Esmoreit door Onbekend

Titelbeschrijving
Esmoreit: tekst en vertaling / bewerkt en vertaald uit het Middelnederlands door H. Adema. Uitgeverij Taal & Teken, Groningen,1983.

Samenvatting
De koning van Sicilië is al oud en hij heeft nog geen zoon om hem op te volgen. De broer van de koning heeft wel een zoon. Deze Robbrecht heeft dus recht op troonopvolging. Maar de vrouw van de koning krijgt toch nog een kindje, Esmoreit genaamd. Nu is troonopvolging door Robbrecht uitgesloten. Maar Robbrecht laat zich het rijk niet zomaar afnemen. Hij bedenkt een plan om Esmoreit te doden en de koningin de schuld te geven.

In Damascus vertelt de sterrenwichelaar Platus aan zijn koning dat hij iets afschuwelijks heeft gezien in de sterren. In de christenwereld is een kindje geboren dat later de koning van Damascus zal vermoorden, met zijn dochter trouwen en haar bekeren tot het christendom. Platus bedenkt een plan om dit niet te laten gebeuren. Door het christenkindje naar Damascus te halen en het daar op te voeden, zal de er geen gevaar meer dreigen voor de koning van Damascus. De koning keurt het plan goed en Platus gaat op zoek naar het prinsje.

Als Platus in Sicilië terechtkomt, ontmoet hij juist Robbrecht die op het punt staat om Esmoreit te doden. Op het moment dat Platus erachter komt dat dit het christenkindje is dat het gevaar voor zijn koning zal zijn, praat hij Robbrecht om, om het kindje niet te vermoorden, maar om het aan hem te verkopen voor duizend pond in rood goud. Robbrecht gaat hiermee akkoord, aangezien Esmoreit meegenomen zal worden naar Damascus. Platus is blij, omdat hij het prinsje heeft en Robbrecht is tevreden, aangezien hij nu weer troonopvolger is.

In Damascus wordt Esmoreit aan de dochter van de koning toevertrouwd. Zij heet Damiët en is slechts 18 jaar oud. Ze moet een moeder en zuster voor Esmoreit zijn. Ze denkt dat Esmoreit in de boomgaard gevonden is, waar hij te vondeling was gelegd.

Tegelijkertijd beweert Robbrecht in Sicilië dat de koningin Esmoreit heeft vermoord. Robbrecht zegt tegen de koning dat hij haar vaak heeft horen klagen over de oude koning. De koning gelooft Robbrecht boven zijn eigen vrouw en laat de koningin opsluiten in de kerker.

18 jaar later Esmoreit is inmiddels 18 jaar oud en hij is zich nog steeds onbewust van zijn afkomst. Hij denkt dat hij een zoon van de koning van Damascus is, en dat Damiët (36 jaar oud) zijn zuster is. Op een dag hoort hij Damiët jammeren en hij luistert waar zij over klaagt. Damiët vraagt zich af waarom zij zoveel van Esmoreit houdt. Ze klaagt erover dat Esmoreit niet haar echte broer is, maar slechts een vondeling. Esmoreit heeft het allemaal gehoord en vraagt aan Damiët om uitleg. Ze zegt dat hij dit eigenlijk nooit had mogen weten. Ze is zo verliefd op Esmoreit. Het is wederzijds en Damiët wil met Esmoreit trouwen als haar vader dood is, zodat Esmoreit koning van Damascus zal worden. Esmoreit zegt dat het schandelijk is om als vondeling met de prinses te trouwen. Esmoreit besluit om gelijk zijn werkelijke ouders te gaan zoeken. Hij krijgt de mooie doek mee waarin hij gevonden is. Misschien herkent zijn moeder hem hieraan. Esmoreit belooft om terug te komen als hij zijn ouders gevonden heeft.

Esmoreit komt op Sicilië. Zijn moeder ziet hem vanuit de gevangenis en herkent hem aan de doek om zijn hoofd. Esmoreit gaat snel op weg naar de koning.

Robbrecht heeft gehoord dat Esmoreit terug is en komt aangelopen. Hij verraadt zichzelf echter niet en haalt op bevel van de koning de koningin na 18 jaar uit de kerker. Zij vergeeft de koning, aangezien ze overspoelt is door geluk. Want ze heeft haar kind terug. Esmoreit zweert dat hij niet zal rusten voordat diegene, die hem en zijn ouders dit leed heeft aangedaan, gestraft is. De koning wil dat Esmoreit zich bekeert tot het christelijk geloof. Esmoreit gaat hiermee akkoord. Damiët in Damascus vraagt zich af waar Esmoreit gebleven is en gaat hem samen met Platus, als pelgrim verkleed, zoeken. Als ze op Sicilië komen herkent Esmoreit haar. De koning belooft afstand te doen van de troon voor Damiët en Esmoreit. Platus herkent Robbrecht van 18 jaar geleden. Platus vertelt hoe hij Esmoreit van Robbrecht kocht op het moment dat hij hem wilde doden. Robbrecht zegt dat hij zwaar beledigd is door deze onzin, en daagt Esmoreit uit voor een gevecht. Maar zonder pardon wordt Robbrecht opgehangen.

Schrijver
Er is niet bekend wie de schrijver van de Esmoreit is. Verondersteld wordt dat het een Brabantse of Vlaamse schrijver was. Waar men wel vrij zeker van is, is dat ook de Gloriant door deze schrijver geschreven is, op grond van onderlinge overeenkomsten. Het zou zelfs zo kunnen zijn dat alle abele spelen door één schrijver zijn geschreven.

We weten wel dat het boek is bewerkt en vertaald door Johan Hora Adema. Hij is geboren in 1852 te Holwerd, hij was schrijver en componist en overleed in 1928.

Verdieping

a. Structuur
Het verhaal is chronologisch. Je komt niet midden in het verhaal terecht, maar het begint bij de geboorte van Esmoreit. Het eind van het verhaal is gesloten. De gemene schurk is dood en ze leefden nog lang en gelukkig, zou je haast kunnen zeggen.

In het begin is er een vooruitwijzing. De verteller vertelt dan dat Esmoreit veel leed zal lijden en dat zijn moeder gevangen zal worden. Even later verwijst Platus ook naar de toekomst. Hij voorspelt dat iemand de koning van Damascus zal vermoorden en zijn dochter christelijk zal maken. Daarom moet de jongen aan het hof in Damascus opgevoed worden. Deze vooruitwijzing klopt niet helemaal, want de koning wordt niet vermoord. Toch is deze vooruitblik wel belangrijk, want anders was Esmoreit niet in Damascus opgevoed en had hij Damiët niet leren kennen. Er zijn geen terugverwijzingen te vinden in de tekst.

Het verhaal zou je grofweg in tweeën kunnen delen. Het eerste deel als hij net geboren is, en het tweede deel achttien jaar later, tot het eind van het boekje.

De opvouw van de verzen in de oorspronkelijke taal zijn geschreven in rijmvorm.

b. Thema en motieven
In Esmoreit zien we de sfeer en inhoud van de ridderverhalen weer terug. De hoofse liefde neemt een grote plaats in het verhaal in. Esmoreit is een ideale middeleeuwse ridder, hoog ontwikkeld. Hij eert zijn pleegzus en is van edele afkomst. Damiët wil eerst niet met hem trouwen, omdat ze zijn afkomst niet kent. Damiët is heel rijk en ze kan niet ongestraft met een arme sloeber trouwen!

Het verhaal Esmoreit is uniek. We kennen geen andere versie van dit verhaal, ook niet in een andere taal. Wel staan er enkele bekende motieven in die de middeleeuwse lezer kan herkennen, omdat ze in meer middeleeuwse werken voorkomen:

- een onschuldig veroordeelde koningin wordt belasterd door een verader, maar zij lijdt geduldig, vol vertrouwen op Gods rechtvaardigheid;

- een koningszoon wordt te vondeling gelegd en als hij groot is, ontdekt men zijn afkomst;

- de liefde tussen een westers en een oosters kind, die als broer en zus worden opgevoed.

c. Tijd
Het verhaal speelt zich af in de Middeleeuwen. Het verhaal speelt zich in chronologische volgorde af en er zitten geen flashbacks in. Er zitten wel tijdsprongen in het verhaal. Het verhaal begint als Esmoreit net geboren is en het verhaal gaat verder als hij achttien is. Je komt verder niets te weten over hetgeen er is gebeurd in de tussenliggende jaren. Ook tussendoor komen kleine tijdsprongen voor. Bijvoorbeeld als Platus naar Sicilië gaat om Esmoreit te kopen. Je leest dat hij weggaat uit Damascus en aankomt bij Robbrecht, maar je leest niet over de reis en hoe die verlopen is. De personen reizen nog een paar keer heen en weer, maar ook over die reizen lees je niets.

De tijd wordt niet functioneel of symbolisch gebruikt. De schrijver vertelt namelijk niet hoeveel tijd iets in beslag neemt. Ook vertelt hij niet of het dag of nacht is en ook het tijdstip wordt niet nader genoemd.

d. Ruimte
Het verhaal speelt zich gedeeltelijk in Sicilië af en dan met name aan het hof, maar ook een stuk speelt zich af bij de gevangenis. Het andere deel van het verhaal speelt zich af rond het hof in Damascus.

Er wordt niet veel over de ruimte verteld. Er wordt alleen gezegd of ze in Sicilië zijn of in Damascus, maar de omgeving wordt niet beschreven. Er is dus geen sprake van een functionele ruimte.

e. Genre
Het boek Esmoreit is een abel spel en wordt gerekend tot de wereldlijke dramatiek. Het is niet helemaal duidelijk wat de betekenis is van het woord "abel". Er worden verschillende betekenissen voor gegeven: kunstig, verheven, ernstig, mooi, stichtend, voortreffelijk, een schrijffout voor tafelspel. De abele spelen sluiten qua inhoud en sfeer aan bij de hoofse ridderepiek. Hoewel het mogelijk blijft dat bestaande ridderromans tot toneelstukken werden omgewerkt, is voor geen van de spelen een duidelijke bron aanwijsbaar.

f. Oorspronkelijk handschrift
De Esmoreit is overgeleverd in het Hulthemse handschrift. Dit is genoemd naar de Gentse bibliofiel Karel van Hulthem, die leefde van 1762 tot 1832. Hij heeft de verzameling van 209 stukken uit de 12e, 13e en 14e eeuw gekocht op een veiling. In 1838 kwam zijn verzameling met diens bibliotheek in het bezit van de Koninklijke Bibliotheek te Brussel.

Het handschrift wordt tegenwoordig gezien als ‘een van de belangrijkste handgeschreven bronnen van de medianeerlandistiek’. Het is namelijk zo dat meer dan honderd teksten alleen in dit handschrift bewaard gebleven zijn. Ook is het zo dat een groot deel van de inhoud vroeger vaak moeilijk te vinden was in sterk verouderde 19e eeuwse boeken en vaak waren de gedeeltes hopeloos verspreid. Nu had men de verhalen bij elkaar staan en op slechts drie bladen waren delen van de tekst verloren gegaan.

g. Publiek
het middeleeuwse toneel is een ‘uitvinding’ van geestelijken. Het blijkt namelijk een handig hulpmiddel om stichtelijke en Bijbelse verhalen te vertellen aan het volk, dat niet kon lezen en het Latijn niet kon verstaan. Van het een komt het ander: de toneelstukken worden zo leuk dat ze niet meer in de kerk opgevoerd kunnen en mogen worden. Er komt veel publiek op af en er komt steeds meer spektakel in de toneelstukken.