MARGA MINCO – een leeg huis
ZAKELIJKE GEGEVENS
Titel: Een leeg huis
Schrijfster: Marga Minco
Uitgever: Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam
Jaar uitgave: 1988
Aantal pagina’s: Het boek heeft 157 bladzijden
Jaartal eerste druk: november 1966
SCHRIJFSTER
Marga Minco is geboren op 31 maart 1920 als Sara Minco in Ginneken. Ze groeit op in een joods gezin. Vlak voor de oorlog werkt ze als verslaggeefster bij de Bredasche Courant. In de oorlog wordt ze ontslagen omdat ze joods is. Ze ontmoet in deze tijd haar toekomstige man Bert Voeten.
Met haar ouders woont ze in Assen, Delft en Amsterdam. Dan krijgt ze tbc en wordt behandeld in Utrecht en Amersfoort. In het najaar van 1942 komt ze weer terug bij haar ouders. Marga is de enige van haar familie die de oorlog overleeft. Haar ouders, broer en zus worden door de Duitsers vermoord. Ze weet te vluchten als haar ouders worden opgepakt en leeft de rest van de oorlog op onderduikadressen. Ze blondeert haar haar en gebruikt een andere naam: Marga Faes.
Na de oorlog werkt Marga voor een aantal kranten en tijdschriften (Mandril, een satirisch blad). Ze trouwt met Bert Voeten. Ze krijgen twee dochters: Betty en Jessica.
In mei 1957 wordt haar eerste boek gepubliceerd: Het bittere kruid. Hierin beschrijft zij haar oorlogservaringen, maar de hoofdpersoon is wel 10 jaar jonger dan zijzelf was. Het bittere kruid wordt in 1985 door Kees van Oostrum verfilmd, maar Marga is het niet eens met de verfilming. Voor dit boek ontvangt ze in 1958 ook de Vijverbergprijs.
Typerend voor haar schrijfstijl is de niet vrolijke, sobere stijl. Dat is ook haar doel, zegt ze, ‘anders wordt een dramatische gebeurtenis een melodrama’. Ze wil zoveel mogelijk informatie geven in een klein stukje tekst.
Haar voornaamste thema is oorlog, verdriet, verlies. Omdat zij zelf de oorlog als joodse heeft meegemaakt weet zij precies hoe dat voelt.
Als haar verhalen niet over de oorlog gaan, spelen eenzaamheid en isolement een grote rol. Toeval is ook heel belangrijk in haar boeken.
In 1959 verscheen de verhalenbundel “De andere kant”. Marga wilde hiermee bewijzen dat ze ook over iets anders kon schrijven dan haar persoonlijke oorlogservaringen. Maar de verhalenbundel is ook weinig optimistisch en sober.
Verder schrijft ze ook korte verhalen en kinderboeken (‘Kijk eens in de la’, 1963 en ‘De verdwenen bladzij’, 1994).
In 1957 krijgt ze de Multatuliprijs voor het verhaal ‘Het adres’.
In december 1992 overleed haar echtgenoot en zij blijft met haar oudste dochter Bettie in het huis wonen.
BIBLIOGRAFIE
Het bittere kruid, een kleine kroniek (1957)
Het adres (1057)
De andere kant (verhalen, 1959)
Tegenvoeters (met Bert Voeten, 1961)
Kijk ‘ns in de la (1963)
Het huis hiernaast (1965)
Terugkeer (1965)
Een leeg huis (1966)
Het bittere kruid/verhalen/een leeg huis (1968)
De trapeze 6 (met Mies Bouhuys, 1968)
De dag dat mijn zuster trouwde (1970)
Meneer Frits en andere verhalen uit de vijftiger jaren (1974)
Je mag van geluk spreken (1975)
Het adres en andere verhalen (1976)
Floroskoop – Maart (1979)
Verzamelde verhalen 1951-1981 (1982)
De Val (1983)
De glazen brug (1986)
De glazen brug (met L. de Jong, De joodse onderduik, budgetboek, 1988)
De zon is maar een zeepbel, twaalf droomverslagen (1990)
De verdwenen bladzij, verhalenbundel voor kinderen (1994)
Nagelaten dagen (1997)
De schrijver (literaire estafette met o.a. Mulisch, ’t Hart en Claus, 2000)
Decemberblues (2003)
Storing, verhalen (2004)
TITELVERKLARING
Als Sepha en Yona terugkomen in Amsterdam treffen ze alle twee een leeg huis aan. De familieleden van Sepha hebben de oorlog niet overleefd en Sepha’s vriend is op het moment dat zij thuiskomt niet thuis. Achter de geval van Yona’s huis is niet anders dan puin en wind (blz. 47).
Maar met de titel bedoelt Marga meer dan alleen maar de lege huizen.
“De titel van mijn boek is de leegte toegeven. Die leegte is natuurlijk niet alleen in het huis, maar ook in de mens zelf. Je staat in een vacuüm. Het vervreemdingsproces moeten doormaken, dat is het.’ (de Nieuwe Linie, 1967)
De titel is dus enerzijds symbolisch: de vervreemding die Sepha en Yona na de oorlog ervaren. Dit is iets in henzelf, zij moeten de oorlog verwerken. In feite is hun hart, ziel leeg, net zo leeg als de huizen waar zij vroeger woonden.
Maar de titel is ook een verwijzing naar de onontkoombare realiteit: het verleden is weg, uitgewist. Waar vroeger de gezinnen leefden met alle geluiden van een happy family is nu de stilte, de leegte.
MOTTO EN MOTTOVERKLARING
Motto
Das Haus ansehn. Es ist still, niemand
geht ein und aus, man wartet ein wenig,
auf dem Haus Seite, dan auf der Seite
gegenüber, nichts, solcher Hauser sind so
viel weiser als die Menschen, die sie anstarren.
(Franz Kafka)
Mottoverklaring
Huizen zijn ‘slimmer’, zij passen zich aan aan de tijd. Ze zijn de realiteit. Zoals ze er nu uitzien, zo zijn ze ook. Sepha en Yona denken bij het zien van het lege huis aan vroeger, hoe levendig het huis was. Huizen zijn voor hen een herinnering aan vroeger. Zij willen eigenlijk niet aanvaarden dat het lege huis, de puin realiteit is.
TIJDSVERLOOP
Het verhaal speelt zich af vlak na de Tweede Wereldoorlog. Het boek is verdeeld in hoofdstukken en elk hoofdstuk beperkt zich tot 1 dag: donderdag 28 juni 1945, dinsdag 25 maart 1947 en vrijdag 21 april 1950. Het gehele verhaal, inclusief alle flashbacks bestrijkt het leven van Sepha van haar lagere schooltijd (voor de oorlog) tot en met 21 april 1950. Ik schat dat de totale verteltijd ongeveer 15-20 jaar is. Er zijn geen ‘blikken in de toekomst’.
Het boek is niet in chronologische volgorde geschreven, het heden en verleden lopen constant in elkaar over.
PERSPECTIEF
Het verhaal is in de ik-vorm geschreven en Sepha is de ik-persoon. Vanuit haar oogpunt worden de gebeurtenissen verteld. Je krijgt zo een heel goed beeld van Sepha en haar ‘gedachten’ (flashbacks). Hoewel elk hoofdstuk slechts drie dagen bestrijkt krijg je door die flashbacks toch een goed beeld van de overige dagen.
PERSONAGES
Er zijn maar drie belangrijke personages: Sepha, Yona en Mark.
Sepha is Joods meisje van 17 jaar als de oorlog begint. Zij is de enige van haar familie die de oorlog overleefd. Het grootste deel van de oorlog zit ze ondergedoken en op een van die adresjes ontmoet ze Mark. Na de bevrijding ontmoet ze Yona op de terugweg vanuit Friesland. In de loop van het verhaal vervreemd ze hoe langer hoe meer van Mark. Mark en zij gaan alle twee vreemd. Sepha vertrekt zelfs voor een tijd naar Frankrijk. Daar gaat ze vreemd met Gilbert. Ik heb het gevoel dat noch zij noch Mark dit willen. Ze is eigenlijk niet open naar Gilbert toe. Ze vertelt hem (en anderen) weinig over de oorlog etc. Misschien verdringt ze die gedachtes wel.
Uiteindelijk laat ze Yona ook in de steek, ze heeft geen tijd voor haar. Ik kan dit ergens wel begrijpen, want Yona is een heel andere type dan Sepha.
Uiteindelijk heeft ze aan het einde van het boek wel wat rust gevonden en heeft ze de oorlog wel een plekje kunnen geven. Helemaal over de ervaringen heenkomen zal ze niet meer.
Yona is ook een Joods meisje van dezelfde leeftijd als Sepha. Yona is heel anders dan Sepha. Ze praat honderduit over alles, inclusief de oorlog. Ook fantaseert ze veel. Ze kan het na-oorlogse leven eigenlijk niet aan, ze gaat ook bij een stichting werken die mensen helpen met het verwerken van hun oorlogservaringen.
Iets wat Sepha en Yona gemeen hebben is hun schuldgevoel ten opzichte van hun overleden familie. Hadden zij niet meer kunnen doen? Yona vereenzaamt. Haar ex-vriend is inmiddels getrouwd. Ze wil dit delen met Sepha, maar die heeft geen tijd voor haar. Sepha irriteert zich een beetje aan Yona. Dan pleegt Yona zelfmoord (ze komt onder een trein). Dit wordt niet helemaal zeker, maar tussen de regels door mag je dat toch wel aannemen.
Mark is de vriend en daarna echtgenoot van Sepha. Tijdens de oorlog zat hij in het verzet. Hij heeft in het verhaal in feite geen verleden. Je hoort hem zelden ‘praten’, er wordt meer over hem verteld. Hij begrijpt weinig van de vriendschap tussen Sepha en Yona. De enige verbintenis die zij hebben is de oorlog. Misschien kunnen zij elkaar helpen om alles te verwerken? In loop van het verhaal wordt duidelijk dat dat niet zo is. Uiteindelijk gaat hij vreemd met Tinka, hij en Sepha groeien uit elkaar. Maar wanneer Sepha op het eind naar Yona’s zolderappartement gaat, komt hij haar achterna en haalt haar daar weg. Ik denk dat zij uiteindelijk wel een paar gaan vormen.
De overige personages zijn de vriend(inn)en van Sepha en Mark. Ze zijn niet echt belangrijke personages in het verhaal.
RUIMTE
Het boek speelt in drie verschillende plaatsen: ergens tussen Friesland en Amsterdan, Amsterdam en Frankrijk.
Het eerste hoofdstuk speelt zich af tussen Friesland en Amsterdam. Daar leert Sepha Yona kennen. Je krijgt een goed idee van (vooral) de natuur. De meisjes arriveren uiteindelijk in Amsterdam en daar krijg je een goed beeld van de leegte van de huizen.
Het tweede hoofdstuk speelt zich af in Frankrijk, vlakbij de zee, Je krijgt een redelijk beeld van haar omgeving daar en er worden veel flashbacks van Amsterdam gegeven.
Het derde hoofdstuk speelt zich weer af in Amsterdam.
De ruimte is belangrijk in het boek. Sepha herinnert zich dingen zodra ze in een bepaalde ruimte is (bijvoorbeeld tijdens een bezoek aan haar oude minnaar Thomas. Ze ziet de diva en herinnert zich dat ze daarop met Thomas heeft gevreeen, terwijl er buurkinderen stonden te kijken). De manier waarop de zolderetage van Yona wordt beschreven is fantastisch. Je voelt je bijna ook in die kamer staan!
THEMA
Er zijn drie belangrijke thema’s in het boek:
Eenzaamheid
De eenzaamheid van Sepha. Ze heeft Mark, ze zoekt genoeg afleiding, maar tijdens een groot deel van het boek staat ze toch alleen, moet ze alles alleen verwerken.
Maar de eenzaamheid van Yona is nog groter. Zij kan het leven helemaal niet meer aan, ze verliest haar vriend aan een andere vrouw en blijft zich aan het verleden vasthouden. Die eenzaamheid zorgt ervoor dat zij uiteindelijk zelfmoord pleegt.
Schuldgevoel
Zowel Sepha en Yona hebben een schuldgevoel ten opzichte van hun familie. Waarom hebben zij de oorlog wel overleefd en hun familie niet? Dit gegeven is misschien wel het moeilijkste om te verwerken. Niet zo’n sterk schuldgevoel, maar toch wel aanwezig, is het schuldgevoel van Sepha ten opzichte van Mark en andersom. Ze willen bij elkaar zijn, er voor elkaar zijn, maar door allerlei zaken lukt dit niet.
Relaties
Er zijn veel relaties in het boek: allereerst de relatie tussen Sepha en Yona. Ze hebben wel wat dingen gemeen, maar die hebben eigenlijk allemaal met de oorlog te maken. Ze verschillen veel.
De relatie tussen Sepha en Mark ontwikkelt zich in het verhaal. Ze worden verliefd en trouwen, groeien uit elkaar, gaan alle twee vreemd en uiteindelijk vinden ze elkaar toch wel weer.
MOTIEVEN
Ik heb een paar motieven in het boek kunnen vinden:
Jodenster
De joden moesten op een bepaald moment een Jodenster dragen. In beginsel vond Sepha dat niet erg, ze deed het zonder tegenzin op haar jas. Maar later ging zij die Jodenster (begrijpelijk) haten.
Leeg huis
In het boek komen natuurlijk veel lege huizen voor o.a. van Yona en Sepha. De leegte die zij voelen is vergelijkbaar met de lege huizen.
Alleen gelaten worden
Eerst wordt Sepha door haar ouders alleen gelaten als zij vanwege haar tbc naar Amersfoort moet en later voelt zij, dat zij haar ouders (en broer en zus) alleen gelaten heeft, waardoor zij als enige de oorlog overleeft.
Onderduikadressen
Sepha komt bij diverse onderduikadressen. Niet altijd heeft zij het naar haar zin.
Foto
Sepha ziet een foto van haar (complete) gezin. Na de oorlog heeft bijna geen enkel Joods persoon nog de mogelijkheid om een foto van zijn complete gezin te maken.
STROMING EN GENRE
Literaire stroming
Moderne Nederlandse literatuur.
Genre
Een leeg huis is een psychologische oorlogsroman. Het verhaal gaat over twee Joodse meisjes na de Tweede Wereldoorlog, hun herinneringen en hun verwerkingen. De stijl van het boek is eenvoudig en sober. Er wordt hier en daar wel gevloekt, dus het taalgebruik is niet altijd even netjes. De dialogen in het boek zorgen ervoor dat het verhaal levendig en niet saai wordt. Het verhaal wordt verteld in de verleden tijd, terwijl de flashback in de tegenwoordige tijd staan.
1E GEDACHTE DIE BIJ MIJ OPKWAM BIJ HET LEZEN VAN HET BOEK
Het lezen van de achterkant van het boek had snel mijn interesse te pakken. Ik hou van boeken over de Tweede Wereldoorlog, dus dit boek moest wel bevallen. Ik had al eerder iets gelezen van Marga Minco (Het bittere kruid) en ik was heel nieuwsgierig. Toen ik het boek opendeed viel mij gelijk de tekst op de eerste bladzijde op:
Das Haus ansehn. Es ist still, niemand
geht ein und aus, man wartet ein wenig,
auf dem Haus Seite, dan auf der Seite
gegenüber, nichts, solcher Hauser sind so
viel weiser als die Menschen, die sie anstarren.
(Franz Kafka)
In beginsel wist ik nog niet zo goed wat ik met deze tekst aan moest, maar na het lezen van het boek werd het mij wel enigszins duidelijk. Huizen accepteren hun heden en toekomst zonder problemen, terwijl mensen vaak terugdenken aan de goede oude tijd. Soms is het leven van het heden moeilijk te accepteren.
Ik ben met frisse moed en zin aan het boek begonnen.
BEOORDELING
Het boek was fantastisch. Ik heb ervan genoten van het begin tot het eind. Het taalgebruik is zo eenvoudig dat je snel door het boek zou kunnen gaan, maar toch lukt dat niet. De tekst raakte mij behoorlijk en na elk hoofdstuk moest ik toch wel even nadenken over de gebeurtenissen voor ik de volgende periode indook. De dialogen maakten het boek zeker niet saai. Voor mij zijn dialogen in een boek heel belangrijk. Ze zorgen er voor dat ik er nog meer bij betrokken raak.
De overgangen van het heden en het verleden zijn soms moeilijk te zien, maar na een half uurtje zie je dat sneller. Alles wordt zeer reëel weergegeven: je voelt de eenzaamheid, je voelt het verdriet.
Ik heb niet echt een favoriet personage in het boek kunnen vinden. Sepha is een sterke vrouw, maar de manier waarop ze soms met Mark omgaat en met haar minnaars begrijp ik niet helemaal. Yona komt op mij over als een zeur .. Natuurlijk heeft ze veel meegemaakt, maar ik zou af en toe bijna tegen haar willen zeggen: schouders eronder en doorgaan! Met jouw houding help je niemand, ook jezelf niet. Mark lijkt mij een watje ten opzichte van Sepha. Zij komt veel sterker over. Ik kon mij met geen van allen identificeren. Maar goed, ik heb ook geen oorlog meegemaakt.
Ik kan het boek iedereen aanbevelen, zowel mensen die de oorlog meegemaakt hebben als de jeugd. De stijl van Marga Minco is sober, weinig humor, maar dat kan ook niet bij de onderwerpen die zij aansnijdt.
SAMENVATTING
Hoofdstuk 1: Donderdag 28 juni 1945
Sepha heeft een maand op een Friese boerderij doorgebracht om bij te komen van de oorlog. Ze besluit om weer terug te gaan naar Amsterdam en haar vriend Mark. Tijdens de laatste maanden van de oorlog heeft ze met hem ondergedoken gezeten. Al liftend gaat ze op weg.
Ze krijgt onder andere een lift van iemand met een paard-en-wagen en iemand met een vee auto. Ze ziet een groep Canadezen, die richting Leeuwarden gaan. Ze herinneren haar aan de intocht op de Dam, na de oorlog. Ze voelde toen weinig vreugde. Ze merkt dat ze nu een luchtiger instelling heeft gekregen.
Rond het middaguur valt ze tijdens het wachten op de volgende lift in slaap op de berm. Als ze wakker wordt staat een meisje naast haar. Ze heeft een rugzak. Het meisje begint te praten en praten en Sepha luistert. Ze vertelt over het feit, dat ze liften prima vindt en treinreizen niet. Toen ze klein was is ze een keer bijna uit een trein gevallen. Haar vader kon haar nog net redden. Ze vertelt honderduit over haar onderduikadres (een smalle, donkere zolder), het feit dat ze naar Palestina wil gaan, maar dat ze eerst naar Amsterdam wil om haar ouderlijk huis nog een keer te zien. Sepha probeert haar enthousiasme te verminderen, want een hoop huizen zijn gesloopt. Maar Yona, zo heet het meisje, luistert niet. Ze vertelt over haar vriend, die vlak voor de oorlog naar Amerika is vertrokken en vraagt naar Mark, de vriend van Sepha. Sepha herinnert zich dan, dat zij Mark tijdens het onderduiken heeft verleid. Zij wilde het initiatief nemen voor Mark het zou doen. Sepha ergert zich al snel aan het gepraat van Yona, maar ze reizen toch samen verder naar Amsterdam.
’s-Avonds komen ze in Amsterdam aan. Sepha maakt zich zorgen om Yona en geeft haar een briefje met haar naam en adres. Yona stopt het zonder te kijken in haar jaszak.
Als Sepha eindelijk door de mensenmassa (bevrijdingsfeest) heen is en thuis aankomt, is Mark niet thuis. Hij verwacht haar natuurlijk ook nog niet. Ze valt in slaap totdat ze gewekt wordt door een agent. In zijn hand heeft hij het adresbriefje. Yona is in de gracht gevallen. Dit briefje was de enige aanwijzing omtrent Yona’s identiteit. Samen met de agent gaat Sepha naar het Weesperplein ziekenhuis om Yona te bezoeken. Yona is behoorlijk gewond. Ze vertelt Sepha, dat ze bij haar ouderlijk huis was geweest en door de brievenbus had gekeken. Maar er was ”Niets meer dan een groot koud gat”. Ze was ook nog bij het huis van haar tante geweest. Daarna was ze in de gracht gevallen (gestruikeld zegt ze) en Yona zegt erbij, dat ze haar beter hadden kunnen laten verdrinken, want ze heeft niets en niemand meer. Sepha probeert haar tevergeefs wat op te vrolijken. Sepha voelt eigenlijk wel hetzelfde. Ze heeft Mark, maar verder geen familie meer.
Ze gaat weg als Yona moet slapen. Ze gaat eerst naar huis, waar ze een briefje van Mark vindt. Hij vertelt dat hij naar Karel, een huisvriend, is voor een feestje en nodigt haar uit ook te komen. Ze gaat dan naar het feest, maar Mark is daar net vertrokken. Sepha besluit toch te blijven en drinkt en danst en vermaakt zich prima tot het licht wordt. Ze gaat naar haar huis en steekt nog even haar hand door de brievenbus van het huis naast hen, maar het enige wat zij voelt is de kilte van een groot koud gat waar de wind doorheen blaast.
Hoofdstuk 2: dinsdag 25 maart 1947 (Frankrijk)
Al snel is er een verwijdering tussen Sepha en Mark ontstaan. Terwijl hij zich vermaakt op de vele feesten, trekt zij zich hoe langer hoe meer terug. Toch trouwen ze nog in augustus 1945. Van het Rode Kruis krijgt Sepha nu definitief bericht dat haar familie niet meer in leven is.
In het voorjaar van 1946 ontmoet ze Yona weer. Yona werkt inmiddels voor de Stichting 40-45 en lijkt in orde te zijn. Karel, de huisvriend, merkt dat het niet goed gaat met het huwelijk van Sepha en Mark en komt met het idee, dat een reisje naar het Zuid-franse Collioure hen misschien wel goed zal doen. Sepha ziet het helemaal zitten. Mark totaal niet, omdat hij pas een nieuwe baan bij de krant had (en misschien omdat hij inmiddels een minnares heeft, Tinka). Sepha besluit dan om alleen te gaan.
Ze gaat in Frankrijk wonen in een pension bij mevrouw Ponsailler. Daar leert ze al snel Gilbert kennen en ze begint een verhouding met hem. Op een dag kondigt Mark aan dat hij Sepha zal bezoeken. Terwijl Sepha naakt ligt te zonnen luistert ze naar het gekwebbel van de buurvrouwen over haar en het bezoek van haar man. Mark heeft Sepha gevraagd om een kamer apart te huren voor hem, omdat hij wil werken. Bij de wijngaard wacht Sepha op de trein. Ze heeft inmiddels een brief van Yona ontvangen, die haar uitgebreid heeft verteld over Tinka en het feit, dat Mark bij Tinka is ingetrokken. Yona zelf is overigens gaan schilderen, ze werkt niet meer bij de Stichting 40-45. Yona heeft Sepha ook al bezocht in Frankrijk. Tijdens dat bezoek heeft zij (hoe kan het ook anders) veel verteld, over de stichting, de oorlog (ze wilde weten wat er allemaal in de concentratiekampen is gebeurd). Weer kwam het schuldgevoel naar voren: waarom was hun familie dood en zij niet.
Mark arriveert en Sepha vertelt Mark over haar plannen (druiven plukken en Noord-Afrika). Maar al snel krijgen ze ruzie (over hun minnaars). De stemming slaat snel om en ze vrijen. Sepha denkt tijdens de daad terug aan hun eerste keer in Amsterdam, toen er vliegtuigen overvlogen.
Mark wil hun huwelijk redden, vertelt eerlijk over Tinka (die meegereist is tot Parijs en van plan is naar hem toe te komen). Hij besluit Tinka te schrijven en het uit te maken. Maar Tinka krijgt de brief te laat en is al gearriveerd. Mark brengt haar naar een hotel en keert terug naar Sepha. Sepha ligt tevreden op bed te wachten op hem, ze hoort zijn voetstappen op het grind.
Hoofdstuk 3: vrijdag 21 april 1950 (Amsterdam)
Mark en Sepha keren weer terug naar Amsterdam. Enige tijd gaat het goed met hun huwelijk. Mark werkt weer bij de krant en is veel van huis. Sepha kan geen baan vinden, omdat ze niet echt gemotiveerd is. Na twee jaar zijn ze weer behoorlijk van elkaar vervreemd. Sepha heeft een minnaar Thomas, een kunstschilder.
Op deze vrijdag wil Sepha net naar buiten gaan als Yona op bezoek komt. Sepha moet naar haar nieuwe huis, want daar komen werklui. (Sepha’s gedachten gaan naar het nieuwe lege huis in vergelijk met het lege huis uit haar verleden). Yona komt dus erg ongelegen. Yona is depressief. Haar ex-vriend is langs geweest met zijn vrouw. Sepha ergert zich aan Yona’s zelfbeklag en vraagt of Yona weleens met iemand naar bed is geweest. Yona ontkent. Het gesprek dat volgt zit vol verwijten naar elkaar. Yona vindt dat Sepha het leven te luchtig neemt en de oorlog al vergeten is (Yona zegt, dat ze dit ook wil, maar niet kan) en Sepha verwijt Yona, dat ze de indruk heeft dat Yona naar de oorlog terugverlangt. Volgens Sepha kon Yona gedurende de oorlog meer genieten, ze lijkt nu nauwelijks te genieten. Yona voelt zich afgescheept en neemt afscheid.
Sepha is inmiddels te laat voor haar afspraak, maar gaat toch de stad in. Ze dwaalt wat rond en komt uiteindelijk terecht bij Thomas. Ze vrijt met Thomas. Ondertussen dwalen haar gedachten af naar de keer dat ze al vrijend door buurkinderen werd bekeken en de keer dat Mark haar rode bloesje in jaloezie van haar lichaam scheurde. Ze denkt dat alle mannen altijd hetzelfde willen: kleren aan en uit doen. Ze verlangt naar diepere ervaringen.
Dan gaat ze op weg naar huis en loopt eerst nog langs het huis waar ze haar jeugd heeft doorgebracht. Vanuit een portiek staart ze naar het huis en het doet haar pijn dat er nieuwe planten en nieuwe vitrage is. Dan gaat ze nog langs haar nieuwe huis. In dat lege huis komen herinneringen van vroeger boven: haar vader, de winkel met grafstenen, waar ze altijd langskwamen als ze sigaren gingen halen.
Uiteindelijk is ze om zes uur thuis. Mark wacht haar op en heeft slecht nieuws. Hij vraagt of er iets met Yona aan de hand was. Dan vertelt hij dat hij bij de krant een bericht op de telex kreeg, dat Yona uit de trein is gevallen en overleden. Vermoedelijk een ongeluk. Sepha zegt dat Yona’s vader er niet meer was om haar tegen te houden.
Dan gaat Sepha naar het appartement van Yona. Met blauw krijt vult Sepha het lege vel papier dat nog op de ezel hangt. Dan ziet ze een paar schoenen staan. Yona had deze schoenen twee jaar na de oorlog gekocht. Ze was toen uitgescholden voor vuile Jodin en ze werd beschuldigd van voordringen (dat was niet waar, ze had de dag ervoor netjes in de rij gestaan).
Dan vindt Sepha een nog niet afgemaakt zelfportret, foto’s en een dagboek. Ze kan te weten komen wat er allemaal in haar vriendin omging, maar ze besluit toch om het dagboek niet in te kijken. Ze heeft haar twijfels of Yona’s dood een ongeluk is of zelfmoord.
Dan komt Mark binnen. Hij slaat zijn arm om Sepha en neemt haar (onder zachte dwang) mee naar huis. Als zij buiten komen gaan de lantaarns in de donkere straat net aan.
Dossieropdracht 1
1. VIJF OPEN PLEKKEN UIT HET BOEK
In het eerste hoofdstuk zijn er twee belangrijke open plekken.
De eerste vraag die je jezelf stelt is: Wie is Mark? Die vraag wordt ook al in het eerste hoofdstuk beantwoord: Hij blijkt de vriend van Sepha. Ook wordt al gauw duidelijk dat zij elkaar op een onderduikadres hebben leren kennen. Hun verhouding is niet echt goed, zij weet weinig van hem en hij is veel met zichzelf bezig.
De tweede open plek is: Heeft Yona zelfmoord willen plegen? De agent vertelt Sepha dat Yona in de gracht is gevallen, maar als lezer denk je eerst dat zij gesprongen is. Het antwoord lijkt al te komen in hoofdstuk 1. Tegen het eind van het hoofdstuk lijkt het een ongeluk te zijn. Sepha gaat bij haar op bezoek in het ziekenhuis en komt tot de conclusie dat het een ongeluk was. Ikzelf dacht op dat moment eigenlijk dat het een roep om aandacht was .. Ze leek jaloers op Sepha, omdat zij een vriend had en een ‘thuis’. Pas in hoofdstuk drie is wel duidelijk dat Yona zelfmoordneigingen had, dus dan is toch wel zeker dat ze zelf in de gracht gesprongen is. Yona is negatief, kan de oorlog niet goed verwerken.
Ik wil toch eigenlijk ook nog een derde open plek noemen, al is het niet echt belangrijk voor het verhaal. Als Sepha eindelijk bij Mark’s huis in Amsterdam aankomt is Mark niet thuis. Zij vindt echter een tas, een damestas. Zij vraagt zich af van wie deze tas is. Een echt antwoord komt er niet, maar later blijkt wel dat Mark het niet zo nauw neemt met het begrip trouw.. (Sepha trouwens ook niet)
Het tweede hoofdstuk begint al gelijk met een enorme open plek.
Al op pagina 1 blijkt dat Sepha in Frankrijk zit Hoe komt ze daar nu terecht? Waar is Mark? Waarom is ze daar? De antwoorden komen in hetzelfde hoofdstuk. De verhouding tussen Mark en Sepha is niet goed. Bovendien heeft zij toch ook moeite om zich weer te herstellen van de oorlog. Karel, een vriend heeft haar aangeraden om een tijdje naar Port-Vendres te gaan en zij heeft zich daar prima vermaakt, o.a. met “vrienden”. Mark komt haar echter wel bezoeken en het lijkt hun verhouding goed te hebben gedaan. Ze komen tot de conclusie dat zij meer werk van elkaar moeten maken.
Het derde hoofdstuk heeft ook open plekken.
Voor mij was de belangrijkste open plek het dagboek, of liever cahier van Yona. Nadat Yona zelfmoord heeft gepleegd vindt Sepha het dagboek. Ze kan het openen, lezen en eindelijk meer te weten komen over Yona, maar ze doet het niet. Waarom niet? Dat wordt niet helemaal duidelijk. Misschien is het te pijnlijk, misschien zal ze zich schuldig gaan voelen als ze het leest? Er komt dus niet echt een antwoord op de vraag.
De dood van Yona wordt eigenlijk ook niet helemaal verklaard: zelfmoord of niet. Maar ik denk dat toch wel met grote zekerheid is aan te geven dat het zelfmoord is geweest. Dit blijkt vooral uit het volgende stukje: “Het is niet gezegd dat het opzet was. Ze kan zich niet goed hebben gevoeld en per ongeluk op de portierkruk hebben geleund …… Het kan een opwelling geweest zijn. Misschien verwachtte ze dat iemand haar op het laatste moment zou vastgrijpen.”
Ik denk, dat de doodsoorzaak van Yona, haar twee pogingen (wellicht) mij het langst in de greep hebben gehad. De schrijver heeft duidelijk hier de spanning opgebouwd. Helemaal zeker is de uitkomst niet, maar voor mij toch wel bijna zeker.
2. MANIPULATIETECHNIEKEN
Er zijn veel open plekken in het boek. Elk hoofdstuk begint met open plekken, die vanzelf worden opgelost door flash-backs. Die flash-backs zorgen ook gelijk voor de spanning.
Hoofdstuk 3 – overschakelen op een andere verhaallijn
“Ik stond in de gang mijn jas aan te trekken toen de telefoon ging. Ik liep naar binnen en nam de hoorn op. Het was Yona. Haar stem klonk gejaagd. ‘Blijf je thuis? Ik kom even. Ik ben er over een kwartier.’ ‘Wat is er? Waar zit je?’ Als antwoord kreeg ik een lange zoemtoon….”
Hiermee begint hoofdstuk 3 en dan duurt het ongeveer 5 pagina’s eer je weet wat Yona te vertellen heeft. Intussen komen er allerlei andere verhalen tussen: over Mark, over haar grootvader, over Frankrijk etc. Als lezer wordt je geduld dan echt op de proef gesteld ..
Hoofdstuk 2 – Flash-back
“ ‘Wacht.’ Ik trek mijn trui uit, en in de paar seconden dat mijn hoofd bedekt is voel ik zijn mond op mijn lichaam. Zijn lippen strijken langs mijn huid. Een week daarna laat ik Mark mijn reisbiljet zien. Hij kijkt er van op.”
Dit is een flash-back als Sepha al in Frankrijk zit. In het begin is niet helemaal duidelijk waarom en hoe Sepha in Frankrijk terecht is gekomen. Dat wordt door een flash-back duidelijk. Uit deze flash-back blijkt dat Sepha ook met Karel een verhouding heeft gehad en dat hij uiteindelijk haar reis heeft betaald. Na deze flash-back arriveert Mark in Port-Vendres.
Vooruitwijzingen die spanning hebben veroorzaakt heb ik niet kunnen vinden in het boek.
3. ONJUISTE VERMOEDENS EN DWAALSPOREN
Door het vaak door elkaar lopen van het heden en de flash-backs brengt de schrijfster je soms op een dwaalspoor. Een goed voorbeeld hiervan is hoofdstuk 2. Hoofdstuk 1 eindigt in Amsterdam en Hoofdstuk 2 begint in Frankrijk. Het duurt even voor je weet waarom Sepha nu ineens in Frankrijk is. Natuurlijk zitten er 2 jaren tussen hoofdstuk 1 en hoofdstuk 2, maar je bent toch even heel verbaasd.
Door dingen te verzwijgen brengt de schrijfster je soms op een dwaalspoor. Tijdens het lezen van het boek kwamen een paar passages mij vreemd voor.
De manier waarop zij elkaar ontmoet hebben vond ik bijvoorbeeld vreemd: Sepha lag te slapen langs de kant van de weg en als ze wakker wordt ziet ze Yona voor het eerst. Yona vraagt haar waar ze naar toe gaat. “ ‘Amsterdam.’ Ik ging weer zitten. ‘Daar moet ik ook naar toe. Ik ben op het kruispunt afgezet.’ Ze schuurde met haar voeten over het gras als iemand die passen op de plaats maakt. Aan haar grijs-bestofte schoenen zag ik dat ze een heel stuk gelopen had. Het moest wel, want er was geen kruispunt in de buurt.” Waar kwam Yona vandaan?
Of deze passage: “In de keuken maak ik twee filters. Ik ben er een tijdlang van overtuigd geweest dat Yona in het huis naast ons gewoond heeft. Maar ik vraag me nu af waarom ik daar zo zeker van was.” Volgens mij moet Sepha toch wel weten of Yona ooit naast haar had gewoond of niet. Je weet toch wel of je iemand kent of niet?
Beide vrouwen hebben iets (gehad) met schilderen en tekenen (Sepha vertelde Yona dat ze vroeger iets wilde gaan doen met schilderen of tekenen en Yona ging ook daadwerkelijk schilderen, maar het lukte niet). Beide vrouwen hebben een angstgevoel bij ‘een leeg huis’.
Was Yona geen droom van Sepha? Had ze Yona nodig om de oorlog te verwerken, was Yona haar alterego?
Hoogstwaarschijnlijk is deze gedachtengang niet, want Yona lijkt een echte persoon in het boek. Mark kent haar, etc. De schrijfster heeft mij waarschijnlijk met die passages op een dwaalspoor gebracht.
4. OPEN EINDE OF TOCH NIET?
Het boek heeft een open einde. Ofschoon duidelijk is dat Sepha zich redelijk heeft hersteld na de oorlog en Yona is ondergegaan, de een heeft het dus verwerkt en de ander niet, zijn er toch een aantal vragen aan het eind:
Wat stond er nu in het dagboek? Jammer dat Sepha er niet in wilde kijken.
Hoe gaat verder met Mark en Sepha? Het lijkt in hoofdstuk 3 beter te gaan met hun huwelijk, want hij toont meer interesse voor het wel en wee van Sepha.
Hoe gaat Sepha de dood van Yona verwerken? Ze lijkt er vrede mee te hebben. Het waren natuurlijk geen grote vriendinnen, Sepha ergerde zich regelmatig aan Yona, maar ze hadden toch een achtergrond samen …
De schrijfster zou met gemak een deel 2 kunnen schrijven. Misschien opent Sepha het dagboek toch nog wel en vindt ze daarin wel iets, iets waaruit blijkt dat ze familie zijn (dat dacht Mark ook al) of iets anders dat Sepha dan kan uitzoeken ..
5. SPANNING
De belangrijkste spanningsopbouw in het boek is het verhaal rond Yona. Eigenlijk kom je in het boek weinig te weten over Yona. Hier en daar duikt ze even op om Sepha’s leven op z’n kop te zetten. Soms wil je meer over haar te weten komen, maar er wordt weinig over geschreven. Misschien wil de schrijfster zo de spanning er een beetje in houden.
De verhouding tussen Sepha en Mark is ook door het hele boek heen een spanningsveld. In het eerste hoofdstuk twijfelt Sepha aan hun relatie. Ze kent Mark nauwelijks. In het tweede hoofdstuk lees je (o.a. uit een brief van Yona) dat er in hun huwelijk veel buitenechtelijke relaties zijn. Maar aan het eind van het hoofdstuk willen ze hun relatie verbeteren. Ik denk dat dit wel lukt. In hoofdstuk 3 lijken zij dichter bij elkaar dan ooit. Zij beginnen zelfs plannen te maken voor de toekomst. Ik denk dat zij na de oorlog beiden hun weg moesten vinden.
ZAKELIJKE GEGEVENS
Titel: Een leeg huis
Schrijfster: Marga Minco
Uitgever: Uitgeverij Bert Bakker, Amsterdam
Jaar uitgave: 1988
Aantal pagina’s: Het boek heeft 157 bladzijden
Jaartal eerste druk: november 1966
SCHRIJFSTER
Marga Minco is geboren op 31 maart 1920 als Sara Minco in Ginneken. Ze groeit op in een joods gezin. Vlak voor de oorlog werkt ze als verslaggeefster bij de Bredasche Courant. In de oorlog wordt ze ontslagen omdat ze joods is. Ze ontmoet in deze tijd haar toekomstige man Bert Voeten.
Met haar ouders woont ze in Assen, Delft en Amsterdam. Dan krijgt ze tbc en wordt behandeld in Utrecht en Amersfoort. In het najaar van 1942 komt ze weer terug bij haar ouders. Marga is de enige van haar familie die de oorlog overleeft. Haar ouders, broer en zus worden door de Duitsers vermoord. Ze weet te vluchten als haar ouders worden opgepakt en leeft de rest van de oorlog op onderduikadressen. Ze blondeert haar haar en gebruikt een andere naam: Marga Faes.
In mei 1957 wordt haar eerste boek gepubliceerd: Het bittere kruid. Hierin beschrijft zij haar oorlogservaringen, maar de hoofdpersoon is wel 10 jaar jonger dan zijzelf was. Het bittere kruid wordt in 1985 door Kees van Oostrum verfilmd, maar Marga is het niet eens met de verfilming. Voor dit boek ontvangt ze in 1958 ook de Vijverbergprijs.
Typerend voor haar schrijfstijl is de niet vrolijke, sobere stijl. Dat is ook haar doel, zegt ze, ‘anders wordt een dramatische gebeurtenis een melodrama’. Ze wil zoveel mogelijk informatie geven in een klein stukje tekst.
Haar voornaamste thema is oorlog, verdriet, verlies. Omdat zij zelf de oorlog als joodse heeft meegemaakt weet zij precies hoe dat voelt.
Als haar verhalen niet over de oorlog gaan, spelen eenzaamheid en isolement een grote rol. Toeval is ook heel belangrijk in haar boeken.
In 1959 verscheen de verhalenbundel “De andere kant”. Marga wilde hiermee bewijzen dat ze ook over iets anders kon schrijven dan haar persoonlijke oorlogservaringen. Maar de verhalenbundel is ook weinig optimistisch en sober.
Verder schrijft ze ook korte verhalen en kinderboeken (‘Kijk eens in de la’, 1963 en ‘De verdwenen bladzij’, 1994).
In 1957 krijgt ze de Multatuliprijs voor het verhaal ‘Het adres’.
In december 1992 overleed haar echtgenoot en zij blijft met haar oudste dochter Bettie in het huis wonen.
BIBLIOGRAFIE
Het bittere kruid, een kleine kroniek (1957)
Het adres (1057)
De andere kant (verhalen, 1959)
Tegenvoeters (met Bert Voeten, 1961)
Kijk ‘ns in de la (1963)
Het huis hiernaast (1965)
Terugkeer (1965)
Een leeg huis (1966)
Het bittere kruid/verhalen/een leeg huis (1968)
De dag dat mijn zuster trouwde (1970)
Meneer Frits en andere verhalen uit de vijftiger jaren (1974)
Je mag van geluk spreken (1975)
Het adres en andere verhalen (1976)
Floroskoop – Maart (1979)
Verzamelde verhalen 1951-1981 (1982)
De Val (1983)
De glazen brug (1986)
De glazen brug (met L. de Jong, De joodse onderduik, budgetboek, 1988)
De zon is maar een zeepbel, twaalf droomverslagen (1990)
De verdwenen bladzij, verhalenbundel voor kinderen (1994)
Nagelaten dagen (1997)
De schrijver (literaire estafette met o.a. Mulisch, ’t Hart en Claus, 2000)
Decemberblues (2003)
Storing, verhalen (2004)
TITELVERKLARING
Als Sepha en Yona terugkomen in Amsterdam treffen ze alle twee een leeg huis aan. De familieleden van Sepha hebben de oorlog niet overleefd en Sepha’s vriend is op het moment dat zij thuiskomt niet thuis. Achter de geval van Yona’s huis is niet anders dan puin en wind (blz. 47).
Maar met de titel bedoelt Marga meer dan alleen maar de lege huizen.
De titel is dus enerzijds symbolisch: de vervreemding die Sepha en Yona na de oorlog ervaren. Dit is iets in henzelf, zij moeten de oorlog verwerken. In feite is hun hart, ziel leeg, net zo leeg als de huizen waar zij vroeger woonden.
Maar de titel is ook een verwijzing naar de onontkoombare realiteit: het verleden is weg, uitgewist. Waar vroeger de gezinnen leefden met alle geluiden van een happy family is nu de stilte, de leegte.
MOTTO EN MOTTOVERKLARING
Motto
Das Haus ansehn. Es ist still, niemand
geht ein und aus, man wartet ein wenig,
auf dem Haus Seite, dan auf der Seite
gegenüber, nichts, solcher Hauser sind so
viel weiser als die Menschen, die sie anstarren.
(Franz Kafka)
Mottoverklaring
Huizen zijn ‘slimmer’, zij passen zich aan aan de tijd. Ze zijn de realiteit. Zoals ze er nu uitzien, zo zijn ze ook. Sepha en Yona denken bij het zien van het lege huis aan vroeger, hoe levendig het huis was. Huizen zijn voor hen een herinnering aan vroeger. Zij willen eigenlijk niet aanvaarden dat het lege huis, de puin realiteit is.
TIJDSVERLOOP
Het verhaal speelt zich af vlak na de Tweede Wereldoorlog. Het boek is verdeeld in hoofdstukken en elk hoofdstuk beperkt zich tot 1 dag: donderdag 28 juni 1945, dinsdag 25 maart 1947 en vrijdag 21 april 1950. Het gehele verhaal, inclusief alle flashbacks bestrijkt het leven van Sepha van haar lagere schooltijd (voor de oorlog) tot en met 21 april 1950. Ik schat dat de totale verteltijd ongeveer 15-20 jaar is. Er zijn geen ‘blikken in de toekomst’.
PERSPECTIEF
Het verhaal is in de ik-vorm geschreven en Sepha is de ik-persoon. Vanuit haar oogpunt worden de gebeurtenissen verteld. Je krijgt zo een heel goed beeld van Sepha en haar ‘gedachten’ (flashbacks). Hoewel elk hoofdstuk slechts drie dagen bestrijkt krijg je door die flashbacks toch een goed beeld van de overige dagen.
PERSONAGES
Er zijn maar drie belangrijke personages: Sepha, Yona en Mark.
Sepha is Joods meisje van 17 jaar als de oorlog begint. Zij is de enige van haar familie die de oorlog overleefd. Het grootste deel van de oorlog zit ze ondergedoken en op een van die adresjes ontmoet ze Mark. Na de bevrijding ontmoet ze Yona op de terugweg vanuit Friesland. In de loop van het verhaal vervreemd ze hoe langer hoe meer van Mark. Mark en zij gaan alle twee vreemd. Sepha vertrekt zelfs voor een tijd naar Frankrijk. Daar gaat ze vreemd met Gilbert. Ik heb het gevoel dat noch zij noch Mark dit willen. Ze is eigenlijk niet open naar Gilbert toe. Ze vertelt hem (en anderen) weinig over de oorlog etc. Misschien verdringt ze die gedachtes wel.
Uiteindelijk laat ze Yona ook in de steek, ze heeft geen tijd voor haar. Ik kan dit ergens wel begrijpen, want Yona is een heel andere type dan Sepha.
Uiteindelijk heeft ze aan het einde van het boek wel wat rust gevonden en heeft ze de oorlog wel een plekje kunnen geven. Helemaal over de ervaringen heenkomen zal ze niet meer.
Yona is ook een Joods meisje van dezelfde leeftijd als Sepha. Yona is heel anders dan Sepha. Ze praat honderduit over alles, inclusief de oorlog. Ook fantaseert ze veel. Ze kan het na-oorlogse leven eigenlijk niet aan, ze gaat ook bij een stichting werken die mensen helpen met het verwerken van hun oorlogservaringen.
Iets wat Sepha en Yona gemeen hebben is hun schuldgevoel ten opzichte van hun overleden familie. Hadden zij niet meer kunnen doen? Yona vereenzaamt. Haar ex-vriend is inmiddels getrouwd. Ze wil dit delen met Sepha, maar die heeft geen tijd voor haar. Sepha irriteert zich een beetje aan Yona. Dan pleegt Yona zelfmoord (ze komt onder een trein). Dit wordt niet helemaal zeker, maar tussen de regels door mag je dat toch wel aannemen.
De overige personages zijn de vriend(inn)en van Sepha en Mark. Ze zijn niet echt belangrijke personages in het verhaal.
RUIMTE
Het boek speelt in drie verschillende plaatsen: ergens tussen Friesland en Amsterdan, Amsterdam en Frankrijk.
Het eerste hoofdstuk speelt zich af tussen Friesland en Amsterdam. Daar leert Sepha Yona kennen. Je krijgt een goed idee van (vooral) de natuur. De meisjes arriveren uiteindelijk in Amsterdam en daar krijg je een goed beeld van de leegte van de huizen.
Het tweede hoofdstuk speelt zich af in Frankrijk, vlakbij de zee, Je krijgt een redelijk beeld van haar omgeving daar en er worden veel flashbacks van Amsterdam gegeven.
Het derde hoofdstuk speelt zich weer af in Amsterdam.
De ruimte is belangrijk in het boek. Sepha herinnert zich dingen zodra ze in een bepaalde ruimte is (bijvoorbeeld tijdens een bezoek aan haar oude minnaar Thomas. Ze ziet de diva en herinnert zich dat ze daarop met Thomas heeft gevreeen, terwijl er buurkinderen stonden te kijken). De manier waarop de zolderetage van Yona wordt beschreven is fantastisch. Je voelt je bijna ook in die kamer staan!
THEMA
Er zijn drie belangrijke thema’s in het boek:
De eenzaamheid van Sepha. Ze heeft Mark, ze zoekt genoeg afleiding, maar tijdens een groot deel van het boek staat ze toch alleen, moet ze alles alleen verwerken.
Maar de eenzaamheid van Yona is nog groter. Zij kan het leven helemaal niet meer aan, ze verliest haar vriend aan een andere vrouw en blijft zich aan het verleden vasthouden. Die eenzaamheid zorgt ervoor dat zij uiteindelijk zelfmoord pleegt.
Schuldgevoel
Zowel Sepha en Yona hebben een schuldgevoel ten opzichte van hun familie. Waarom hebben zij de oorlog wel overleefd en hun familie niet? Dit gegeven is misschien wel het moeilijkste om te verwerken. Niet zo’n sterk schuldgevoel, maar toch wel aanwezig, is het schuldgevoel van Sepha ten opzichte van Mark en andersom. Ze willen bij elkaar zijn, er voor elkaar zijn, maar door allerlei zaken lukt dit niet.
Relaties
Er zijn veel relaties in het boek: allereerst de relatie tussen Sepha en Yona. Ze hebben wel wat dingen gemeen, maar die hebben eigenlijk allemaal met de oorlog te maken. Ze verschillen veel.
De relatie tussen Sepha en Mark ontwikkelt zich in het verhaal. Ze worden verliefd en trouwen, groeien uit elkaar, gaan alle twee vreemd en uiteindelijk vinden ze elkaar toch wel weer.
MOTIEVEN
Ik heb een paar motieven in het boek kunnen vinden:
Jodenster
De joden moesten op een bepaald moment een Jodenster dragen. In beginsel vond Sepha dat niet erg, ze deed het zonder tegenzin op haar jas. Maar later ging zij die Jodenster (begrijpelijk) haten.
Leeg huis
In het boek komen natuurlijk veel lege huizen voor o.a. van Yona en Sepha. De leegte die zij voelen is vergelijkbaar met de lege huizen.
Eerst wordt Sepha door haar ouders alleen gelaten als zij vanwege haar tbc naar Amersfoort moet en later voelt zij, dat zij haar ouders (en broer en zus) alleen gelaten heeft, waardoor zij als enige de oorlog overleeft.
Onderduikadressen
Sepha komt bij diverse onderduikadressen. Niet altijd heeft zij het naar haar zin.
Foto
Sepha ziet een foto van haar (complete) gezin. Na de oorlog heeft bijna geen enkel Joods persoon nog de mogelijkheid om een foto van zijn complete gezin te maken.
STROMING EN GENRE
Literaire stroming
Moderne Nederlandse literatuur.
Genre
Een leeg huis is een psychologische oorlogsroman. Het verhaal gaat over twee Joodse meisjes na de Tweede Wereldoorlog, hun herinneringen en hun verwerkingen. De stijl van het boek is eenvoudig en sober. Er wordt hier en daar wel gevloekt, dus het taalgebruik is niet altijd even netjes. De dialogen in het boek zorgen ervoor dat het verhaal levendig en niet saai wordt. Het verhaal wordt verteld in de verleden tijd, terwijl de flashback in de tegenwoordige tijd staan.
1E GEDACHTE DIE BIJ MIJ OPKWAM BIJ HET LEZEN VAN HET BOEK
Het lezen van de achterkant van het boek had snel mijn interesse te pakken. Ik hou van boeken over de Tweede Wereldoorlog, dus dit boek moest wel bevallen. Ik had al eerder iets gelezen van Marga Minco (Het bittere kruid) en ik was heel nieuwsgierig. Toen ik het boek opendeed viel mij gelijk de tekst op de eerste bladzijde op:
geht ein und aus, man wartet ein wenig,
auf dem Haus Seite, dan auf der Seite
gegenüber, nichts, solcher Hauser sind so
viel weiser als die Menschen, die sie anstarren.
(Franz Kafka)
In beginsel wist ik nog niet zo goed wat ik met deze tekst aan moest, maar na het lezen van het boek werd het mij wel enigszins duidelijk. Huizen accepteren hun heden en toekomst zonder problemen, terwijl mensen vaak terugdenken aan de goede oude tijd. Soms is het leven van het heden moeilijk te accepteren.
Ik ben met frisse moed en zin aan het boek begonnen.
BEOORDELING
Het boek was fantastisch. Ik heb ervan genoten van het begin tot het eind. Het taalgebruik is zo eenvoudig dat je snel door het boek zou kunnen gaan, maar toch lukt dat niet. De tekst raakte mij behoorlijk en na elk hoofdstuk moest ik toch wel even nadenken over de gebeurtenissen voor ik de volgende periode indook. De dialogen maakten het boek zeker niet saai. Voor mij zijn dialogen in een boek heel belangrijk. Ze zorgen er voor dat ik er nog meer bij betrokken raak.
De overgangen van het heden en het verleden zijn soms moeilijk te zien, maar na een half uurtje zie je dat sneller. Alles wordt zeer reëel weergegeven: je voelt de eenzaamheid, je voelt het verdriet.
Ik kan het boek iedereen aanbevelen, zowel mensen die de oorlog meegemaakt hebben als de jeugd. De stijl van Marga Minco is sober, weinig humor, maar dat kan ook niet bij de onderwerpen die zij aansnijdt.
SAMENVATTING
Hoofdstuk 1: Donderdag 28 juni 1945
Sepha heeft een maand op een Friese boerderij doorgebracht om bij te komen van de oorlog. Ze besluit om weer terug te gaan naar Amsterdam en haar vriend Mark. Tijdens de laatste maanden van de oorlog heeft ze met hem ondergedoken gezeten. Al liftend gaat ze op weg.
Ze krijgt onder andere een lift van iemand met een paard-en-wagen en iemand met een vee auto. Ze ziet een groep Canadezen, die richting Leeuwarden gaan. Ze herinneren haar aan de intocht op de Dam, na de oorlog. Ze voelde toen weinig vreugde. Ze merkt dat ze nu een luchtiger instelling heeft gekregen.
Rond het middaguur valt ze tijdens het wachten op de volgende lift in slaap op de berm. Als ze wakker wordt staat een meisje naast haar. Ze heeft een rugzak. Het meisje begint te praten en praten en Sepha luistert. Ze vertelt over het feit, dat ze liften prima vindt en treinreizen niet. Toen ze klein was is ze een keer bijna uit een trein gevallen. Haar vader kon haar nog net redden. Ze vertelt honderduit over haar onderduikadres (een smalle, donkere zolder), het feit dat ze naar Palestina wil gaan, maar dat ze eerst naar Amsterdam wil om haar ouderlijk huis nog een keer te zien. Sepha probeert haar enthousiasme te verminderen, want een hoop huizen zijn gesloopt. Maar Yona, zo heet het meisje, luistert niet. Ze vertelt over haar vriend, die vlak voor de oorlog naar Amerika is vertrokken en vraagt naar Mark, de vriend van Sepha. Sepha herinnert zich dan, dat zij Mark tijdens het onderduiken heeft verleid. Zij wilde het initiatief nemen voor Mark het zou doen. Sepha ergert zich al snel aan het gepraat van Yona, maar ze reizen toch samen verder naar Amsterdam.
’s-Avonds komen ze in Amsterdam aan. Sepha maakt zich zorgen om Yona en geeft haar een briefje met haar naam en adres. Yona stopt het zonder te kijken in haar jaszak.
Als Sepha eindelijk door de mensenmassa (bevrijdingsfeest) heen is en thuis aankomt, is Mark niet thuis. Hij verwacht haar natuurlijk ook nog niet. Ze valt in slaap totdat ze gewekt wordt door een agent. In zijn hand heeft hij het adresbriefje. Yona is in de gracht gevallen. Dit briefje was de enige aanwijzing omtrent Yona’s identiteit. Samen met de agent gaat Sepha naar het Weesperplein ziekenhuis om Yona te bezoeken. Yona is behoorlijk gewond. Ze vertelt Sepha, dat ze bij haar ouderlijk huis was geweest en door de brievenbus had gekeken. Maar er was ”Niets meer dan een groot koud gat”. Ze was ook nog bij het huis van haar tante geweest. Daarna was ze in de gracht gevallen (gestruikeld zegt ze) en Yona zegt erbij, dat ze haar beter hadden kunnen laten verdrinken, want ze heeft niets en niemand meer. Sepha probeert haar tevergeefs wat op te vrolijken. Sepha voelt eigenlijk wel hetzelfde. Ze heeft Mark, maar verder geen familie meer.
Ze gaat weg als Yona moet slapen. Ze gaat eerst naar huis, waar ze een briefje van Mark vindt. Hij vertelt dat hij naar Karel, een huisvriend, is voor een feestje en nodigt haar uit ook te komen. Ze gaat dan naar het feest, maar Mark is daar net vertrokken. Sepha besluit toch te blijven en drinkt en danst en vermaakt zich prima tot het licht wordt. Ze gaat naar haar huis en steekt nog even haar hand door de brievenbus van het huis naast hen, maar het enige wat zij voelt is de kilte van een groot koud gat waar de wind doorheen blaast.
Al snel is er een verwijdering tussen Sepha en Mark ontstaan. Terwijl hij zich vermaakt op de vele feesten, trekt zij zich hoe langer hoe meer terug. Toch trouwen ze nog in augustus 1945. Van het Rode Kruis krijgt Sepha nu definitief bericht dat haar familie niet meer in leven is.
In het voorjaar van 1946 ontmoet ze Yona weer. Yona werkt inmiddels voor de Stichting 40-45 en lijkt in orde te zijn. Karel, de huisvriend, merkt dat het niet goed gaat met het huwelijk van Sepha en Mark en komt met het idee, dat een reisje naar het Zuid-franse Collioure hen misschien wel goed zal doen. Sepha ziet het helemaal zitten. Mark totaal niet, omdat hij pas een nieuwe baan bij de krant had (en misschien omdat hij inmiddels een minnares heeft, Tinka). Sepha besluit dan om alleen te gaan.
Ze gaat in Frankrijk wonen in een pension bij mevrouw Ponsailler. Daar leert ze al snel Gilbert kennen en ze begint een verhouding met hem. Op een dag kondigt Mark aan dat hij Sepha zal bezoeken. Terwijl Sepha naakt ligt te zonnen luistert ze naar het gekwebbel van de buurvrouwen over haar en het bezoek van haar man. Mark heeft Sepha gevraagd om een kamer apart te huren voor hem, omdat hij wil werken. Bij de wijngaard wacht Sepha op de trein. Ze heeft inmiddels een brief van Yona ontvangen, die haar uitgebreid heeft verteld over Tinka en het feit, dat Mark bij Tinka is ingetrokken. Yona zelf is overigens gaan schilderen, ze werkt niet meer bij de Stichting 40-45. Yona heeft Sepha ook al bezocht in Frankrijk. Tijdens dat bezoek heeft zij (hoe kan het ook anders) veel verteld, over de stichting, de oorlog (ze wilde weten wat er allemaal in de concentratiekampen is gebeurd). Weer kwam het schuldgevoel naar voren: waarom was hun familie dood en zij niet.
Mark arriveert en Sepha vertelt Mark over haar plannen (druiven plukken en Noord-Afrika). Maar al snel krijgen ze ruzie (over hun minnaars). De stemming slaat snel om en ze vrijen. Sepha denkt tijdens de daad terug aan hun eerste keer in Amsterdam, toen er vliegtuigen overvlogen.
Mark wil hun huwelijk redden, vertelt eerlijk over Tinka (die meegereist is tot Parijs en van plan is naar hem toe te komen). Hij besluit Tinka te schrijven en het uit te maken. Maar Tinka krijgt de brief te laat en is al gearriveerd. Mark brengt haar naar een hotel en keert terug naar Sepha. Sepha ligt tevreden op bed te wachten op hem, ze hoort zijn voetstappen op het grind.
Hoofdstuk 3: vrijdag 21 april 1950 (Amsterdam)
Mark en Sepha keren weer terug naar Amsterdam. Enige tijd gaat het goed met hun huwelijk. Mark werkt weer bij de krant en is veel van huis. Sepha kan geen baan vinden, omdat ze niet echt gemotiveerd is. Na twee jaar zijn ze weer behoorlijk van elkaar vervreemd. Sepha heeft een minnaar Thomas, een kunstschilder.
Op deze vrijdag wil Sepha net naar buiten gaan als Yona op bezoek komt. Sepha moet naar haar nieuwe huis, want daar komen werklui. (Sepha’s gedachten gaan naar het nieuwe lege huis in vergelijk met het lege huis uit haar verleden). Yona komt dus erg ongelegen. Yona is depressief. Haar ex-vriend is langs geweest met zijn vrouw. Sepha ergert zich aan Yona’s zelfbeklag en vraagt of Yona weleens met iemand naar bed is geweest. Yona ontkent. Het gesprek dat volgt zit vol verwijten naar elkaar. Yona vindt dat Sepha het leven te luchtig neemt en de oorlog al vergeten is (Yona zegt, dat ze dit ook wil, maar niet kan) en Sepha verwijt Yona, dat ze de indruk heeft dat Yona naar de oorlog terugverlangt. Volgens Sepha kon Yona gedurende de oorlog meer genieten, ze lijkt nu nauwelijks te genieten. Yona voelt zich afgescheept en neemt afscheid.
Sepha is inmiddels te laat voor haar afspraak, maar gaat toch de stad in. Ze dwaalt wat rond en komt uiteindelijk terecht bij Thomas. Ze vrijt met Thomas. Ondertussen dwalen haar gedachten af naar de keer dat ze al vrijend door buurkinderen werd bekeken en de keer dat Mark haar rode bloesje in jaloezie van haar lichaam scheurde. Ze denkt dat alle mannen altijd hetzelfde willen: kleren aan en uit doen. Ze verlangt naar diepere ervaringen.
Uiteindelijk is ze om zes uur thuis. Mark wacht haar op en heeft slecht nieuws. Hij vraagt of er iets met Yona aan de hand was. Dan vertelt hij dat hij bij de krant een bericht op de telex kreeg, dat Yona uit de trein is gevallen en overleden. Vermoedelijk een ongeluk. Sepha zegt dat Yona’s vader er niet meer was om haar tegen te houden.
Dan gaat Sepha naar het appartement van Yona. Met blauw krijt vult Sepha het lege vel papier dat nog op de ezel hangt. Dan ziet ze een paar schoenen staan. Yona had deze schoenen twee jaar na de oorlog gekocht. Ze was toen uitgescholden voor vuile Jodin en ze werd beschuldigd van voordringen (dat was niet waar, ze had de dag ervoor netjes in de rij gestaan).
Dan vindt Sepha een nog niet afgemaakt zelfportret, foto’s en een dagboek. Ze kan te weten komen wat er allemaal in haar vriendin omging, maar ze besluit toch om het dagboek niet in te kijken. Ze heeft haar twijfels of Yona’s dood een ongeluk is of zelfmoord.
Dan komt Mark binnen. Hij slaat zijn arm om Sepha en neemt haar (onder zachte dwang) mee naar huis. Als zij buiten komen gaan de lantaarns in de donkere straat net aan.
Dossieropdracht 1
1. VIJF OPEN PLEKKEN UIT HET BOEK
In het eerste hoofdstuk zijn er twee belangrijke open plekken.
De eerste vraag die je jezelf stelt is: Wie is Mark? Die vraag wordt ook al in het eerste hoofdstuk beantwoord: Hij blijkt de vriend van Sepha. Ook wordt al gauw duidelijk dat zij elkaar op een onderduikadres hebben leren kennen. Hun verhouding is niet echt goed, zij weet weinig van hem en hij is veel met zichzelf bezig.
De tweede open plek is: Heeft Yona zelfmoord willen plegen? De agent vertelt Sepha dat Yona in de gracht is gevallen, maar als lezer denk je eerst dat zij gesprongen is. Het antwoord lijkt al te komen in hoofdstuk 1. Tegen het eind van het hoofdstuk lijkt het een ongeluk te zijn. Sepha gaat bij haar op bezoek in het ziekenhuis en komt tot de conclusie dat het een ongeluk was. Ikzelf dacht op dat moment eigenlijk dat het een roep om aandacht was .. Ze leek jaloers op Sepha, omdat zij een vriend had en een ‘thuis’. Pas in hoofdstuk drie is wel duidelijk dat Yona zelfmoordneigingen had, dus dan is toch wel zeker dat ze zelf in de gracht gesprongen is. Yona is negatief, kan de oorlog niet goed verwerken.
Ik wil toch eigenlijk ook nog een derde open plek noemen, al is het niet echt belangrijk voor het verhaal. Als Sepha eindelijk bij Mark’s huis in Amsterdam aankomt is Mark niet thuis. Zij vindt echter een tas, een damestas. Zij vraagt zich af van wie deze tas is. Een echt antwoord komt er niet, maar later blijkt wel dat Mark het niet zo nauw neemt met het begrip trouw.. (Sepha trouwens ook niet)
Al op pagina 1 blijkt dat Sepha in Frankrijk zit Hoe komt ze daar nu terecht? Waar is Mark? Waarom is ze daar? De antwoorden komen in hetzelfde hoofdstuk. De verhouding tussen Mark en Sepha is niet goed. Bovendien heeft zij toch ook moeite om zich weer te herstellen van de oorlog. Karel, een vriend heeft haar aangeraden om een tijdje naar Port-Vendres te gaan en zij heeft zich daar prima vermaakt, o.a. met “vrienden”. Mark komt haar echter wel bezoeken en het lijkt hun verhouding goed te hebben gedaan. Ze komen tot de conclusie dat zij meer werk van elkaar moeten maken.
Het derde hoofdstuk heeft ook open plekken.
Voor mij was de belangrijkste open plek het dagboek, of liever cahier van Yona. Nadat Yona zelfmoord heeft gepleegd vindt Sepha het dagboek. Ze kan het openen, lezen en eindelijk meer te weten komen over Yona, maar ze doet het niet. Waarom niet? Dat wordt niet helemaal duidelijk. Misschien is het te pijnlijk, misschien zal ze zich schuldig gaan voelen als ze het leest? Er komt dus niet echt een antwoord op de vraag.
De dood van Yona wordt eigenlijk ook niet helemaal verklaard: zelfmoord of niet. Maar ik denk dat toch wel met grote zekerheid is aan te geven dat het zelfmoord is geweest. Dit blijkt vooral uit het volgende stukje: “Het is niet gezegd dat het opzet was. Ze kan zich niet goed hebben gevoeld en per ongeluk op de portierkruk hebben geleund …… Het kan een opwelling geweest zijn. Misschien verwachtte ze dat iemand haar op het laatste moment zou vastgrijpen.”
Ik denk, dat de doodsoorzaak van Yona, haar twee pogingen (wellicht) mij het langst in de greep hebben gehad. De schrijver heeft duidelijk hier de spanning opgebouwd. Helemaal zeker is de uitkomst niet, maar voor mij toch wel bijna zeker.
2. MANIPULATIETECHNIEKEN
Er zijn veel open plekken in het boek. Elk hoofdstuk begint met open plekken, die vanzelf worden opgelost door flash-backs. Die flash-backs zorgen ook gelijk voor de spanning.
Hoofdstuk 3 – overschakelen op een andere verhaallijn
“Ik stond in de gang mijn jas aan te trekken toen de telefoon ging. Ik liep naar binnen en nam de hoorn op. Het was Yona. Haar stem klonk gejaagd. ‘Blijf je thuis? Ik kom even. Ik ben er over een kwartier.’ ‘Wat is er? Waar zit je?’ Als antwoord kreeg ik een lange zoemtoon….”
Hiermee begint hoofdstuk 3 en dan duurt het ongeveer 5 pagina’s eer je weet wat Yona te vertellen heeft. Intussen komen er allerlei andere verhalen tussen: over Mark, over haar grootvader, over Frankrijk etc. Als lezer wordt je geduld dan echt op de proef gesteld ..
“ ‘Wacht.’ Ik trek mijn trui uit, en in de paar seconden dat mijn hoofd bedekt is voel ik zijn mond op mijn lichaam. Zijn lippen strijken langs mijn huid. Een week daarna laat ik Mark mijn reisbiljet zien. Hij kijkt er van op.”
Dit is een flash-back als Sepha al in Frankrijk zit. In het begin is niet helemaal duidelijk waarom en hoe Sepha in Frankrijk terecht is gekomen. Dat wordt door een flash-back duidelijk. Uit deze flash-back blijkt dat Sepha ook met Karel een verhouding heeft gehad en dat hij uiteindelijk haar reis heeft betaald. Na deze flash-back arriveert Mark in Port-Vendres.
Vooruitwijzingen die spanning hebben veroorzaakt heb ik niet kunnen vinden in het boek.
3. ONJUISTE VERMOEDENS EN DWAALSPOREN
Door het vaak door elkaar lopen van het heden en de flash-backs brengt de schrijfster je soms op een dwaalspoor. Een goed voorbeeld hiervan is hoofdstuk 2. Hoofdstuk 1 eindigt in Amsterdam en Hoofdstuk 2 begint in Frankrijk. Het duurt even voor je weet waarom Sepha nu ineens in Frankrijk is. Natuurlijk zitten er 2 jaren tussen hoofdstuk 1 en hoofdstuk 2, maar je bent toch even heel verbaasd.
Door dingen te verzwijgen brengt de schrijfster je soms op een dwaalspoor. Tijdens het lezen van het boek kwamen een paar passages mij vreemd voor.
De manier waarop zij elkaar ontmoet hebben vond ik bijvoorbeeld vreemd: Sepha lag te slapen langs de kant van de weg en als ze wakker wordt ziet ze Yona voor het eerst. Yona vraagt haar waar ze naar toe gaat. “ ‘Amsterdam.’ Ik ging weer zitten. ‘Daar moet ik ook naar toe. Ik ben op het kruispunt afgezet.’ Ze schuurde met haar voeten over het gras als iemand die passen op de plaats maakt. Aan haar grijs-bestofte schoenen zag ik dat ze een heel stuk gelopen had. Het moest wel, want er was geen kruispunt in de buurt.” Waar kwam Yona vandaan?
Of deze passage: “In de keuken maak ik twee filters. Ik ben er een tijdlang van overtuigd geweest dat Yona in het huis naast ons gewoond heeft. Maar ik vraag me nu af waarom ik daar zo zeker van was.” Volgens mij moet Sepha toch wel weten of Yona ooit naast haar had gewoond of niet. Je weet toch wel of je iemand kent of niet?
Was Yona geen droom van Sepha? Had ze Yona nodig om de oorlog te verwerken, was Yona haar alterego?
Hoogstwaarschijnlijk is deze gedachtengang niet, want Yona lijkt een echte persoon in het boek. Mark kent haar, etc. De schrijfster heeft mij waarschijnlijk met die passages op een dwaalspoor gebracht.
4. OPEN EINDE OF TOCH NIET?
Het boek heeft een open einde. Ofschoon duidelijk is dat Sepha zich redelijk heeft hersteld na de oorlog en Yona is ondergegaan, de een heeft het dus verwerkt en de ander niet, zijn er toch een aantal vragen aan het eind:
Wat stond er nu in het dagboek? Jammer dat Sepha er niet in wilde kijken.
Hoe gaat verder met Mark en Sepha? Het lijkt in hoofdstuk 3 beter te gaan met hun huwelijk, want hij toont meer interesse voor het wel en wee van Sepha.
Hoe gaat Sepha de dood van Yona verwerken? Ze lijkt er vrede mee te hebben. Het waren natuurlijk geen grote vriendinnen, Sepha ergerde zich regelmatig aan Yona, maar ze hadden toch een achtergrond samen …
De schrijfster zou met gemak een deel 2 kunnen schrijven. Misschien opent Sepha het dagboek toch nog wel en vindt ze daarin wel iets, iets waaruit blijkt dat ze familie zijn (dat dacht Mark ook al) of iets anders dat Sepha dan kan uitzoeken ..
5. SPANNING
De belangrijkste spanningsopbouw in het boek is het verhaal rond Yona. Eigenlijk kom je in het boek weinig te weten over Yona. Hier en daar duikt ze even op om Sepha’s leven op z’n kop te zetten. Soms wil je meer over haar te weten komen, maar er wordt weinig over geschreven. Misschien wil de schrijfster zo de spanning er een beetje in houden.
REACTIES
:name
:name
:comment
1 seconde geleden