Een leeg huis door Marga Minco

Titel: Een leeg huis
Auteur: Marga Minco
1e druk 1966
Uitgever: Bert Bakker, Den Haag Inhoud van het boek: Donderdag, 28 juni 1945 (Amsterdam). Sepha, een joods meisje uit Amsterdam, besluit een dag eerder dan gepland was terug te liften naar Amsterdam. Ze heeft een maand op een Friese boerderij doorgebracht om bij te komen van de gevolgen van de oorlog. Ze voelt zich al een heel stuk beter en verlangt naar de stad en haar vriend Mark, met wie ze de laatste oorlogsmaanden ondergedoken heeft gezeten. Onderweg ontmoet ze een groep Canadezen met wie ze wel mee mag reizen, maar die eerst nog richting Leeuwarden moeten. Ze herinneren haar aan de intocht op de Dam: Ze staat op de Dam tussen de hossende en feestvierende menigte, maar vreemd genoeg kan ze zelf geen vreugde voelen. Sepha merkt dat ze inmiddels een luchtiger instelling heeft gekregen, ze mag de soldaten wel en vindt het jammer dat ze de volgende dag pas naar Amsterdam gaan. Ze kan met een veeauto meerijden tot Steenwijk. De rit doet haar terugdenken aan een autorit tijdens een nacht in de oorlog: Vanaf haar onderduikadres op het platteland wordt ze meegenomen door een groep mannen in een Duitse legerauto. Het blijkt een groep verklede verzetslieden, maar zelfs als ze al op haar nieuwe adres is, is ze nog verstijfd van schrik. Ze went echter snel in Amsterdam door de gezellige sfeer in huis maar bovenal door Mark, een jongen die er ook is ondergdoken. Wachtend op een nieuwe lift valt ze in slaap, en wanneer ze wakker wordt staat er een meisje met een rugzak naast haar. Deze vertelt Sepha dat ze liften een uitkomst vindt, omdat ze zelf een keer bijna uit de trein is gevallen toen ze nog klein was. Ze werd gered door haar vader die haar nog net bij het open portier kon wegtrekken. Ongevraagd en nogal bits vertelt het meisje over haar onderduikadres; een smalle donkere zolder, waar ze de afgelopen twee jaar op heeft gezeten. Ook vertelt ze over haar voornemen om naar Palestina te gaan, maar eerst wil ze haar ouderlijk huis in Amsterdam nog een keer terugzien. Sepha waarschuwt haar voor een teleurstelling. Veel lege huizen zijn gesloopt vanwege de kou en het gebrek aan brandstof. Van het huis naast Sepha zijn alleen de vier muren nog over. Het meisje, Yona heet ze, luistert niet en vraagt haar uit over haar vriend Mark. Ze vertelt over háár vriendje Leo, die drie maanden vóór de oorlog naar Amerika is vertrokken. Sepha ergert zich aan het gekwebbel van Yona. Als ze tegen de avond Amsterdam bereiken geeft Sepha een briefje met daarop haar adres aan Yona. Ze maakt zich toch wat zorgen om het meisje. Zonder ernaar te kijken stopt Yona het briefje in haar zak. Door de drukte van het bevrijdingsfeest heen worstelt Sepha zich naar huis, maar vindt daar niemand. Ze valt in slaap, maar wordt gewekt door een agent met haar adresbriefje in zijn hand. Yona was in de gracht gevallen en lelijk gewond naar het ziekenhuis gebracht. Het enige wat ze bij haar konden vinden was het adresbriefje. Sepha gaat mee naar Yona, en deze vertelt haar dat ze haar ouderlijk huis gevonden had, maar toen ze door de brievenbus naar het touwtje had gezocht, was er niets meer: ‘Niets dan een groot koud gat’. Daarna was ze uitgegleden en in het water gevallen. Ze vindt dat ze haar beter hadden kunnen laten verdrinken, want ze heeft nu niets of niemand meer, en voelt zich niet meer met dit leven verbonden. Sepha’s pogingen om haar van gedachten te doen veranderen klinken hol en nietszeggend. En al heeft zij Mark dan wel, ook zij is bang en net zo alleen overgebleven als Yona. Ook háár familie heeft de oorlog niet overleefd. Als Yona moet slapen, gaat Sepha naar een feest bij huisvriend Karel, maar Mark is daar net weg. Sepha danst en drinkt en vertrekt pas als het licht wordt. Maar voor ze haar huis binnengaat steekt ze eerst haar vingers door de brievenbus van het buurhuis, en voelt de kilte van een groot gat waar de wind doorheen blaast. Snel trekt ze haar hand terug. Dinsdag, 25 maart 1947 (Frankrijk). Naakt ligt Sepha te zonnen op haar balkon, terwijl de buurvrouwen van haar pensionhoudster Ponsailler opgewonden babbelen over haar man Mark, die vandaag in Collioure aan zal komen. Hij komt pas met de trein van half één, dus heeft ze alle tijd. Terwijl ze rustig een kop koffie drinkt herinnert ze zich haar eerste bezoek aan het plaatsje Port-Vendres: Ze ontmoet er Gilbert met wie ze uitgaat en de nacht in een hotel doorbrengt. Deze Gilbert wordt haar minnaar. Terwijl Sepha bij de wijngaard op de trein wacht, denkt ze terug aan hoe zij hier in Frankrijk kwam: In de winterse kou had Karel hun verteld over dit plaatsje in Zuid-Frankrijk. Sepha had meteen besloten dat ze er, hoe dan ook, naar toe wilde. Mark wilde nog niet mee omdat hij net een baan bij de krant had gekregen, maar hij was niet helemaal eerlijk omdat er op dat moment een nieuwe vriendin in het spel was. Sepha heeft de reis toch doorgezet, tot verbazing van Mark, omdat Sepha niets liever leek te doen dan thuis rond te hangen. Via een brief van Yona heeft Sepha kortgeleden vernomen dat Mark bij de blonde Tinka is ingetrokken. Yona zelf heeft haar baan bij de Stichting ‘40-’45, waar ze sinds 1946 werkt uit solidariteit met diegenen die in de oorlog zijn omgekomen, opgezegd om te gaan schilderen. Wanneer Mark is gearriveerd, vertelt Sepha hem vrolijk over haar plan om voorlopig in Frankrijk te blijven en daar eerst te helpen met druiven plukken, en daarna door te reizen naar Noord-Afrika. Eenmaal op haar kamer aangekomen krijgen ze ruzie omdat Mark zijn jaloezie tegenover haar onbekende geliefden niet kan verbergen. Sepha is teleurgesteld door die steeds terugkerende problemen in hun relatie. Maar de koele kamer en haar bruine huid doen de stemming snel omslaan en als ze vrijen denkt Sepha terug aan hun eerste keer, toen de vliegtuigen ronkend overvlogen. Terwijl ze wijn drinken op het balkon wordt Tinka ter sprake gebracht. Mark vertelt dat ze is meegereisd tot Parijs en dat ze hem over een week zal nareizen, maar omdat hij toch meer voor Sepha voelt, zal hij haar schrijven dat ze maar niet moet komen. ‘Hij went snel”, denkt Sepha, wanneer Mark een arm om haar heen slaat tijdens een wandeling na het eten. Voor het pension staat Tinka hen op te wachten. Ze is eerder afgereisd, maar Mark brengt haar direct naar een hotel verderop. Sepha gaat tevreden op bed liggen en wacht daar op het geluid van Marks voetstappen op het grind. Vrijdag 21 April 1950 (Amsterdam). Na hun terugkeer is de goede atmosfeer van het Zuiden enige tijd blijven hangen. Na ruim twee jaar is er echter niets meer van over. Mark werkt weer bij de krant en is veel weg. Sepha verdoet doelloos haar tijd en heeft geen zin om naar een baan te solliciteren. Wel heeft ze een minnaar, de kunstschilder Thomas. Als Sepha op de bewuste vrijdag net naar buiten wil gaan, belt Yona dat ze op bezoek wil komen. Yona’s visite komt erg ongelegen omdat Sepha naar hun nieuwe huis wilde gaan. Ze heeft een afspraak met de mannen die daar het gas en licht komen aansluiten. Als Mark
haar de sleutels van hun nieuwe huis geeft, peinst ze over de huizen uit haar verleden en het lege huis waar ze over enige tijd in zal wonen en waar ze nog geen enkele relatie mee heeft. Ook denkt ze aan haar moeder, haar grootvader en grootmoeder, naar wie ze vernoemd is. Terwijl ze in de vensterbank zittend op Yona wacht denkt ze aan haar minnaar Gilbert in Zuid-Frankrijk van wie ze, na Mark’s komst, zonder moeite afscheid kon nemen. Yona is erg depressief en denkt dat iedereen tegen haar samenspant. Bovendien heeft ze haar jeugdvriend Leo weer ontmoet, wat een extra tegenslag voor haar was. Yona is altijd van hem blijven dromen, maar Leo blijkt een echte Amerikaan te zijn geworden die met zijn vrouw ‘Europa doet’. Sepha walgt van al dat zelfbeklag en vraagt in een opwelling of Yona wel eens met iemand naar bed is geweest. Zelfs dit moet Yona ontkennen. Het gesprek wordt voortgezet over het verleden en de zin van het leven. Yona verwijt Sepha dat ze het leven zo gemakkelijk opvat, vooral sinds haar terugkomst uit het Zuiden. Yona zou de oorlog ook het liefst van zich afzetten, maar kan dat niet. Sepha verwijt Yona dat ze de oorlogsellende opzettelijk koestert. In de oorlog kon ze ergens naartoe leven, terwijl ze zich tegenwoordig zo machteloos voelt. Yona voelt zich teveel en neemt vaag afscheid. Sepha is te laat voor de afspraak met de mannen in haar nieuwe huis. Ze besluit de stad in te gaan maar komt dan in de buurt van haar minnaar Thomas en belt bij hem aan. Thomas is druk in de weer met zijn doeken en Sepha probeert de poes van de divan af te lokken, waarop zij vrijend met Thomas door de matglazen lichtkoepel werden bespied door de buurtkinderen. Ze denkt aan het rode, laag uitgesneden, bloesje dat Mark haar ’s avonds uit jaloezie van het lijf scheurde, terwijl hij haar vroeg eens op te houden zich aan andere kerels te geven. Alle mannen willen hetzelfde; kleren uit en weer aan, uit en weer aan. Net zo lang tot hun eendere handelingen haar de keel uithangen, omdat ze iets anders verwacht, andere gebaren, andere woorden. Sepha trekt haar regenjas aan en gaat naar huis. Onderweg loopt ze langs het huis waarin ze haar jeugd doorbracht. Vanuit een portiek aan de overkant bekijkt ze het. De aanblik van nieuwe vitrages en andere planten voor de ramen zijn bijzonder pijnlijk voor haar. Dan komen herinneringen aan vroeger naar boven: Haar zusje Ellen zit met haar vriend op de divan. Sepha wil huiswerk gaan maken en vindt in de serre het breiwerkje van haar moeder op een rieten stoel van het serreameublement dat haar vader voor een zacht prijsje van meneer de Hond had kunnen kopen. Wanneer het niet voldeed mochten ze het altijd ruilen. Meneer de Hond overlijdt een jaar voor de oorlog. Vader gaat naar zijn begrafenis in het zwarte pak en met zijn hoge zijden hoed op. Het serreameublement blijft voldoen. Wat doet ze hier in deze straat waar ze als een gluurder naar een huis staat te kijken? Het was een huis als alle andere in de rij. Alles rook naar verf en nieuw hout. Misschien was Yona hier? Ze wist dat ze hier naar toe zou gaan. Alles in het nieuwe huis deed het, dus er was niets wat hen kon tegenhouden of waardoor de verhuizing moest worden uitgesteld. Wanneer ze om zes uur thuis komt is Mark er al. Hij zegt haar dat er die middag bij de krant een bericht via de telex is binnengekomen. Het ging over Yona. Ze zat in de trein naar Apeldoorn. Vlak vóór het station is ze er uitgevallen. Ze was op slag dood. ‘Deze keer is het haar gelukt’. Mark is verbaasd en Sepha legt uit dat Yona het in haar jeugd ook eens heeft geprobeerd maar dat haar vader haar toen nog net in de trein kon trekken. Het laatste huis dat Sepha die dag bezoekt is de zolderverdieping van Yona. Alles ligt net of ze zo terug kan komen. Sepha’s oog wordt getrokken naar een spierwit vel op de schildersezel. Ze neemt allerlei kleuren blauw krijt en kleurt tot er geen stukje wit meer over is. Dan valt haar oog op een paar schoenen die Yona twee jaar na de oorlog had gekocht. Bij die aankoop was ze uitgescholden voor vuile jodin en men had haar van voordringen beschuldigd, terwijl ze de dag daarvoor al een hele dag in de rij had gestaan. Ze vindt nog een half afgemaakt zelfportret van Yona en een stapeltje oude foto’s die snel weggestopt lijken te zijn. Yona leek veel op haar moeder. Sepha heeft de foto’s zoveel mogelijk op volgorde gelegd en kijkt naar een vrolijke opgroeiende Yona. Als ze opkijkt naar het half afgemaakte zelfportret vindt ze geen enkele gelijkenis. Sepha vindt ook nog een dik cahier met een Y met daaromheen een davidster op het kaft. Misschien een dagboek en misschien heeft Yona er kortgeleden nog in geschreven. Maar ze slaat het niet open. Dan vraagt Sepha zich af wat Yona die morgen bij haar kwam doen. Had ze haar niet kunnen helpen? Misschien was die val uit de trein wel háár schuld geweest. Maar dan is Mark inmiddels ook boven gekomen. Hij slaat een arm om Sepha heen en neemt haar mee naar huis. Als ze om wil kijken naar Yona’s zolderramen, pakt Mark haar bij de schouders en trekt haar mee een donkere zijstraat in, waar juist de lantarens aangaan.
Soort Boek: ‘Een leeg huis’ is en psychologische roman. Het beschrijft de gedachten en gevoelens van twee Joodse meisjes die in de oorlog al hun familieleden zijn kwijtgeraakt. Fantasie of realiteit: Het verhaal is gebaseerd op realiteit. Vertelwijze: Het boek wordt door een ik-figuur, Sepha, verteld. Hoofdpersonen: Sepha, is zeventien jaar als de oorlog begint. Ze is afkomstig uit een welgestelde, niet-gelovige joodse familie, waarvan zij na de oorlog de enige overlevende is. Na de oorlog verbergt zij alle gegevens van het Rode Kruis, betreffende haar familie, achter in een la. Ze ontkent de vreselijke gebeurtenissen niet, maar het heeft volgens haar weinig zin om bij de oorlogsellende stil te blijven staan. Ondanks die houding toont ze weinig initiatieven en komt ze er niet toe een bestaan op te bouwen. Yona is een meisje van dezelfde leeftijd als Sepha en komt uit hetzelfde joodse milieu. Ook zij heeft al haar familie in de oorlog verloren en ook haar vriend is ze kwijtgeraakt, omdat deze naar Amerika is vertrokken. Yona wil niet verdringen en vergeten, maar wil juist alles weten en neemt daarom een baan aan bij de Stichting ‘40-’45. Ze voelt zich teveel gekwetst om bestand te zijn tegen de nieuwe maatschappij. Na een laatste ontmoeting met Sepha, valt of springt ze uit een rijdende trein. Er was niemand om haar te redden. Mark is eerst de vriend, daarna de man van Sepha. Hij is niet-joods, maar heeft wel moeten onderduiken. Ze zijn min of meer in elkaars armen gedreven doordat ze hetzelfde onderduikadres deelden. Mark heeft veel vrienden en ook een minnares, Tinka. Ondanks hun moeizame relatie kiest hij toch steeds voor Sepha. Einde: Het boek heeft een open einde. We weten niet hoe het Sepha en Mark zal vergaan in hun verdere leven. Wel schemert er aan het eind van het verhaal wat hoop. Sepha wordt door Mark uit Yona’s doodse kamer gehaald en ze lopen daarna samen de verlichte straat in. Misschien wordt in hun nieuwe huis het doorzettingsvermogen en de niet aflatende wil tot verandering van de situatie beloond.
Tijd: Het verhaal speelt op drie uitdrukkelijk gegeven dagen in verschillende jaren. Het is niet chronologisch verteld, omdat er regelmatig van het heden naar het verleden wordt gesprongen door middel van flashbacks. Het effect hiervan is dat voor Sepha het verleden eigenlijk reëler is dan het heden. Bovendien wordt Sepha’s heden door het verleden beheerst. Thema: Het thema van het boek is het zoeken naar een houding ten opzichte van het verleden en de toekomst. Pijnlijke zaken moeten aanvaard worden om plaats te kunnen maken voor nieuwe ervaringen. Yona klampt zich teveel aan het verleden vast. Ze kan geen houding meer vinden tegenover de toekomst en wil dan ook niet verder leven. Sepha heeft meer realiteitsbesef dan Yona. Zij blijft na de oorlog, mede dank zij Mark overeind, zij het dan ook wankel. Titelverklaring: ‘Een leeg huis’ verwijst naar de leegte en vervreemding die Sepha en Yona in de naoorlogse wereld ervaren. Achter de gevel van Yona’s ouderlijk huis is niets anders dan puin en wind, wat in verband kan worden gebracht met haar houding tot het verleden. Sepha’s ouderlijk huis staat nog overeind, maar heeft een andere identiteit aangenomen. Sepha’s nieuwe, nog lege huis symboliseert een nieuw begin. Info over de schrijver Minco, Marga, eigenlijk: Sara Menco (Ginneken 31 maart
1920), Nederlands schrijfster, enige overlevende uit een joods gezin dat tijdens de bezetting werd weggevoerd. Zij was gehuwd met de schrijver/dichter Bert Voeten (1918–1992). Een groot deel van haar werk is door oorlogservaringen gekleurd. Dat geldt voor haar debuut Het bittere kruid (1957), dat in 1985 is verfilmd door Kees van Oostrum, en voor de romans Een leeg huis (1966; in 1992 bewerkt als toneelstuk) en De val (1983). De verhalen die niet direct op de oorlog betrekking hebben, gaan wel altijd over eenzaamheid en isolement. Het toeval, even absurd als tragisch, speelt er een belangrijke rol in. Haar stijl is sober en zorgvuldig. Zij schrijft ook korte verhalen en kinderboeken (o.a. Kijk ’ns in de la, 1963 en De verdwenen bladzij, 1994); in 1970 werd een televisiespel van haar hand, De hutkoffer, uitgezonden. In 1957 ontving zij de Multatuliprijs voor het verhaal ‘Het adres’ en een jaar later de Vijverbergprijs voor Het bittere kruid, dat in acht talen is vertaald. Een leeg huis werd goed ontvangen en vooral als menselijk document erg gewaardeerd. Eigen mening: Met plezier heb ik dit boek gelezen. Ik heb me in de gevoelens

van Sepha kunnen verplaatsen en met haar meegeleefd. Ze heeft de gave om de nare gebeurtenissen uit het verleden een plaatsje te geven en door te gaan met leven. Ze kijkt alleen terug op de prettige dingen uit het verleden. Yona echter zit helemaal vast in haar oorlogservaringen en komt er ook niet uit, wat haar de moed ontneemt om verder te leven. Wel laat ze Sepha met een schuldgevoel achter. Een fijn verhaal om te lezen, soms wat verwarrend door de flashbacks, maar het heeft me wel nieuwsgierig gemaakt naar de andere boeken van deze schrijfster.