De ruimte van Sokolov door Leon de Winter

Pas toen Sasja naar Israël vertrok zag hij zijn dochterje weer voor het eerst sinds drie jaar. Ze was inmiddels bijna tien jaar oud. Hij bleek meer aan haar gehecht te zijn dan hij had vermoed. Het afscheid was emotioneel en pijnlijk voor Sasja. Natasja bleek al op de hoogte te zijn van haar joodse afkomt: oma had het haar verteld. Haar moeder ook, pas de dag ervoor naar aanleiding van de emigratie van Sasja, maar Natasja had niet bekend dat ze dit al lang wist. "Dit blijft ons geheim," dat je het al wist van oma. "Dit blijft ons geheim," was het laatste wat Sasja tegen zijn dochter zei.

Lev was vlak voor de lancering van de Oktjabr verliefd geworden op de vrouw van de kosmonaut Maltsev. Lev en Maltsev hadden naar aanleiding van het overspel met elkaar gevochten. Na de ramp doet het verhaal de ronde dat er sprake was geweest van sabotage. Lev zou door de exploderende raket Maltsev uit de weg hebben geruimd om met diens vrouw te kunnen trouwen. De KGB stelde een onderzoek in. Sasja had Irina op de hoogte gesteld van zijn vermoeden dat Lev met Maltsev had gevochten, waarmee hij Lev eigenlijk verraadde, want Irina vertelde de KGB alles. Ook Lev meende dat Sasja hem had verraden , maar Sokolov verdedigde Lev tijdens het kruisverhoor van de KGB en ging niet in op het aanbod om Lev te laten hangen in ruil voor het redden van zijn eigen positie. Lev werd bij gebrek aan bewijs op vrije voeten gesteld. Beiden werden echter ontslagen en Sasja werd verbannen naar Tomsk. Irina hertrouwde en verhuisde naar Leningrad waar ze wiskunde ging geven op de universiteit.

Een jaar of vijf verbleef Sasja in Tomsk. Zijn moeder zag hij in die tijd twee keer. De eerste keer (Sasja was toen veertig jaar oud) vertelde zijn moeder over de joodse voorgeschiedenis van beider families. Haar eigen familie bleek in de oorlog totaal uitgeroeid te zijn. "Ik heb dit al zo lang willen vertellen allemaal. Wat een ellendige wereld is het toch waarin je zoiets niet kunt vertellen. Ik heb mijn hele leven gelogen over waar ik vandaan kwam! En je vader is gestorven zonder dat z'n beste vrienden wisten dat hij een jood was! Hij kon niet liegen, hij was die hij was, behalve hierover, in het midden van z'n leven stond een leugen."(pag. 138)

De tweede keer begroef hij zijn moeder. Vlak voor zijn vertrek naar Israël verwittigde hij Irina hiervan. Irina gaf er blijk van zich te willen verzoenen, maar Sasja ging er niet op in.
Daarna besloot Sasja te emigreren naar Israël.Voor de derde keer haalde hij de papieren uit het schilderij. Hij had ze nodig: hij moest nu niet langer verbergen dat hij joods was, maar het juist bewijzen voor een uitreisvergunning. De Israëlische immigratieorganisatie moest dan wel eerst nog een familielid (een "verre neef") fingeren op wiens uitnodiging Sasja naar Israël mag komen: Gorbatsjovs "Wet van terugkeer". Die leugen werd geregeld. Hij kan werk krijgen bij ene Koeznadze, een louche handelaar in tweedehands vliegtuigonderdelen. Hij weigert uit morele overwegingen, komt verder nergens aan de bak en wordt uit arren moede straatveger. Onderdak vindt hij in een klein vies kamertje in de Jemenitische wijk.

Naast Sasja vestigen zich de Russische Tanja Hirschfeld en haar zes jaar oude dochtertje Emma. Ze komen uit Kiev. Tanja is lerares Duits; haar man is gesneuveld in Afghanistan. Ze is zioniste en wil leven volgens de joodse regels en heeft een vast doel: Israël helpen zich te ontwikkelen. Sasja blijkt niets te weten van de zionistische theorieën. Tanja is verbaasd: "Wat doe je hier dan?" Sasja wordt verliefd op haar. Hij ontwaakt even uit zijn roes. Doet lichaamsoefeningen en trekt een net pak aan. Hij gaat met Tanja en Emma uit eten. Doet zich beter voor dan hij is, dat hij binnenkort wel een aanbieding zal krijgen als ingenieur. Na afloop keert hij terug in zijn kamer "waar duizend herinneringen vol schuld en schaamte op hem wachten." Hij zet de wodka weer aan zijn mond om de "illusie over een romance met een moeder en een dochter uit zijn hoofd te zuipen."

In zijn dronkenschap vliegen zoals gebruikelijk de herinneringen door Sasja's hoofd, onder andere aan de gesprekken weleer met Irina, nadat zij bekend heeft met Lev geslapen te hebben. Ze bekende dat ze Lev had verraden bij de KGB omdat ze hem haatte en bang van hem was: "Hij geeft je het gevoel dat je buiten jezelf kunt stappen. Hij verleidt je om dingen te doen die je niet wilt doen. Het lijkt wel of hij altijd over de grens wil kijken. Het is angstaanjagend." (pag. 192). Het huwelijk strandt na dit gesprek.

Irina vraagt of Sasja wel eens vreemd is gegaan. Dat is hij niet (en dat is geen leugen.) "Je bent een heilige (...) het is moeilijk met een heilige samen te leven. Jij bent streng. Ik weet nog het verhaal over de handschoenen die Lev wilde teruggeven. Hoe rechtlijnig je was. Hard als een bijbelse profeet." Sasja: "Ik ben niet anders dan ik ben. Ik kan niet van m'n regels afwijken. Al zou ik willen." Irina: "Jij bent bezeten van je werk. Bezeten van een bepaalde manier van denken. Iets onverbiddellijks straal je uit. Jij kent geen compromissen. Hard als het metaal dat je maakt.(...) Lev doet aan zwarte kunst. Ik heb nooit begrepen wat jullie in elkaar zagen." (pag. 193).

Na de scheiding bleef Sokolov drinken en "maakte reizen naar verre sterren waar alle herinneringen uit zijn hoofd dansten en zijn ik oploste in het niets van zijn opengereten geheugen." (pag. 194)
Sokolov ontwaakt uit zijn roes in Tel Aviv. Hij denkt aan de theorie van de natuurkundige Steven Hawking. Deze beweerde "dat het heelal uit zichzelf was geschapen, zonder beginpunt en uiterste grens, en elke uitspraak over het ontstaan van de mens in dit universum was een tautologie. Het universum was zoals het was omdat de mens het op zijn manier kon waarnemen. (...) Sokolov was er niet tevreden mee. Het kon niet verklaren waarom de Oktjabr was ontploft en waarom alles pijn deed wanneer hij zijn voet bewoog." Hij denkt aan de theorie van Heisenberg en Max Planck: alles wat waargenomen werd en tot kennis kon komen was afhankelijk van de subjectiviteit van de waarnemer."(pag. 194-195)

Als Sasja uit een dagenlange dronkenschap ontwaakt, zit Lev naast hem. Eerst dacht hij dat het zijn oude huisbaas Finkelsjtain was die in de oorlog zijn hele familie verloor, vervolgens zijn tweede vrouw in Israël aan de kanker, en in 1967 zijn zoon in de oorlog tegen de arabieren. Finkelstain echter is nog ongebroken en hecht aan het leven, omdat hij hunkert naar "de openbaring van de geheimen" van het leven:"Ik wil nog steeds wéten, begrijpt u doctor? Ik wil alles weten. Of er een plan aan ten grondslag ligt, of dat alles chaos is. Spreekt u dat aan als wetenschapper?" (pag.196) Lev sluit Sasja in zijn armen als een kind en laat hem uithuilen.

Deel 2

Lev ziet er welvarend en als een dandy uit. Lev voelt zich niet meer de nep-jood, zegt hij, maar een echte die zich thuisvoelt in het beloofde land. Is het de invloed van Lev of die van zijn buitenwereldse reizen dat hij opeens zegt: "Ik wil niet meer zuipen." Plotseling ook bewondert Sasja de Jemenitische buurtbewoners op wie hij eerst neerkeek: "Ze hadden de kracht om hun huizenschoon te houden en hun kinderen te voeden." Het is zaterdag: Grote Verzoendag (Jom Kippoer). "Hij had vijf dagen door de kosmos gevlogen. Waarmee had Sokolov zich verzoend? Met Lev." (pag. 204)

Sasja verbaast zich over het toeval dat hen weer samenbrengt. Zo niet Lev: "Ik weet zeker dat er in onze genen...karaktertrekken liggen opgeslagen, en dat laatste creëert een bepaald soort biografie., geloof je niet? Alles wat gebeurd is noodzakelijk. Het is het lot.. Geen goddelijk lot, maar de som der waarschijnlijkheden." Sasja: Ik denk zo niet; ik geloof in chaos, in de regels om de chaos te beheersen." Lev: "Ik weet 't, jij bent altijd zo streng geweest omdat je de chaos wilde reguleren. Je geloofde niet in een natuurlijke orde." Sasja: "Ik geloof in de wetten. In natuurkunde, wiskunde, chemie, en toch kunnen we het wezen van de kosmos niet begrijpen. We begrijpen alleen maar wat ons menselijk bevattingsvermogen kan begrijpen." Lev: "Ik ben meer mystiek misschien dan jij. Ik geloof in een metafysische orde. Door de dingen die we doen. Door de uitvoering van de gedachte." (pag. 205-296).

Sokolov was vijf dagen bewusteloos geweest, verdwaald in zijn eigen hoofd. Hij trof er veel rommel aan, maar de verschijning van Lev wees hem de weg naar wat nog ongeschonden was, vrij van de wormen van spijt en schaamte. Lev leefde. Dat was het belangrijkste." (pag.206). Lev neemt hem mee: "Vrienden voor de eeuwigheid" zegt hij en neemt hem in dienst als zijn adviseur, maar laat hem eerst uitrusten in een uitzonderlijk luxueus appartement, waar Sokolov in een diepe, veilige slaap valt. Lev gaat zelf voor een paar dagen naar Zürich.

Sokolov ontwaakt na 17 uur ononderbroken slaap. Gedachten spelen door zijn hoofd. Zijn principes hadden standgehouden, maar hij zelf was "ten onder gegaan aan de absurde krachten van het noodlot. Lev had meer vitaliteit. Alles wat hij meemaakte veranderde in brandstof. Sokolov echter had zelfmoord op termijn willen plegen. Alles moest anders worden." (pag. 212)

Sasja gaat in bad en komt als herboren tevoorschijn. "Hij had alles verloren en op hetzelfde moment lag de toekomst voor hem open. Terwijl hij met zijn handen water schepte en over zijn hoofd goot, zei hij verrast tegen zichzelf: 'Ik kan opnieuw beginnen. Ik kan nog steeds opnieuw beginnen." (pag. 213).

In een restaurant gaat het gesprek over vroeger. Sasja besluit Lev er nog niet mee te confronteren dat hij het wist van Irina en Lev. Lev wil op zijn beurt weten of Sasja hem verraden had aan de KGB. Sasja ontkent, zonder Irina's loslippigheid te verraden. Lev weet dat het in Rusland slecht gaat met Irina en Natasja, die overigens de beste van klas is met alleen maar negens. Lev vindt dat Irina en Natasja naar Israël moeten komen. Hij vertelt dat hij zich bezighoudt met maffia-achtige praktijken en dat hij zodoende rijk is geworden. (‘mijn Georgische familie is een soort maffia-clan’).Vanuit Rusland was Lev met Olga, de weduwe van Maltsev, via Wenen naar New York gegaan. Hij was echt verliefd, voor het eerst in zijn leven. En deed niets! Het was Olga die hem had verleid. In New York is Olga van het dak van een flat gesprongen Hij is een makelaar die grof geld verdient met het witwassen van zwart geld.

Opnieuw is Sasja gecorrumpeerd: nu hij bij Lev in dienst is, is hij ook in dienst van een criminele organisatie, te weten de Georgische maffia-familie van Lev in New York.
Lev wil zijn oude vriend redden. Hij wil een nieuw bedrijf, October Enterprises Inc., dat zich bezig zal gaan houden met wapenproduktie, opzetten. Sasja kan de leiding geven, maar dan moet hij wel stoppen met drinken. . In eerste instantie zegt Sasja: "Ik doe niet mee." Hij krijgt een maand bedenktijd, een eigen flat en duizend sjekel per week salaris en Roy Lezjawa, secretaris en chauffeur.

Sasja is volgens Lev te principieel en rechtlijnig, hij is wetenschapper, een noeste werker. Lev is een man met een grenzeloze fantasie, op zoek naar de mystiek achter de wetenschap. Hij is onderzoeker en kunstenaar en ‘probeert vast te stellen waar het denkbare haalbaar wordt’. Hij is bereid ver te gaan en sluit ook moord niet uit. Na de maand bedenktijd is Sasja ook wat ruimer van geweten geworden. Sasja nodigt Tanja uit om in een chic restaurant te gaan eten, en daar vertelt ze dat ze op zoek is naar ‘een degelijke man en een vader voor Emma’. 

Sokolov herinnert zich hoe hij toen hij twintig was, een seksuele relatie zonder liefde had met ene Anna uit Letland, die ook bevriend bleek met de Rooie. Hij verneemt van de Rooie hoe Lev hem had bedrogen met de handschoenen. Hij had van Lev diens verontschuldigingen geëist, wat Lev weigert: hij zegt de vriendschap op. Sokolov beseft dat hij het slachtoffer is geworden van de eigen hoogmoed (om een beter geheugen te willen hebben dan Lev) en ijdelheid. "Hij was verblind geweest door zijn overdreven moralisme dat, zo begreep hij nu, niets anders dan een oceaan van angst was. Eerlijkheid was geen natuurlijke eigenschap van hem, nee, hij was eerlijk omdat het duidelijkheid verschafte in een onduidelijke wereld." Sokolov begrijpt nu ook waarom Lev en hij vrienden waren. Ze hadden elkaar nodig. "Hij had Lev nodig opdat hij zijn principes tentoon kon spreiden." Lev die de moraal met voeten trad was een geschikte testcase om zijn principes te staven. En Lev "had hem nodig opdat hij de suprematie van de brutale geest (over de bekrompen moralistische) kon demonstreren." (pag.258-259).

De dood van Lev's vader had hen weer bij elkaar gebracht. Lev belooft Sasja nooit meer te bedriegen met dit soort grapjes. "Jij bent veel te rechtlijnig voor die dingen. Voor jou is zwart niks anders dan zwart, maar voor mij kan zwart opeens van kleur veranderen en wit worden." Sokolov bewaarde de handschoenen sindsdien: de dubbelzinnige symbolen van hun vriendschap. Nu vraagt Sokolov zich af of het niet beter is om die handschoenen weg te doen. "Lev had vermoedelijk gelijk: hij moest niet meer omkijken, niet meer krampachtig vasthouden aan wat alleen in zijn geheugen bestond."
 

Na de moord in de Jemenitische wijk wordt er een onderzoek ingesteld door Naum Katsz, een rechercheur van de Israëlische politie. Hij bezoekt Sasja enige keren, omdat deze kroongetuige is. Het slachtoffer is een Fransman die werd verdacht van drugshandel. Naum laat een schets van de mogelijke dader zien, gemaakt door Grunwald, die vanaf zijn balkon getuige was van de moord. Sasja vindt dat de tekenaar twee gezichten over elkaar heeft gelegd; dat van Lev en dat van hemzelf. Naum vindt dat de moord doet denken aan Amerika of Sicilië (‘ een soort maffia- afrekening’). Sokolov zegt tegen Katsz dat hij gaat werken bij Lev. Het besluit is dus nu genomen. Er sprak identiteit en zelfrespect uit de mededeling dat hij werk had en door ambities werd gedreven. Het was verstandig om iets over te nemen van Levs opportunisme. Ook hij moest overleven. Nooit meer wilde hij zijn eigen ik kwijtraken in de kosmos van Gold en Stolitsnaja (wodka).." (pag. 276) Nooit meer wilde hij gekweld worden door de gedachte zijn tijd te verspillen en geen wetenschappelijk onderzoek te verrichten, "als een alchemist jagen op nieuwe verbindingen", wat hem misschien ooit in een Amerikaanse shuttle de ruimte in kon sturen.

Als Sasja en Tanja enige tijd later met elkaar naar bed gaan, merkt Tanja dat Sasja niet besneden is. Omdat ze wil leven volgens de joodse wetten, weigert ze gemeenschap. Sasja moet zich eerst laten besnijden. Er volgt een discussie. Sokolov probeert Tanja met Levkiaanse pragmatische argumenten te overtuigen, maar ze houdt vast aan de joodse regels, ze blijkt in dat opzicht even koppig als Sokolov zelf. Als hij het niet doet, dan zoekt ze een ander. Ze is 38, wil nog een kind, een broer of zus voor Emma en voor Israël dat kinderen nodig heeft. (pag. 296, deel drie) Ze heeft haast. Sasja geeft toe aan de druk..

Deel 3

Met Tanja bezoekt hij Jeruzalem en bekijkt verwonderd orthodoxe joden (chassieden) die staan te heupwiegen bij de klaagmuur. "De God die dit van mensen eiste en tegelijkertijd de Plank-constante, Einsteins E=mc2 en de quantum-onzekerheid geschapen had, was een curieus wezen." (pag. 308-309). "Hij, vertegenwoordiger van de ruimte van de technologie, bevond zich nu in de ruimte van God Zonder Handen En Zonder Gezicht, de ruimte van magie en wonderen en de beleving van tijdloosheid. Hij kende die ruimte van zijn wodkareizen en hij herkende wat de chassieden met hun ritmische gebeden wilden oproepen. Zij deden het met taal, grondstof van gebed en smeekschrift, waarmee ze hun bewustzijn verruimden (of vernauwden) en vervolgens Gods Licht zagen." (pag. 309)

Het waren mystici. Sokolov was een kind van geheime joden, een nepjood, maar hij voelde de "chassidische hunkering naar het Licht." Sasja licht Lev in over het onderzoek van de rechercheur en over de tekening (‘die tekening was jij en ik in één tronie’). De ‘paranoïde bekentenis‘ van Sasja valt niet zo goed bij Lev. Lev toont zich verontwaardigd dat Sasja hem als de mogelijke moordenaar ziet.
Sasja en Lev brengen een bezoek aan een stuk braakliggend terrein aan de Westbank. Daar zal de wapenfabriek moeten verrijzen.

Via kolonel Uri Bar-On (omgekocht door Lev: Uri komt later bij hem werken) krijgen ze vergunning en subsidie om in bezet gebied de fabriek te stichten. Via Uri is er ook toegang tot de internationale wapenmarkt. De Palestijnse nederzetting krijgen ze wel weg. Sokolov maakt moreel bezwaar; die Palestijnen hebben daar eeuwen gewoond! Uri vindt Palestijnen echter middeleeuwse beesten, moordenaars, tuig. Lev wil onder meer raketten bouwen. De kennis van hem en Sasja en andere joodse immigranten kan daarbij van pas komen! Sasja maakt opnieuw ethische bezwaren. Je kunt "terug naar de goot als je niet meedoet," zei Lev. Sasja zwicht. Hij wist dat zijn vader, rabbijn, later overtuigd communist, zich in zijn graf zou omdraaien. Ergens in zijn geheugen, onder het stevige deksel dat er sinds enkele weken op rustte, leefde zijn vader nog. "Zolang Sokolov niet dronk zou zijn vader zijn mond houden."(pag. 320)

Later in gesprek met Tanja over zijn ethische bezwaren om wapens te maken zegt Tanja: "Nu je direct kan bijdragen aan de redding van Israël ben je opeens principieel. Maak toch niet altijd een probleem van alles! Je bent een geprivilegeerd mens, je verdient een fortuin, je doet het soort werk dat je graag wil doen, je kunt helpen je land te versterkern, en in plaats van tevreden te zijn word je gekweld door problemen! Ga wapens maken! Zorg ervoor dat onze kinderen hier kunnen leven!" (pag. 348) Tanja ziet het niet anders dan Lev.

In de auto droomt Sokolov over zijn moeder die een trui voor hem breit. Zijn vader deelt pamfletten uit waarmee hij joden oproept te emigreren naar Israël. "Ik wil niet naar Israël," zegt hij tegen zijn moeder, "ik wil naar Saturnus." Zijn moeder lachte. "Daar woont God," zei ze, "aan de achterkant van Saturnus woont God. Hij verbergt zich daar, omdat je je als jood moet verbergen."
Irina neemt contact op met Lev. Ze vraagt of Sasja haar wil bellen. Als Sokolov haar aan de lijn krijgt, geeft ze te kennen dat ze met Natasja naar Israël wil komen, want de situatie is erg slecht in Leningrad. Sasja wil dat niet; hij wil met Tanja een toekomst opbouwen en het verleden met Irina begraven. Irina wil wel joods worden als dat moet. Zijn besluit staat na dit telefoongesprek eindelijk vast: Tanja, en zijn voorhuid als symbolisch bewijs van zijn intenties.

Deel 4

Sasja laat zich besnijden. Lev blijk zich ook te hebben laten besnijden, zonder verdoving. Hij wil "echt helemaal joods worden." Lev wil alles ondergaan, dus onderging hij het. Als hij in het ziekenhuis ligt, bombarderen de Amerikanen Bagdad; de Golfoorlog is begonnen. Terwijl de narcose begint te werken krijgt Sokolov het visioen, dat de elementaire deeltjes waaruit zijn lichaam is opgebouwd weer onderdeel zijn van de oermaterie, oerenergie van voor de big bang. Hij heeft een flits van inzicht in de geheimen van de materie en gelukzalig zweefde hij "in een kathedraal van vuur." (pag. 332)

Later in het ziekenhuis denkt Sokolov na: God is de geniaalste abstractie die de mensheid ooit heeft bedacht. Joden mogen geen afbeelding maken van God. God moet een idee blijven en "als zodanig worden geïncorpereerd in het geweten van de jood. Hierdoor beschikte Sokolov ook over een Goddelijke blik en daarmee had hij gekeken en geweten. De schets die de amateur-schilder had gemaakt die zowel op Sasja als op Lev leek, was als een metafysisch teken. Sokolov had gezien, Sokolov had gezwegen. In de ogen van een principiële jood was hij net zo schuldig als de moordenaar zelf." (pag.334)

Opnieuw belt Irina hem op met de vraag of hij mee wil werken aan haar komst naar Israël. "Je hebt me verraden, Irina, en je hebt Natasja van haar vader beroofd." "Je hebt jezelf verraden, Aleksandr Iwanowitsj, en die gruwelijke waarheid probeer je nju al meer dan vijf jaar te ontlopen." (pag. 336).Irina verweet Sasja diens onverbiddelijk principiële houding. Met een heilige is het moeilijk samenwonen. Zeker met een nepheilige. (zie pag. 192-193)

Sokolov verweet Irina dat ze Lev had verraden. Irina verweet Sokolov dat hij -de heilige- zijn eigen huid niet redde door Lev aan te geven. Sokolov denkt: Misschien was hij zo krampachtig principieel omdat hij zijn vermogen tot verraad in bedwang moest houden, en dat was iets dat door Lev werd herkend. Lev bracht het aan de oppervlakte: in feite was Sokolov dezelfde schoft als zijn vriend, met dien verstande dat Lev openlijk en direct zijn doelen najoeg en Sokolov eerst zelfkastijding onderging. Sokolov was principieel omdat hij bang was voor zijn eigen bandeloosheid, zoals zijn drankgebruik aantoonde, en een kunstmatig korset van regels en wetten gaf zijn gedrag de stevigheid die niet door zijn natuur kon worden verschaft." (pag.337)

Daarin lijkt hij op zijn vader, die het jodendom verruilde voor de wetten van het marxisme. Als puber had hij samen met Lev besloten hun leven te geven voor de waardenvrije wetenschap. Daarom weigerde hij tot ontsteltenis van zijn vader lid te worden van de komsomol. Marxistische wetenschap is niet waardenvrij, immers. Maar hij beseft nu ook dat zijn wetenschapsbeoefening hem niet bevrijdde: hij zocht erin dezelfde soort wetten als de jood en de marxist, een middel nmamelijk om de chaos te bestrijden, terwijl een man als Lev de chaos nieuwsgierig benaderde en er enthousiast en pragmatisch de eigen voordelen uit trok..

Lev komt op bezoek. Hij probeert Sasja er toe over te halen om Irina te laten komen. Lev legt hem een probleem voor. Hij heeft een alarminstallatie aan laten leggen door een Georgiër, en deze heeft meteen een paar microfoontjes ingebouwd. Hij heeft Lev afgeluisterd en chanteert hem nu. Lev vindt dat deze gruzin uit de weg moet worden geruimd en Sasja moet dit doen als medefirmant en uit gedeeld belang, met een pistool. Wilde Sasja terug in de goot? Zijn toekomst met Tanja verliezen? Weer aan de drank raken en zijn dochter Natasja nooit meer zien? Lev biedt hem vijfhonderdduizend dollar, maar Sasja is woedend hierover. Pas als Lev het verbond van eeuwige vriendschap tussen hen als argument opvoert zwicht Sasja. Hij zal het uit vriendschap doen, nog diezelfde nacht. De gruzin blijkt Koeznadze te zijn, iemand die hem een crimineel baantje had aangeboden (vliegtuigonderdelen oplappen) dat hij had geweigerd. Sasja kiest voor de luxe van zijn bestaan en de redding van zijn beste vriend. Als Lev het zelf zou doen en het zou uitkomen, dan zou hijzelf ook als medeplichtige in de bak komen. Liever redde hij de fabriek en bezorgde hij zijn dochter Natasja de jeugd die hij zelf niet had beleefd.

‘s Nachts sluipt Sasja via de dienstingang het ziekenhuis uit en stapt in een door Lev klaargezette auto. Daarin vindt hij een pistool en een koffertje met springstof. Koedznadze zou denken dat het een koffer met geld was. In een plastic zak zitten ‘de handschoenen van James Dean’. Macabere grap van Lev? Symboliek? Hij trok ze aan. In de auto bij Koeznadzes huis overweeg Sasja nog om het niet te doen, een chassidische jood te worden en boete te doen voor al zijn fouten. Maar dan ziet hij K. komen aanrijden en in zijn huis verdwijnen. Sasja trekt het gasmasker (dat in de golfoorlog elke Israëliet bij zich had) aan. Als Koeznadze open doet, durft Sasja niet meteen te schieten. Hij gaat naar binnen en luistert naar de huilende K die alles ontkent en uit angst in zijn broek plast. Hij krijgt medelijden en durft niet te schieten. De Gruzin weet een pistool te bemachtigen en schiet eerder en Sasja vangt de kogel op met het koffertje. Daarna maakt Sokolov met drie schoten een einde aan het leven van de gruzin. Eerst in de borst, dan door de keel en tenslotte door het hoofd. De kogel van K heeft het ontstekingsmechanisme van de tijdklok vernietigd. Hij wil nu met de hand de semtex tot ontploffing brengen om de sporen uit te wissen en een Palestijnse aanslag te ensceneren. Als hij de koffer openmaakt, ontdekt hij de opzet van Lev: als hij na het instellen van de klok de knop had ingedrukt, had dit zijn einde betekend. In een moment wordt hem alles duidelijk: Lev heeft ook de ramp met de Oktjabr en de dood van de man in de Regov Etsel op zijn geweten.
Sasja gaat naar zijn appartement, waar Tanja is. Als hij merkt dat Lev bij haar is(!), wordt hem duidelijk waarom Lev hem heeft willen doden. Een deel van de explosieven heeft hij gebruikt om het huis van Koezladze op te blazen, het andere deel legt hij in de auto van Lev. Hij wacht tot Lev in zijn auto stapt en wegrijdt. Daarna gaat hij terug naar het ziekenhuis.

Later

Sasja is rijk geworden door de dood van Lev. Lev en Sasja hadden een levensverzekering van miljoenen op elkaar afgesloten . Irina en Natasja zijn naar Israël gekomen; ze zijn joods geworden. Max Grunwald, de oude amateurschilder die een schets heeft gemaakt van de dader van de moord in de Regov Etsel, is in dezelfde nacht gestorven als Lev en Koeznadze. Sasja vermoedt dat Lev hierin de hand heeft gehad. Dit is voor Naum Katsz aanleiding om met Sasja te gaan praten. Dit gebeurt op het peperdure partijtje in het Carlton hotel voor Natasja's tiende verjaardag. Het alibi van Sokolov is echter ijzersterk. Naum is ervan overtuigd dat er een verbinding geweest moet zijn tussen Lev en Grunwald, hij komt echter geen stap verder. Sasja is veranderd. Hij kan van de wodka afblijven. Als Katsz hem vraagt of hij nog vaak aan Lev denkt, zegt hij van niet. "Het leven gaat verder." Nu hij van de wodka afblijft ligt zijn geheugen met de herinneringen aan vroeger stil. Het feit dat hij weet dat Lev overspelig was geweest met Tanja lijkt hem niets te doen. Hij voelt zich gelukkig met Irina en Tanja om zich heen en de twee kinderen Emma en Natasja.

3. Verhaaltechniek

Vertelwijze

Het verhaal wordt verteld vanuit een verteller. De verteller verteld over Sokolov, het is geen ik-figuur, maar het is ook geen alwetende verteller want je weet alleen wat Sokolov weet. Er zitten ook heel veel flashbacks in.

Ruimte

Het verhaal speelt zich voornamelijk af in Tel Aviv. Je leert straatnamen en wijken kennen. De ruimtelijke beschrijving van Moskou, Tomsk en Kalingrad is minimaal. Het wordt wel een aantal keer genoemd maar je krijgt er niet echt een beeld bij. Alleen zijn huis in Moskou speelt nog wel een kleine rol.

personages

Sasja Sokolov

De belangrijkste persoon in dit boek is natuurlijk de Rus Sasja Sokolov. (voluit: Aleksandr Iwanowitsj Sokolov). Hij is een lange magere man van 43 jaar oud en heeft een kinderlijk gezicht. Dit komt verschillende keren opgemerkt in het verhaal, ook als er bijvoorbeeld iets gevaarlijks of iets leuks gebeurt blijft zijn gezicht een kinderlijke uitstraling houden. Sokolov is een erg principiële man. Hij doet niets dat tegen zijn principes indruist. Als hij zoiets toch moet doen denkt hij hier heel lang over na en weigert vervolgens datgene te doen. Slechts heel zelden gaat hij toch akkoord. Hij doet dit ook omdat hij bang is om iemand te verraden en hij is bang voor zijn eigen bandeloosheid, zoals hij zijn drankgebruik noemt. Het 'Jood zijn' is voor Sokolov een opgave. Zijn moeder verteld hem dat het belangrijk is zijn identiteit te verbergen tegenover de Slavische en Duitse antisemieten. Een band met Israël heeft hij niet. Ook niet als hij er gaat wonen. Deze Jood maakt een belangrijke ontwikkeling door in dit boek. Namelijk de ontwikkeling van moreel man naar immorele crimineel. Deze man, eerst een topfunctionaris, daarna alcoholist en stratenveger en later rijke zakenman, wordt heel erg beïnvloed door zijn vriend Lev. 

Lev Lezjawa

De tweede hoofdpersoon is Lev (voluit: Lezjawa Ljovka). Deze crimineel wordt als karakter niet echt uitgediept. Hij is in het begin al een tegendraads type en dat blijft hij. Verder is het een grote crimineel, die over lijken gaat om zijn eigen hachje te redden. Zelfs als hij daarbij zijn beste vriend moet vermoorden.

Irina Sokolov

Irina is de eerste vrouw van Sokolov. Een jaar na de ontploffing van de Oktjabr-raket scheid zij van hem. Van haar heeft Sokolov een dochter gekregen: Natasja. 

Tanja Hirschberg

Tanja is de tweede en laatste vrouw van Sokolov. Haar dochter heet Emma. Dit is echter niet de dochter van Sokolov. Tanja wil nog wel een kind, maar krijgt die niet meer in het verhaal. Tanja komt uit Oekraïne en is helemaal op weg om een echte Jodin te worden. Ze is heel erg strikt qua de regels van de cultuur en het geloof.

Naum Katz

Naum Katz was de inspecteur van de KGB. Op het eind van het verhaal is deze een goede vriend van Sokolov geworden, met als enige hindernis dat Sokolov verdachte was.

Thema en motieven

Belangrijke thema's in dit boek zijn: de band met de Joodse traditie, angst, schuld, schaamte, vriendschap en verraad. Sokolov heeft eigenlijk niet zoveel met Joden, maar Tanja daartegenover kiest er juist voor om Jood te zijn en zich als zodanig te gedragen. Sokolov vindt dit niet zo nodig. Sokolov is bang. Bang om zijn vriend Lev nog een keer te verraden en bang voor zijn alcoholisme. Om dit te bestrijden leeft Sokolov volgens strakke regeltjes en is hij ontzettend stijfkoppig als hij iets moet doen dat in strijd is met zijn principes. 

Als Lev Sokolov bekend dat hij half Jood is zegt hij dat hij zich daarvoor schaamt. Nadat Sokolov ook heeft gezegd dat hij Joods is vindt Lev het minder erg. Vanaf dat moment zweren ze voor altijd vrienden te zijn. Dit blijft ook zo tot Sokolov Lev opblaast. Doordat Sokolov eens Lev verraden had (toen met de raket) voelde hij zich een beetje schuldig tegenover Lev. Hij was bang dat Lev zijn vriend niet meer zou zijn. Toch blijft hij Lev zijn hele leven verdedigen. Als Irina Sokolov verteld dat Lev een schoft is, wil Sokolov hier niets van weten en probeert hij zoveel mogelijk Lev te verdedigen. Ook later, als hij denkt Lev herkend te hebben bij de moord probeert hij Lev zo veel mogelijk te beschermen. Als hij een schets moet maken laat hij deze zo weinig mogelijk op Lev lijken en probeert hij toch ook niet te liegen. Hij laat ook weinig los over wat Lev in gevaar zou kunnen brengen. Hij is bang dat hij Lev nog een keer verraad.

Ook gaat het over Joden die naar Israël emigreren en daar niet vanzelfsprekend succesvol zijn, ongeacht de kwaliteit van hun geestelijke bagage. Sokolov heeft bijvoorbeeld een hele hoge opleiding, maar kan toch geen werk vinden en beland in de goot. Het ruimtevaart verhaal en de raketdeskundigheid van Sokolov dienen als achtergrond voor het verhaal.

Ook gaat het over Joden die naar Israël emigreren en daar niet vanzelfsprekend succesvol zijn, ongeacht de kwaliteit van hun geestelijke bagage. Sokolov heeft bijvoorbeeld een hele hoge opleiding, maar kan toch geen werk vinden en beland in de goot. Het ruimtevaart verhaal en de raketdeskundigheid van Sokolov dienen als achtergrond voor het verhaal.

Een belangrijk motief is dat van de handschoenen, de symbolen van de vriendschap (de zorgzaamheid van zijn moeder) en tegelijkertijd de symbolen van het verraad (het bedrog van Lev). De handschoenen zijn tevens het symbool van de overdreven principiële houding van Sokolov (die weigert ze te dragen, nu ze eigenlijk niet meer van hem zijn). Op het einde van het verhaal trekt Sokolov de handschoenen toch aan. Aan de ene kant was nu duidelijk, dat ze wel degelijk zijn eigendom zijn: immers Lev had hem opgelicht toen hij ze verloor tijdens het geheugenspelletje. Aan de andere kant symboliseert deze handeling het afstand nemen van zijn principes door Sokolov: het zijn de handschoenen van de misdadiger geworden.

Andere motieven:

• Schuld (in de steek laten van zijn gezin bijvoorbeeld en boete (neiging tot ascese bij Sokolov, zijn periode als straatveger
• Vriendschap en liefde (Sokolov wilde echte vriendschap en trouwe liefde; Lev verzamelde trofeeën) 
• Wetenschap

Titelverklaring

Op de eerste plaats heeft de titel te maken met de morele ruimte die Sokolov zichzelf geeft om te handelen: deze is sterk beperkt door principes en regels. Sokolov is een moralist.

Op de laatste plaats heeft de titel te maken met de bespiegelingen van de ruimtevaartdeskundige Sokolov over het ontstaan van de ruimte na de big bang en zijn plaats daarin, over zijn identiteit en over de zin van het bestaan. De ruimte van Sokolov is dan te verstaan als: het universum zoals Sokolov dat ziet.

4. Plaats in de literatuurgeschiedenis

De ruimte van Sokolov werd het eerst gepubliceerd in 1992. Leon de Winter is geboren in Den Bosch op 24 maart 1954. Hij was de zoon van orthodox-joodse ouders, maar groeide op in een niet-joodse omgeving. Het feit dat hij joodse ouders heeft is misschien wel typerend voor het boek. Het gaat hier over een man (Sokolov) die twee Joodse ouders had. Hij groeide echter helemaal niet joods op. T Over het boek De Ruimte van Sokolov was nogal wat opschudding in Nederland. Er werd hem smaad tegenover de joden verweten, waarop een kortgeding volgde dat De Winter won. De reacties van de pers waren verschillend. De Volkskrant was positief, maar De Tijd was juist heel erg negatief.

Bron: Scholieren.com

5. Beoordeling

Het kostte me een hoop moeite om het boek helemaal uit te lezen. Ik ben er soms bij in slaap gevallen en heb er zeker een paar maanden over gedaan. Tot zeker de helft van het boek is het vreselijk langdradig en het meeste is flashbacks, waardoor je erachter komt waarom Sokolov is zoals hij is. Later in het boek heb je daar wel veel aan gehad, want je leert de personages echt kennen en je kunt met ze meeleven. Er gebeurde alleen niet veel, gelukkig veranderde dat later wel. Het begon met de moord in de Regov Etsel, dat was voor mij een goed en spannend begin. Ik dacht: dat belooft wat. Er werd mij verteld dat het een heel spannend boek was en dat je het zo uit zou hebben. Ik heb ook reviews gelezen en de meeste zijn positief. Ik snap alleen niet waarom het eerste deel van het boek zo spannend zou zijn. Het is alleen maar informatie over vroeger, er zit geen voortgang in. Pas vanaf dat Sokolov weer in contact komt met Lev, wordt het leuk. Uiteindelijk heb ik toch geen spijt dat ik het heb gelezen, maar ik zou het niet ten zeerste aanbevelen.