De thuiskomst door Anna Enquist

1. Zakelijke gegevens Anna Enquist
De thuiskomst
De Arbeiderspers, Amsterdam ’05, 1e druk
215 blz
September ‘06 2. De motivering Toen het boek net uitkwam, gaf de schrijfster, Anna Enquist, een boeiend interview aan het radio 1 programma ‘Met het oog op morgen.’ Toen ik een aantal weken later het boek in de boekhandel zag staan heb ik het met veel interesse bekeken. De eenvoudige dramatiek op de achterzijde van het boek maakte me nieuwsgierig en boeide me. “Een historische roman over de Verlichting, Londen, maritieme ontdekkingsreizen, James Cook, maar vooral over de vrouw van Cook, Elizabeth Batts, de achterblijfster, moeder van zes kinderen van wie geen haar overleefde.” Ik ben meteen naar de bibliotheek gegaan en heb het boek geleend. Maar eenmaal aan het lezen kwam ik er niet doorheen. Het was vrij gedetaileerd en de droefheid van Elizabeth maakte mij niet vrolijker. Ik ben er mee gestopt. Toen echter de opdracht voor dit boekverslag op het programma stond dacht ik meteen aan dit boek. Ik wilde het nog steeds een keer uitlezen en dit was de perfecte mogelijkheid. Ook al wist ik dat de droefheid het hele boek nog zou overheersen wilde ik toch een kijkje nemen in het leven van deze vrouw. De vrouw waarvan de hele wereld op de hoogte is van haar man. 3. Eerste reacties Wat een mooi opgebouwd boek. Samen met de hoofdpersoon ontdek je het leven van haar man, de wereldberoemde James Cook. Zijn wereldreizen nemen een belangrijke plek in het verhaal in, maar zijn niet bepalend. Bepalend is het leven van Elizabeth, zijn vrouw, degene die thuis wacht, die zijn kinderen opvoed en die moet gissen naar zijn ware aard. Ik was op de hoogte van de negatieve sleur waarin de hoofdpersoon terecht zou komen, maar haar leven was nog ingrijpender dan ik had gedacht. Ze verliest zoveel geliefden en weet niet hoe ze met haar liefde en dat verlies om moet gaan. Beetje bij beetje ontdek je de waarheid over James Cook. De feiten komen langzamerhand bij de lezer binnen op het zelfde moment dan ze bij Elizabeth binnenkomen. Door de vertraagde communicatie in de 18e eeuw, waar het verhaal zich afspeelt, leeft ze in onzekerheid. Nieuws komt niet binnen waardoor ze bijvoorbeeld pas een jaar na dato het nieuws te horen krijgt van het overlijden van haar man. Het boek zit vol met verschillende karakters die je goed leert kennen, terwijl het maar vanuit één perspectief beschreven wordt. Door brieven en conservaties leer de personen van de buitenkant kennen. De binnenkant zit verborgen.
4. Fabel In het jaar 1762 ontmoeten James en Elizabeth elkaar en trouwen even later. Hier begint voor Elizabeth Batts het nieuwe leven van de tijd tijdens en voor de thuiskomst. Het boek begint in 1775 wanneer James bijna terugkomt van zijn tweede grote reis. Elizabeth bereid zich voor. Weer een kind is gestorven en steeds meer onzekerheden over de opvoeding van de overgebleven zonen maakt zich meester over Elizabeth. Na de tweede reis blijft James thuis en krijgt hij aan land een hoge functie bij de Admiraliteit. Maar het jaar erop vertrekt James toch weer. Net na de geboorte van hun zesde kind Hugh. Het zal een lange reis worden waarbij James Cook op 14 februari 1779 het leven laat bij een gevecht op Hawaii. Na de dood van haar enige dochter Elly in 1771 en de overleden babies Joseph en George in 1968 en 1772 is dit weer een grote klap voor Elizabeth. Het verhaal van de dood van James wordt met mysteries omringt en vanaf dit moment gaan Elizabeth langzaam op zoek naar de ware toedracht die in de nadagen van haar leven bekend wordt. Twee jaar later komt haar favoriete, muziekminnende zoon Nathaniel om het leven tijdens noodweer op zijn eerste zeereis. Ook haar jongste zoon Hugh sterft op jonge leeftijd. De 17-jarige student aan Cambridge sterft aan hoge koortsen op zijn studieplaats. Amper een jaar later sterft ook haar oudste zoon bij een van zijn geliefde zeereizen. Elizabeth, kinderloos, blijft achter en leeft nog veertig jaren in verdriet en wanhoop. Tot zij in 1835 sterft op 94-jarige leeftijd. 4. Persoonsbeschrijving Elizabeth Batts groeit op bij haar moeder en stiefvader in een taveerne. Al vroeg krijgt ze de taak als boekhoudster van haar ouders. Haar oom ontdekt haar talenten voor het boekhouden en neemt haar in dienst in zijn kleine scheepvaartwinkel. Daar ontmoet ze James en weet het meteen; dit wordt haar echtgenoot. Enkele tijd later trouwen ze en als snel wordt hun eerste zoon Jamie geboren. Daarna volgen Nat en hun enige dochter Elly. Vlak na haar geboorte gaat James op zijn eerste grote zeereis. Deze neemt 3 jaar in beslag en in deze drie jaar wordt hun derde zoontje geboren en sterft het enkele maanden na zijn geboorte. Ook hun dochter Elly overlijd door een tragisch ongeluk. Elizabeth is er kapot van. Haar meisje, haar engeltje, haar gelukbrengster, dood. En dat door haar schuld. Zo voelt zij zich. Even niet opletten en het meisje gaat de straat met haar speelgoedpaardje op en wordt overreden door een voorbij rijdende koets. Zonder James, maar met zijn goede vriend Hugh Pallister begraven ze het altijd vrolijke dochtertje. Als James terugkomt wordt er te weinig over Elly gesproken. James vraagt het niet aan Elizabeth en zij zegt het niet. Voor de tweede grote wereldreis van James wordt Elizabeth zwanger van haar vijfde kind George. Maar ook deze spruit overleeft het eerste jaar niet. Als James terugkomt ziet hij de lege kinderstoel, het ontbreken van kinderkleertjes maar weer wordt er gezwegen. In de maanden voor de thuiskomst van James heeft Elizabeth veel aan Pallister. Hij troost haar wanneer ze het nodigt heeft en samen lijken ze zielsverwanten. Hij komt dichtbij. Heel dichtbij. Hij laat haar wenen op zijn ontblootte arm en belooft haar ervoor te zorgen dat James nooit meer weghoeft en bij haar en de kinderen zal blijven. De thuiskomst is heel onwerkelijk, ze lijken onbekenden voor elkaar. De afgelopen jaren hebben ze meer zonder elkaar dan met elkaar geleeft. Op het schip is James heel anders en Elizabeth heeft thuis ook haar eigen gewoonten. Elizabeth is erg verheugt op de terugkomst maar kan er maar moeilijk mee om gaan. Ze heeft het gevoel dat ze haar man niet kent en dat hij van haar vervreemd. De dood van haar kinderen speelt daarbij een grote rol. James en zij gaan heel anders met het verlies om. James heeft de kinderen amper gekend en spreekt er niet over met Elizabeth. Ondanks de verschillende houdt Elizabeth veel van haar man, maar ook de vriendschap met Pallister is belangrijk. Ze voelt iets voor hem wat ze niet kan plaatsen. Hij heeft haar getroost in barre tijden en kent haar het best. Ze probeert er van weg te gaan en het lukt aardig. Elizabeth wil dat haar man thuisblijft en dat ze samen de thuishaven zullen zijn voor hun kinderen en samen een bestaan op kunnen bouwen. Snel komt aan die wens een einde. James vertrekt met zijn schip The Revolution om verdere stukken land op kaarten te zetten en de wereld in naam van Groot-Brittanie te ontdekken. Voor Elizabeth is het een klap in het gezicht. Zij hoopt er eerst op dat haar man zich alleen met de voorbereidingen zal bezighouden en uiteindelijk niet op reis zal gaan. Maar haar verlangens worden niet vervuld en James vertrekt eerst naar de kaap en daarna door naar de eilanden in de zuidzee. Het leven voor Elizabeth wordt moeilijker en moeilijker na het vertrek. Haar eigen zoon Hugh die net voor het vertrek van James wordt geboren kan ze niet voeden en ze krijgt geen band met haar jongste zoon. Haar hele zwangerschap had ze gedacht dat er een meisje in haar buik groeide die het gemis aan haar dochter Elly zou verzachten. Nog vaak bezoekt Elizabeth het graf van haar tragisch om het leven gekomen dochter. Eerst had ze haar muziekminnende zoon Nat nog thuis die haar wereld vervulde met prachtige muziek maar tegelijkertijd met James vertrekt hij naar de zeemansschool waar hij zich nooit thuis zal voelen. Het verraad van Pallister drukt zijn stempel op deze periode. De enige waar ze tot voor kort zo goed heeft begrepen heeft haar verraden, heeft James niet op land kunnen houden. Na een periode van drie jaar bereikt een droevig bericht huize Cook. James Cook is 14 februari omgekomen als een held aan de kust van Hawaii. Elizabeth krijgt de laatste scheepsjournalen te lezen, maar deze lopen maar tot november. De tussenliggende periode is een groot raadsel voor Elizabeth. Ze weet dat er iets aan de hand moet zijn geweest, want James hield altijd zijn journalen bij. De bezoeken van de hoge heren van de admiraliteit doen haar niks. Ze dichten James heldendaden toe die ze niet wil horen. Ze spreken alleen maar lof uit en vertellen nooit de volle waarheid. Elizabeth wil de complete man leren kennen waarmee ze getrouwd was. Weten wat de driftige man die ze in haar tuin tegen een bemanningslid zag schreeuwen drijft. Waarom hij op zee zo op zijn gemak leek te zijn. Waarom hij nooit echt thuis leek te zijn bij haar. Enkele jaren na zijn dood komt er een brief van de officier onder James die schimmen van zijn dood heeft meegemaakt. Hij is niet heldheftig ten onder gegaan, maar afgeslacht door de inheemse Hawaiianen en in stukken gehakt. Ook heeft hij de James aan boord omschreven zoals hij werkelijk was. Hoe hij tegen zijn bemanning was en hoe hij zich gedroeg op het schip. Elizabeths relatie met Pallister heeft ondertussen veranderingen ondergaan. Ze zullen nooit geliefden kunnen worden. James zal altijd tussen hun instaan en hij wil zijn gekwelde leven niet met haar delen. Zij wil het niet accepteren en meer dan een koele vriendschap zal het niet meer worden. Het verwantschap dat ze ooit voelden verwatert. Als enkele jaren later eerst Hugh en daarna Jamie sterft is Elizabeth ook niet meer. Voor de schijn leeft ze nog maar van binnen is ze vrijwel dood. Alle zes haar kinderen heeft ze overleefd. Haar man zal een raadsel voor haar blijven. Jaren later overlijdt ook Hugh Pallister. Voor hij sterft schrijft hij haar een laatste afscheidsgroet. Hoe hij het niet kan samen met haar te zijn en in gedachten toch nog altijd samen met hem is. Ook voegt hij de ontbrekende journalen van James toe die hij als eerste kreeg van de Admiraliteit maar heeft achtergehouden door de schokkende openbaringen. James heeft zijn dood zelf gewild. “Ik laat mijn wapen zakken en draai me om. Ik wist de hele tijd het water achter me, hoe het zich uitstrekte, golf na golf, hoe het met een zucht door het vulkaanzand werd opgezogen. Nu zet ik, traag, met lome achteloosheid, mijn voeten op de vochtige bodem. Zonlicht tinkelt op de beweeglijke golfjes, het weerkaatst in mijn goeden knopen, het verwarmt mijn rug. De sloep is ver uit de kust gevaren, die achterlijke luitenant wenste mijn gebaar niet te begrijpen, zoals voorspeld. Bijna glijd ik uit over de met algen begroeide stenen. Ik kan gelukkig mijn evenwicht bewaren. Dat moet, het gaat niet aan om zelf te vallen, zo is het niet beschikt. Daadkalm stap ik de zee in. Nog enkele ogenblikken, dan zal de steen mijn hoofd raken, het mes mijn rug openrijten; nog even en ik val verlost mijn toekomst in om waarlijk thuis te komen-” Elizabeth staat centraal in dit verhaal, maar eigenlijk is James ook de hoofdpersoon. Zijn leven zit in Elizabeths leven verweven. Alles wat zij doet heeft met hem te maken. De persoonsontwikkeling heeft daarom niet zozeer met zichzelf te maken alsmede met James. Alle documenten stookt ze op. De brieven, de bekentenissen, de herinneringen aan haar kinderen. Haar leven. “Glashelder ziet ze James. Hij trekt haar mee door de regen, ze rennen naar hun schuilplaats en hij kust haar koude gezicht. Daar is Nat, hij loopt op haar toe met de vioolkist in zijn hand, een scheve, verlegen glimlach achter zijn blonde haarlok. Een man die haar liefheeft stroopt zijn mouw op en ze huilt tegen zijn naakt arm alsof ze eindelijk is thuisgekomen. Het meisje staat op de keukenvloer, ze klemt het vettige touw van haar speelgoedpaard in haar knuistje. Vonken van plezier schieten uit haar ogen; haar vreugde is zo tastbaar dat je vergeet te ademen en het moment zich voorgoed vastnagelt in je geheugen, zo sterk dat het pijn doet, een klare, welkome pijn.” 5. Thematiek Als je op de oppervlakte naar het thema van boek kijkt lijkt het de dood te zijn, maar er zitten veel meer themas in het verhaal die met de dood te maken hebben maar veel sterker zijn. Elizabeth wacht. Wachten op de toekomst, wachten op wat komen gaat. Haar hele leven bestaat uit voor de thuiskomst en tijdens de thuiskomst en na het overlijden van James verandert haar leven. Ze wacht niet meer op haar man en haar levensdoel lijkt te verdwijnen. Haar levenslust was al verdwenen met de dood van haar lieve Elly. Eenzaamheid. Velen in het verhaal zijn eenzaam, maar kunnen geholpen worden door een kleine daad. De Nat die de oude muzikant Hartman weet te verblijden met een kort vioolspel. Jane die wegkwijnde door de dood van haar man op zee, maar die door andere zeemansvrouwen te helpen weer plezier in het leven kreeg. En anderen die de eenzaamheid juist prefereerden om anderen te beschermen. Hugh Pallister die het niet kon om zijn liefde met Elizabeth te delen dankzij de geheimen en de schandelijkheden uit het verleden. Familieband is ook een belangrijk thema. De grote, maar toch zo kleine familie Cook. Vader Cook die geen vader is voor zijn kinderen. Maar wel het grote voorbeeld voor de zeemanszonen. De druk die er achter de kinderen ligt wanneer James nog in leven is. De moeder, Elizabeth die de familie bij elkaar probeert te houden maar die ook niet meer weet hoe het moet. Het gezin zal nooit een echt gezin blijven. Elizabeth droom van de tafel vol. James als echte vader. Jamie, Nat, Elly, Joseph, George en Hugh om de stamouders. Eén hecht boel. Die elkaar begrijpt en steunt. Liefde. In onze tijd lijkt liefde allemaal heel open te zijn. En als je dit verhaal leest blijkt maar weer hoe moeilijk het toen was. Elizabeth en James leefden langs elkaar heen en konden hun troost niet bij elkaar zoeken. Toch gebeurt dit tegenwoordig in elke relatie. De relatie van James en Elizabeth heeft nooit echt op kunnen bloeien door de onwetendheid van hun samenzijn. 6. Verdiepingsopdrachten Open plekken Het boek begint als Elizabeth de grote tafel op gaat ruimen. Jaren liggen erop. Boeken over de zeevaart. Brieven van James en andere geschriften van de Admiraliteit. Dan al komen er vragen naar boven over het leven op zee en daarbuiten van James Cook . Je leert door het boek heen James en de kijk op Elizabeth en het thuisfront. Op de achterflap lees je al dat er zes kiinderen zullen sterven. De manier waarop deze zonen en dochter zullen leven is echter onbekend. Je merkt aan het begin van het boek al hoe Elizabeth worstelt met de dood van haar geliefde dochter Elly. Je wilt weten hoe zij om het leven kwam en waarom dit kinde dichter bij Elizabeths hart lijkt te zitten dan de meeste van haar andere kinderen. De grootste open plek in het verhaal is het mysterei James. Iedereeen denkt hem op zijn egen maier te kennen; de Admiraliteit, de bemanning op zijn schip, maar zijn karakter is eigenlijk een groot vraagteken. Wie is de man eigenlijk? Wie is James Cook? Juist deze onwetendheid sleept je mee in het verhaal. De open plekken zijn niet alleen voor de lezen een boeier. Je merkt ook dat de hoofdpersoon open plekken ziet in het leven om haar heen. Ze wacht op iets, iemand en wij wachten met haar mee. Het verhaal maakt vaak grote tijdsprongen. Het begint ook in het jaar 1775 en eindigt rond 1831. Dat zijn meer dan vijftig jaren waarin veel geberud, maar waar ook veel stiltes zijn. Het boek kent geen flash backs, maar wel worden er dingen uitgelegd uit het verleden. De toekomst blijft het hele boek onzeker. Hoe zal het met de kinderen aflopen? Zal James wel of niet weer de zee opgaan? Hoe gaat Elizabeth zich onder de barre omstandigheden redden? Omdat je weet dat de hoofdpersonen werkelijk hebben bestaan wil ik de nog niet opgevulde open plekken nog invullen. En dan kan. Het boek vermeld zaken die in de biografien van James waarschijnlijk breed uitgemeten worden, als klein punt. Ik ga dus zeker nog meer dingen lezen over de familie Cook. De literatuur lijst achter in het boek zal een grote hulp daarbij blijken. Vertelperspectief Het verhaal wordt door Elizabeth Cook-Batts verteld en beleeft. Je kijkt dus ook vanuit haar ogen naar de andere hoofdpersonen en gebeurtenissen. Dit geeft een extra dimensie op het leven van James Cook. De ontdekkingsreiziger Cook is voor even iemand anders; echtgenoot, vader, zoon, vriend. Door briefwisselingen kom je het meest te weten over de gedachten van andere belangrijke personenb zoals Hugh Pallister. De journalen van James zijn ook erg belangrijk. Zo kom je het meest te weten over het leven op zee in de tijd van de ontdekkingsreizen. Aan het eind van het boek wordt veel verduidelijkt over het einde van James en James kijk op de wereld. Door zijn laatste geschriften te lezen vindt Elizabeth uiteindelijk een stukje waarheid. Elizabeth kijkt op een eigen manier tegen haar zes kinderen aan. Van de één houdt ze meer dan van de anders. Het verdriet om de één is dieper dan dat om de ander. Daardoor is voor ons het ene kind ook beminder dan het ander.
7. Eindoordeel Het boek heeft me meer verrijkt dan ik van de voren had gedacht. De tijd waarin het zich afspeelt schijnt duidelijk zijn eigen licht op het bekende verhaal van een leven waarin haast alles mis gaat, wat maar mis kan gaan. Ook geeft het mooi weer hoe verschillend wegen kunnen lopen die naast elkaar begonnen. Men neemt zijwegen waardoor men uiteindelijk op twee totaal andere eilanden belandt. Dit boek heeft mij veel geleerd over de verschillende relaties die mensen hebben en die kwartslagen kunnen draaien door de veranderingen die er optreden. Veel soorten relaties zie je in het boek. Man-vrouw, moeder-kind en het feit dat de achtergrond een grote rol blijft spelen. Heel bijzonder was ook dat je de wereldberoemde James Cook nu eens niet alleen maar feitelijk ziet maar ook met zijn gevoelens. Of ze nou levensecht zijn of niet je leert een persoon ook meer waarderen. Na dit boek gelezen te hebben, wil ik meer weten over deze persoon en zijn leven. Een beter beeld vormen van de man waar de vrouw uit dit verhaal haar leven aan gaf.