Jessica Durlacher Emoticon (2004) Editie De roman Emoticon verscheen in september 2004 zowel in paperbackvorm als in een gebonden uitgave. Uitgever is De Bezige Bij in Amsterdam. De roman telt 436 bladzijden. Schrijfster Jessica Durlacher (1961) is getrouwd met de schrijver Leon de Winter en werkt als literair criticus en columnist voor verschillende tijdschriften. Het Geweten is haar romandebuut, waarvoor zij de Debutantenprijs 1998 en Het Gouden Ezelsoor 1999 ontving. Het Geweten verscheen in 1999 in Duitse vertaling en werd genomineerd voor de Literatuurprijs Nordrhein/Westfalen en voor de NS Publieksprijs. In september 2000 verscheen haar tweede roman
De dochter, waarvan in Nederland inmiddels 150.000 exemplaren zijn verkocht. In Duitsland, Zweden en Italie verschenen vertalingen van De dochter. De opbouw van “Emoticon” De roman bestaat uit elf delen die vooraf worden gegaan door een soort proloog. In een schuin lettertype wordt een gedeelte van een later voorvallende passage verteld, zonder dat nog duidelijk is wie er aan het woord is en waarover de handeling gaat. Na de elf delen die alle weer onderverdeeld zijn in een aantal genummerde maar ongetitelde hoofdstukken, sluit de schrijfster af met een epiloog die ze de titel “Later” meegeeft. Op de eerste witte bladzijde worden met een emoticon aanduiding de namen van de echtgenoot van Jessica Durlacher (de schrijver Leon de Winter) en de namen van haar twee zoon (Moos en Moon) genoemd. Daarna verschijnt een grote lijst met emotional icons, waarbij gevoelens in computertekens worden weergegeven. Het is onduidelijk waarom de lijst is afgebeeld omdat er in de roman zelf nauwelijks van emotional icons gebruik wordt gemaakt. Titel De titel “Emoticon” verwijst dus naar de computertekens waarmee gevoelens, stembuigingen, emoties etc. door middel van typetekens worden weergegeven. Op het tweede niveau zou je hiermee de verzakelijking van gevoelens kunnen weergegeven. Het lijkt erop alsof de hoofdfiguren hun gevoelens op een verstandelijke manier willen weergeven. Ondanks de tragische gebeurtenissen komen de gemoederen niet echt tot leven. Onuitgewerkt bijvoorbeeld zijn de emoties van beide vrouwen als blijkt dat ze van dezelfde man zwanger zijn en de een abortus laat plegen en de ander het kind laat komen. Zo blijft ook onuitgewerkt de emotie dat Ester ongewild de oorzaak is van de dood van het kind van haar vriendin.
Perspectief. De roman heeft een meervoudige personale vertellersfiguur. De belangrijkste personale verteller is Ester Michaels, een 37-jarige ongetrouwde vrouw met een Joodse achtergrond. Ze keert achttien jaar nadat ze in Israel in een kibboets als vrijwilligster heeft gewerkt, terug naar het Beloofde Land. Esther vertelt in de zij-vorm. Een tweede verhaalfiguur is Daniel, de zoon van Ester vriendin Lola, voor wie ze moederlijke gevoelens koestert. De 16-jarige knaap woont in Bloemendaal en beleeft er een puberale liefde. Daniel gaat na zijn eindexamen ook naar Israel en Ester gaat met hem mee om zogezegd om hem te passen. Daniel vertelt in de hij-vorm. De derde personale (= zij)verteller is een 25-jarig Palestijns meisje Aisja, die de andere kant van net Israelisch-Palestijnse conflict beschrijft. De drie personale vertellers komen in een driehoeksrelatie terecht, die fatale gevolgen blijkt te hebben. Vertelwijze De vertelde tijd loopt eigenlijk van februari 2001 tot en met mei 2001. In de epiloog wordt daarna verteld over een mail van een Japans meisje aan Aisja uit 2002 en een verhaalvervolg (de plots zwangere Ester) uit 2003. Er komen in de roman echter ook enkele grote stukken vertelde tijd voor uit 1983, de jaren dat Ester en Lola als vrijwilligers werkten in een Joodse kibboets. Je zou die flash backs mogen noemen. De drie vertellers volgens alle drie een eigen verhaallijn die door de schrijfster als een soort borduurwerk in elkaar worden gevlochten. Het is niet helemaal duidelijk waarom ze voor deze constructie heeft gekozen. Het maakt het lezen nodeloos verwarrend, al staat boven de meeste hoofdstukken wel aangegeven waar en wanneer de episoden zich afspelen: bijvoorbeeld : Bloemendaal, 3 februari 2001, Jeruzalem, 3 april 2001 en Ramallah, 12 mei 2001. De vertelwijze is dus duidelijk niet-chronologisch. Het is de vraag of de enigszins gekunstelde vorm van vertellen in dit boek de juiste manier is. Wanneer de aanduiding boven de hoofdstukken ontbroken zou hebben, zou de roman voor de gewone lezer vrijwel niet te volgen zijn geweest. Thematiek In een interview met de Volkskrant Magazine van september 2004 heeft Jessica Durlacher aangegeven dat ze beide zijden van het Midden-Oostenconflict heeft willen belichten. Toch is dat er niet echt uitgekomen. Het is geen roman die de achtergronden van het conflict blootlegt. Het gaat veel eerder over de mate van vriendschap tussen mensen en de manier waarop mensen met elkaar omgaan. In de recensie van Peter Swanborn in de Volkrant van 8 oktober 2004 praat de recensent over “de teloorgang van een vriendschap.” Dat zou inderdaad heel goed het thema van de roman genoemd worden en minder het “worstelen met de joodse identiteit” zoals in de andere romans van Durlacher Het geweten en De dochter het geval was. Op velerlei wijzen is echter een uitwerking van het thema vriendschap te zien: In de eerste plaats is er de vreemde relatie tussen Lola en Ester. Lola heeft dezelfde vriendjes als Ester; ze pakt in feite de vader van Daniel van Ester af. Ze heeft haar nooit verteld dat Daniel van Arik was. Aan het einde van de roman vertelt Ester weer niet aan Lola dat ze nu zwanger is van Arik. Lola misbruikt de vriendschap diverse keren.(o.a. in de kibboetstijd) Bizar is ook dat Ester aan de ondergang van Daniel heeft bijgedragen door het internetadres aan Aisja te geven. Ook de relatie tussen Ester en Raphael berust op niets. Ze gaat voor hem toch ook terug naar Jeruzalem, maar als blijkt dat zijn vrouw en dochter weer bij hem teruggekeerd zijn, wil hij niets meer van haar weten. Wel is hun eerste vrijpartij er de oorzaak van dat ze aan de aanslag ontsnappen. Arik laat Ester zitten nadat ze de eerste keer hebben gevrijd. Later blijkt dat hij het Lola heeft gehouden. Daniel heeft een zelfde soort relatie met Dana. Ze gaan met elkaar naar bed en daarna wordt duidelijk dat Dana dit deed had om dat ze het niet met haar eerste vriendje durfde te doen. Daarna laat ze hem zitten. Aisja probeert via het internet contact te leggen met Daniel en ook dat wordt zijn ondergang. Ze lokt hem met een vrijpartij in het vooruitzicht. Andere terugkerende literair-historische motieven zijn: de eerste keer seks, abortus, jaloezie, internetdating, de oorlog in het Midden-Oosten, het worstelen met de joodse identiteit (Ester en Daniel- die zich later laat besnijden) en natuurlijk het “Vatersuchmotief” (Daniel gaat op zoek naar zijn biologische vader) Samenvatting van de inhoud Proloog (blz.11-13) Een verder niet bij name genoemde vrouwelijke verteller beschrijft een ontmoeting met een jonge man. Boven het gedeelte staat de aanduiding
Jeruzalem, 30 mei 2001. Veel later in de roman blijkt dat de verteller van deze passage Aisja is die Daniel ontmoet. Opmerking van de samenvattende schrijver: In een aantal roman delen hieronder zijn de gebeurtenissen in het verhaal gerangschikt per verteller. In de roman staan ze kris kras door elkaar. (zie hierboven de vertelwijze) Het is echter onmogelijk dit in de samenvatting weer te geven, omdat er anders een zeer fragmentarisch verslag ontstaat. Deel 1 (blz. 17-57) Ester Michael vertrekt begin april 2001 naar Israel. Ze woont er een congres over de educatie over de holocaust bij, die door de Amerikaanse Ruth georganiseerd is. Deze vrouw heeft zich eraan geergerd dat er zo weinig kennis onder de naoorlogse jeugd is over de jodenvervolging. Ester heeft zich in haar studie bekwaamd in het lezen van dagboeken van slachtoffers uit de oorlog en is daarom voor het congres uitgenodigd. Achttien jaar ervoor is ze met haar vriendin Lola als vrijwilligster in een kibboets werkzaam geweest. Wanneer ze in Jeruzalem arriveert, heeft ze net haar relatie met ene Philip beeindigd. Op het congres ontmoet ze de man weer die ze de middag ervoor in het zwembad heeft gezien en die haar een kettinkje teruggebracht heeft dat ze was verloren. Het is de Engelse BBC-journalist Raphael Goldberg. Ze vindt hem wel aantrekkelijk en op de vraag of ze met hem meegaat, gaat ze in. Ze verlaten het restaurant en nadat ze een aantal hartstochtelijke momenten in haar hotelkamer hebben meegemaakt, wordt Raphael door zijn redactie gebeld. In het restaurant waarin ze met de congresgroep hadden nageborreld, heeft een zelfmoordaanslag door een Palestijnse jongen plaatsgevonden. De journalist verdwijnt meteen. Op de tv ziet Ester wat de gevolgen van de aanslag zijn : twee doden en twintig gewonden. Het feit dat zij en Raphael vertrokken waren om met elkaar te gaan vrijen , heeft tevens hun beider levens gered. Deel II (blz. 61-96) In dit deel maken we kennis met de 16-jarige tiener Daniel, de zoon van Lola, die inmiddels met een andere man (Maurice) samenwoont. Daniel ontvlucht vaak de huiselijke situatie, hoewel zijn tweede vader erg goed voor hem is. Hij gaat naar de voetbalkantine van zijn vriend Vito d'Almalfi, hoewel hij eigenlijk niet veel van voetballen houdt. Hij ziet er ook Dana, Vito's kleine maar aantrekkelijke zusje terug. Ze herkent hem nog. Daniel heeft veel hart voor de Israelische kant van het Midden-Oostenconflict. Maar hij wil nog niet de kant op die Maurice wil. Daarom heeft hij juist op zaterdag competitie gespeeld, eigenlijk tegen zijn zin in, maar zo ontloopt hij de joodse lessen op zaterdag. In de dagen erna probeert Daniel steeds contact met Dana te krijgen o.a. door met haar naar school te fietsen. Ook ziet hij haar stiekem bij de gymles en hij krijgt hierdoor een erotische fantasie. Ester is in Jeruzalem ziek geworden: haar braken doet haar denken aan de geboorte van Daniel, de zoon van haar vriendin Lola. Raphael komt haar bezoeken: ze recapituleren de gebeurtenissen van de aanslag. Vijf minuten nadat ze uit het restaurant vertrokken waren , is de bom afgegaan. De Amerikaanse Ruth lijkt zich als het ware te hebben opgeofferd. Ester lijkt steeds beter te beseffen dat ze ontsnapt is aan de dood en wil daarom het liefst terug naar Nederland, hoewel ze verliefde gevoelens koestert voor Raphael. Ook de derde vertelster Aisja komt in dit deel aan het woord. Aisja is een 25-jarige Palestijnse vrouw van eenvoudige komaf. Ze kent de pleger van de zelfmoordaanslag in het restaurant, Ibrahim, en wil zijn begrafenis bijwonen. Haar broer, Tarik, wil haar weghouden uit het conflict en verbiedt haar (soms hardhandig) vijandige acties te ondernemen, maar Aisja stoort zich niet aan hem. Deel III (blz.99-172) Aisja ziet in de demonstratie bij de begrafenis van Ibrahim haar vriend Hadi, die haar vraagt of ze de bekende journalist Rasjid Farsoen al heeft gezien. Tijdens de demonstratie wordt ze plots van achter vastgegrepen en weggeleid. Haar broer Tarik straft haar in een zijstraatje hardhandig voor haar verboden deelname aan de demonstratie. Hij slaat haar hard, maar plots staan daar Hadi en de journalist Rasjid bij haar. Tarik doet net of hij niet weet wie haar heeft mishandeld. De anderen hebben het wel door. Later in dit deel zien we Aisja achter een pc van Achmeds internetcafe. Surfen op het internet is haar grote hobby. Hiermee creeert ze de vrijheid, die ze vooral door de strakke levensvisie van haar broer Tarik ontbeert. Zo heeft Aisja contact met de grote buitenwereld. Ze e-mailt met een aantal mensen: de belangrijkste mailvriendin is de Japanse Mitsuko, bijna even oud, maar levend in grote luxe, waarover ze ook in haar mails vertelt en waarvan het Palestijnse meisje zich eigenlijk geen voorstelling kan maken. Ook vertelt Mitsuko over haar seksuele ervaring die voor Aisja ongeloofwaardig klinken. Aisja mailt haar terug over de dingen die ze doet tegen de bezetters o.a. stenen gooien. Ze is al een aantal keren opgepakt, waarna ze weer door broer Tarik wordt gestraft. Aisja besluit Rasjid Farsoen te bezoeken en ze biedt zich aan voor zijn krant te gaan werken. Rasjid wil met zijn krant de twee kanten van het Midden-Oostenconflict bekijken en in eerste instantie ziet hij niet veel heil in de fanatieke Aisja. Maar ze mag een proefperiode bij hem komen werken. De eerste interviews die ze met Palestijnse slachtoffers maakt, zijn ook niet objectief genoeg volgens Rasjid. Hij verwijt haar dat ze meer een pamflet voor de Palestijnse zaak dan een interview voor zijn krant heeft gemaakt. Daniel probeert via Vito steeds meer contact te krijgen met Dana. Vito vertelt hem wel het een en ander. Haar relatie met een veel oudere Duitse jongen is verbroken. Vito en Daniel gaan op een avond een beetje stoned en dronken naar een discotheek. Ook Dana is er en Vito spoort Daniel aan om met haar te gaan dansen. De verliefde Daniel zoent Dana op de dansvloer, maar dat gaat Vito weer te ver. Hij verkoopt Daniel een enorme dreun op zijn kaak, die daarna besluit weg te gaan. Ook Dana vertrekt uit de disco en ze vraagt hem of ze bij hem mag slapen. Daniel vindt het goed en heeft in die nacht zijn eerste seksuele ervaring met een meisje. Hij gebruikt een condoom van Maurice. Hij denkt dat Dana al veel ervaring in de liefde heeft. De volgende morgen vertrekt ze weer. Daniel is de volgende dagen helemaal verliefd en schrijft een mail met
emotional icons aan haar. Later blijkt dat Dana heeft gedacht dat dit scheldwoorden waren. Ze doet op school alsof er niets tussen hen is voorgevallen. Intussen heeft Vito ook niets meer van zich laten horen. Na twee weken bellen Dana en Daniel met elkaar. Ze is weer terug bij haar Duitse vriend. Het blijkt dat de eerste keer van Daniel ook haar eerste keer was: ze had het niet eerder gedurfd met haar vriend, maar met Daniel was het allemaal wat natuurlijker geweest. Daniel voelt zich misbruikt en neemt zich voor vanaf dat moment de joodse zaak te gaan dienen. Hij zal het met zijn moeder Lola bespreken. Deel IV (blz. 175-203) Ester Michaels ontvlucht het gevaarlijke Jeruzalem en mag enige tijd doorbrengen in het huis van haar jeugdvriendin Lola die door de welgesteldheid van haar partner Maurice is veranderd. De non-conformistische Lola uit de kibboetsperiode is veranderd in een op luxe gestelde vrouw. Ester heeft echter geen adres omdat ze Philips vaarwel heeft gezegd en trekt voor een korte periode bij Lola in. Op school had ze eerst een hekel aan Lola gehad die altijd al wat beter bij de mannen in trek was Later hadden ze zich samen idealistisch opgesteld en zich warm laten maken voor de joodse zaak door als vrijwilliger in een kibboets te gaan werken.. Wanneer ze bij Lola is, vertelt Ester wat er in Jeruzalem gebeurd is en ook dat ze wel gecharmeerd was van Raphael. Ester ontmoet nu ook weer Daniel, de jongen voor wie ze moederlijke gevoelens heeft en die ze al een leven lang op de voet volgde. Hij laat zich ongenuanceerd uit over de Palestijnse kwestie en wil zich fanatiek gaan inzetten hiervoor. Hij wil na zijn eindexamen als vrijwilliger voor het Israelische leger gaan werken. “Waarom niet in een kibboets?” vraagt Ester hem. Dat vindt Daniel maar niets. Deel V (blz. 205-226) In dit deel vertelt Ester over de periode dat ze in de kibboets als vrijwilligster werkte : het is juli 1983. Lola pakt een vriendje ( Baruch) van een ander meisje af en Ester vindt ene Arik wel leuk. Lola ligt immers altijd goed bij de mannen. Ester gaat op een avond naar Arik en praat met hem over zijn mooie timmermansproducten. Hij steekt een joint op en die avond vrijen ze voor de eerste keer heel heftig met elkaar. Ze vertelt het tegen Lola, die niet zo goed reageert als ze verwacht had. Deel VI (blz.229-252) Ester logeert bij Lola en de laatste heeft een gesprek gehad met een vertegenwoordiger van een vrijwilligersorganisatie voor Israel. Er moet iemand voor Daniel garant staan en Lola zegt dat ze wel kennissen heeft die dat willen. Lola vraagt Ester later wat ze verder met de Engelse correspondent van de BBC wil doen: ze adviseert haar Raphael te bellen. Aisja heeft inmiddels enkele opdrachten gemaakt voor het blad van Rasjid Farsoen, maar hij heeft steeds correcties aangebracht,omdat ze te subjectief schrijft. Inmiddels is op de krant ook een Amerikaanse stagiaire gekomen voor wie Rasjid meer dan gewone belangstelling aan de dag legt. Aisja laat merken dat ze eigenlijk jaloers is en schrijft dat ook in de e-mails naar aan haar Japanse vriendin Mitsuko. Ook klaagt ze weer over de hardhandigheid van haar broer Tarik. Wanneer ze bezig is op het internet, wordt ze gestoord door de Amerikaanse stagiaire, die zich heel geïnteresseerd opstelt, maar Aisja is bijna vijandig tegen haar. Ze ruikt voor de eerste keer bloed. Deel VII (blz. 255-294) Ester hoort van Lola dat de kennissen die garant zouden kunnen staan voor Daniel in Nederland zitten en Lola oppert het idee om Ester weer naar Israel te laten gaan, opdat ze een oogje in het zeil kan houden. Ze mag in het huis van de kennissen logeren. Ester gaat begin mei inderdaad weer naar Tel Aviv. Veertien dagen later volgt Daniel haar. In het vliegtuig denkt hij na over hoe hij te weten is gekomen dat zijn echte vader in Israel woont. Hij is twaalf jaar als Lola hem inlicht. Daarna wil Daniel zich ook laten besnijden en dat gebeurt. Maurice zijn stiefvader vindt dat erg prettig en trakteert hem op een uitje. Daniel ontmoet Ester in Tel Aviv. In hun eerste gesprek praten ze over de overleden vader van Ester en over de biologische vader van Daniel . Daniel zegt dat hij weet dat zijn vader overmorgen in Jeruzalem is en dat hij hem wil gaan opzoeken. Hij vraagt of hij de komende maanden de pc van Ester mag gebruiken, omdat dit in het leger van de Israeliers niet is toegestaan. Ester vindt zijn aanwezigheid heel prettig en stemt erin toe. Eerst bezoeken ze samen Jeruzalem en een dag later gaat Daniel weer alleen terug. Hij is aanwezigheid bij een rondleiding op een bouwproject en merkt dat zijn vader niet de man is, die veel op hem lijkt. Zijn vader is een man met lichtblauwe ogen en blond haar. Hij is er erg door verward. Hij spreekt zijn vader verder niet aan.
Deel VIII( blz. 297-346) Ester heeft een afspraak gemaakt met Raphael en zit op een hotelterras in Jeruzalem op hem te wachten. Ze ziet er een jonge vrouw zitten (Aisja) Haar leven is sinds een dag op zijn kop gezet. Ze heeft de website van Daniel opgezocht en gezien dat de vader van Daniel Arik Keller is, de timmerman uit de kibboets met wie ze een hevige seksuele ervaring heeft gehad. Daniel stond op de drempel en zegt dat hij dat bericht van zijn moeder heeft gehoord. Op het terras denkt Ester na over de geschiedenis in de kibboets. Na de vrijpartij had Arik haar steeds ontlopen . Op een avond staat ze voor zijn deur, maar de heftigheid van de eerste lust is bij hem verdwenen: ze druipt teleurgesteld af. Ze vermoedt dat Lola geprobeerd heeft hem ook te versieren, maar Lola ontkent dat. Toch gaat de geplande rondreis door Israel die ze wilden maken, niet door. Ester ontmoet een Australier Bratt met wie ze de rondreis wel doet: ze vrijen onderweg plichtgetrouw met elkaar. In Amsterdam terug merkt ze dat ze zwanger is. Dat moet van Arik zijn, omdat ze met Bratt condooms heeft gebruikt. Ze wil het kind niet houden en ze pleegt abortus. Kort daarna ontmoet ze Philip, een vrij saaie partner met wie ze het dus een hele tijd heeft uitgehouden. Lola komt ook terug naar Nederland en vertelt aan Ester dat ze zwanger is. Van Baruch, beweert ze. Daniel wordt in april 1984 geboren. Ester is bij de geboorte en gisteren is haar duidelijk geworden dat Arik Keller de vader is van Daniel. Op het terras raakt ze in gesprek met Aisja, die vertelt dat ze een journaliste is. Ester werkt nu aan een opdracht over de gemengde liefde tussen joden en Palestijnen. Aisja vertelt dat ze dan eens in een internetcafe moet kijken. Ester geeft Aisja het website-adres van Daniel, zodat die twee contact kunnen hebben met elkaar. Dan staat plots een hijgende Raphael voor haar neus en moet ze het gesprek afbreken. Raphael reageert anders dan een maand geleden en aan het einde van de dag vertelt hij haar dat zijn vrouw en dochter ineens zijn komen opdagen en dat hij geen tijd meer met Ester kan doorbrengen. Ester praat nog een keer met Daniel over zijn vader. Deel IX (blz. 349-351) In een gecursiveerd lettertype wordt in twee pagina's verslag gedaan van de geschiedenis uit de proloog. Aisja ontvoert Daniel en overhandigt hem aan Hadi, haar Palestijnse vriend. Deel X (blz. 355-396) Ester merkt dat Daniel niet meer terugkeert uit zijn werk bij het leger. Ze neemt contact op, maar niemand kan in eerste instantie iets doen of haar iets vertellen. Lola wordt ook op de hoogte gesteld en neemt het vliegtuig naar Israel. Ester besluit contact op te nemen met Arik. Die zal ook alles in het werk stellen om zijn zoon op te sporen. Het wordt duidelijk dat Daniel een afspraak had met een meisje. Die afspraak is via de e-mail gemaakt (de pc van Ester) Ester weet Daniels wachtwoord en leest de mails van Mischa (= Aisja) en Daniel : er wordt in de e-mail gebruik gemaakt van enkele emotional icons . Aisja doet zich voor als een joods meisje en heeft Daniel seks in het vooruitzicht gesteld. Niet lang daarna vindt de politie het lichaam van Daniel even buiten Ramallah: doorzeefd met 15 kogels. Ze mogen het lichaam zien in het mortuarium ; ook Arik gaat mee. De politie spoort via het internetcafe van Achmed vrij eenvoudig de verblijfplaats van Aisja Hammani op. Ze wordt gearresteerd en dat wordt op de televisie getoond. Ester schrikt zich dood: het is het meisje van het hotelterras aan wie ze het internetadres van Daniel heeft gegeven. Deel XI (blz. 399-413) In dit deel wordt de ontmoeting tussen Aisja en Daniel beschreven vanuit het gezichtspunt van Daniel. Enkele beschreven passages lopen parallel met de beschrijving van Aisja in deel IV: o.a. de tocht naar de plek waar hij wordt gedood. Hij is ook wel een beetje trots dat hij nu een jonge vrouw heeft weten te versieren en niet zo'n jong meisje als Dana was. Onderweg denkt hij nog aan een keer dat zijn moeder tijdens de vakantie de slaapkamerdeur niet wilde openmaken, omdat ze daar met een vreemde man lag te vrijen. Aan het eind van de rit beseft hij dat hij in de val is gelopen.
Later (blz. 417-436) Op 2 april 2002 mailt de Japanse Mitsuko een bericht aan Aisja. Ze gaat trouwen met een man die ze via het internet heeft leren kennen. Schrijf je nog een terug Aisja? 20 april 2003: Ester gaat weer terug naar Amsterdam : ze woont intussen in Israel. Lola moet haar iets vertellen. Lola is opnieuw zwanger van Maurice. Dan gaat Ester in herinnering terug naar wat er gebeurd is na Daniels dood. Ze is in Israel gebleven en heeft weer contact gezocht met Arik. Ze heeft hem verteld dat ze ooit zwanger van hem was en dat ze een abortus heeft ondergaan. Ze blijft bij hem wonen en raakt zwanger. Van Lola hoort Ester dat Aisja na twee jaar in de gevangenis te hebben gezeten toch levenslang heeft gekregen. Voor haar vriendin houdt Ester echter verborgen dat ze zelf ook zwanger is van Arik. Er was genoeg gepraat. “Wat nu verzwegen was, zou altijd ongezegd blijven.” Recensies en waardering Een week na het verschijnen stond het boek meteen in de top-10 van de beste verkopen. Waar de recensent in het Nederlands Dagblad (Rien van den Berg) redelijk positief is en zelf een nominatie voor de literaire prijzencircuits aangeeft, is de beoordeling van Peter Swanborn in De Volkrant van 8 oktober 2004 ronduit negatief. Swanborn praat in termen als “opzichtige trucs, overdosis romantiek, overdosis kitsch”. De schrijfster toont zich volgens hem de Bouquet-reeks waardig en bekritiseert ook de stijl van Durlacher om haar kromme zinnen Nederlands en besluit met de opmerking “Een goede redacteur zou de schrijfster tegen zich in bescherming hebben genomen.”