die zo radicaal plaatsvond in de laatste eeuw.
En zoals eerder genoemd is acceptatie van een verandering moeilijk, al helemaal voor de nukkige dorpsbewoners, vastgegroeid in hun gemeenschap, die door de schrijver worden geschetst. Bij sommigen van deze personages moest Geert Mak de grootste moeite doen ze niet te laten vervallen tot vertekende karikaturen; hier slaagt hij deels in, soms is een personage te oppervlakkig en stereotiep, en doet een passage jammerlijk denken aan De Schippers van de Kameleon.
Een iets mindere kant van het boek is dat het op veel punten het midden houdt tussen een geschiedenisverhaal en fictie – de scheiding is soms nauwelijks zichtbaar en de overloop van genres kan verwarrend zijn voor de lezer. Aan de andere kant, de stukken informatie zijn vaak ook een welgewenste toevoeging of illustratie bij de anekdotes.
Het perspectief in dit verhaal is wat vaag. Het feit dat de alwetende verteller ook een soort personage is en blijkbaar ook in Jorwerd woont, wekte bij mij irritatie op; bestaat hij nou of bestaat hij niet? Het perspectief is daarmee naar mijn mening niet volledig geslaagd in zijn opzet. Misschien had de schrijver afstand moeten nemen van zijn creatieve vrijheid en de verteller iets meer structuur in één richting moeten geven – als personage, of als verteller.
Het plot is niet overzichtelijk, er vallen telkens meer puzzelstukjes en de manier waarop de tijd beschreven wordt – dan weer dit jaar, dan weer dat jaar – maakt het ook niet veel duidelijker.
Er is weinig opbouw naar centrale gebeurtenissen. De bestaande opbouw bestaat uit de informatieve stukjes, fictieve opbouw is er soms ook wel, maar in mindere mate.
Nog steeds vind ik het slot het mooiste deel van het boek, zie D4, maar ook het begin heeft zo zijn charme. Net zoals de rest van het boek is het begin wat verwarrend, maar de schets van de oude man met zijn vele verhalen die nu ook sterft, is toch een klassiek voorbeeld van een proloog-achtige, romantische opening te noemen.
Het boek was niet wat ik ervan verwacht had (saai!) maar viel ook niet enorm veel mee; het was in conclusie een dikke pil waar enige oefening voor nodig was, maar zodra de lezer gewend was aan de stijl bleek het niet zo moeilijk door het verhaal heen te komen en de gebeurtenissen die het dorp omvormden op de voet te volgen. De vele details kunnen zorgen voor langdradigheid, maar het dagboekgevoel geeft een zekere comfort waardoor het lezen plezieriger wordt.
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden