Titel De Procedure Auteur Harry Mulisch Informatie 1e druk oktober 1998, Uitgevrij de Bezige Bij, Amsterdam Het boek is opgebouwd uit drie akten met daarin 12 stukken. Akte A 'Het spreken' Eerste stuk 'De mens' We maken kennis met de hoofdpersoon via een ik-perspectief. Van achter zijn schrijftafel geeft hij zijn visie op het ontstaan van de mens. Hij heeft het over de schepping volgens de bijbel: Genesis 2:7: 'Toen vormde JHVH de mens uit kleiaarde en blies levensadem in zijn neus; zo werd de mens een bezield wezen' (verwijzing naar mythe Prometheus). Daarna heeft hij het over de schepping volgens 'Het boek van de schepping' (Sefer Jetsirah) waarin van uur tot uur beschreven staat hoe een golem gemaakt wordt. Dit boek wordt verder uitgewerkt door de hoofdpersoon en hij geeft de lezer een kijkje in de keuken bij het maken van een golem. Tweede stuk 'Het personage' In het begin van dit stuk geeft hij aan dat alleen de werkelijk geïnteresseerde lezer nu nog bij de hoofdpersoon blijft. Opmerkelijk is dat de hoofdpersoon zich meteen gelijk wil stellen met God: hij vindt zichzelf een imitatio dei (kopie van God) en onthult zijn naam: Victor Werker. Als schrijver in de dop vraagt Victor Werker zich een aantal dingen af: 1. Wat is een goede schrijver? Zelf vindt hij zich een oeuvreschrijver, waarbij alles wat hij schrijft ook bewust geschreven wordt. 2. Wie vertelt er een verhaal? Volgens de hoofdpersoon is het verhaal de eigenlijke verteller, een echte schrijver heeft nooit iets te vertellen gehad: alleen zijn verhalen hebben iets te vertellen. Victor Werker geeft aan dat zijn vergissing (hij dacht dat de verteller een verhaal vertelde) vergelijkbaar is met die van God (God dacht dat hij een 'zeer goede' schepping had gedaan, maar later moest dat nog twee keer hersteld worden, zondvloed en Jezus, en de aarde wacht nu op de derde gebeurtenis). 3. Hoe kan zo'n bestaande en tegelijker tijd niet-bestaande verteller verklaard worden? Dat moet een scheppende God zijn. Werker vergelijkt het totstand komen van een verhaal met de geboorte van een kind. Maandenlang heeft de moeder het kind gemaakt zonder te weten hoe zij dat deed. Misschien bestond alles al voordat de schrijver het schreef... de schrijver is misschien alleen een intermediair in een proces. Na deze overwegingen beschrijft Victor Werker zichzelf: hij is lang en slank, knap, hoog voorhoofd, zachte ogen, krachtige neus, brede fijnzinnige mond, golvend donkerblond haar, iets te lang misschien, grijzend aan de slapen, slanke behaarde handen die lijden aan vitiligo (vingers en handruggen zijn lijkbleek, alsof hij ze tot de polsen in de dood heeft gedoopt). Bij zijn beschrijving van zichzelf denkt hij ook aan zijn ex-vrouw Clara Veith (tegen de veertig), nu de vriendin van een gevierd bariton: Dietrich Jäger-Jena. Het wordt duidelijk dat Victor haar mist.
Derde stuk 'De golem' Het verhaal van Victor Werker wordt door hemzelf onderbroken om terug te gaan in de tijd. Hij verplaatst het verhaal naar Praag waar rabbi Jehudah Löw ben Bezalel op 16 februari 1592 bij koning Rudolf II (keizer van het Heilige Roomse Rijk) ontboden wordt. Rudolf II vraagt hem een golem (ongevormde klomp, kunstmatige mens, ideale bediende) te maken. Met het maken van een golem wordt de schepping van Adam herhaald. Löw zegt toe in ruil voor een goede behandeling van het Joodse volk in Praag op lange termijn. Samen met zijn schoonzoon rabbi Isaac ha-Kohen onderzoekt hij alle bestaande geschriften en vooral de Sefer Jetsirah (boek van de schepping). Op de 70-ste verjaardag van Löw wil hij dan eindelijk een golem maken. De naam heeft hij al: Jossile Golem (mannelijk). Maar het werk schiet maar niet op. Zelfs de vrouw van Isaac verlaat hem met medenemen van hun drieling omdat Isaac teveel tijd kwijt is met Löw aan het bestuderen van het ritueel om een golem te maken. Als Löw jarig is begint het karwei. Hij reciteert het tweede hoofdstuk uit de Sefer Jetsirah en daarna kneedt hij uit de rivierklei een persoon dat lijkt op Isaac helemaal compleet, maar zonder navel (de golem heeft immers geen moeder). Dan beginnen zij gezamenlijk tegen de klok in om het beeld te lopen, maar Isaac maakt een klein foutje bij de recitaties. Dit wordt zo goed en zo kwaad mogelijk door Löw hersteld en later zakken ze beiden uitgeput neer naast de klomp klei. Na enige tijd wordt de klomp warm en begint het te stomen en te gloeien. Het is ze gelukt! Maar er klopt iets niet. Er is iets misgegaan. Het wezen krijgt vrouwelijke borsten en de penis blijkt niet van vlees en bloed, maar van gebakken klei. De fout is dat niet de schepping van Adam is geïmiteerd, maar die van Lilith. Dus is de naam niet Jossile, maar Mensjele Golem. Het is nog steeds nacht en ze kunnen nergens terecht met hun golem (vgl. Josef en Maria met Jezus). Isaac blijft dan bij Mensjele Golem slapen om de wacht te houden, maar Löw wordt gewekt door geschreeuw: Mensjele heeft Isaac omgebracht met een mes, waarschijnlijk omdat hij haar wilde verkrachten. Löw kan dan nog maar één ding doen: Mensjele tot klei doen wederkeren. Dit doet hij door een letter weg te vegen van haar voorhoofd. Hij sjouwt de resten van Mensje le in een zak naar de Altneuschul en zet de zak op zolder neer. De sleutel haalt hij uit de deur en zegt: 'hier mag nooit meer een sterveling komen, de trap moet afgebroken worden'. Vierde stuk 'Victor Werker' We komen terug bij de hoofdpersoon. Victor Werker wordt eind november 1951 verwekt door een hooggeplaatste militair die getrouwd is met de 10 jaar jongere portrettiste Gretta Rector die dolgraag een kind wilde. Over de naam worden ze het uiteindelijk eens: Victor of Marlene. Als de weeën beginnen staat Ferdinand Werker haar met raad en daad bij. Hij is een voorbeeld ige vader die met de assistentie van mevrouw Bloch er het beste van probeert te maken. Maar de ontsluiting blijkt niet genoeg. Ze moeten naar het ziekenhuis, waar Ferdinand per sé bij de bevalling wil zijn. Dit mag en uiteindelijk is hij ook degene die de navelstreng doorknipt. (Mevrouw Bloch zorgt er ook voor dat Victors moeder haar overtollige melk afgeeft ten behoeve van een vroeggeboren drieling...) Akte B 'De Zegsman' Vijfde stuk: Eerste schrijven Akte B opent met een aantal brieven aan Aurora (godin van de dageraad) de dochter van Victor en Clara. In de eerste brief, gericht aan Clara, maar geschreven voor Aurora, staan een aantal mysterieuze zinnen die gaandeweg het verhaal opgehelderd worden. De hoofdpersoon is part-time docent/onderzoeker aan de universiteit van Californië, Berkeley, biologie-departe ment. Hij vertelt over zijn moeder die hem vertelt dat hij nog drie broers heeft, zgn melkbroers (een drieling, vgl. de drieling van Isaac en Esther), na het gesprek wil hij ze gaan opsporen. Hij geeft aan dat zijn geboorte samenviel met twee belangrijke gebeurtenissen: de uitvinding van DNA en een microbiologisch experiment om aan te tonen hoe het leven op aarde was ontstaan. Dit is de wetenschappelijke geboortehoroscoop van Victor Werker, hij is de moderne microbi ologie. Later geeft hij aan dat hij eigenlijk schrijver had willen worden, maar nu scheikundi ge/bioloog is geworden (vgl. Mulisch; wilde eigenlijk scheikundige worden). Terloops maken we kennis met Brock, technisch assistent van Werker die na de grote ontdekking van Werker ook geëerd wilde worden. Hij vertelt zijn levensloop aan zijn dochter. Hoe hij leefde met zijn vader en moeder, de scheiding op achtjarige leeftijd. Hij blijft bij zijn vader wonen en ontwik kelt zich. Als hij gaat studeren leest hij Double Helix van James Watson, de uitvinder van DNA. Dan kan hij zijn liefdes combineren: scheikunde en ontcijferen. Bij zijn afstuderen is zijn vader gepensioneerd en verwaarloost hij zichzelf. Zijn moeder is naar de VS geëmigreerd met Aldo Tas, een filmmaker, die later overvallen en vermoord zou worden . Hij geeft aan dat hij een verhouding heeft met Astrid Rost van Tonningen. Zij vader kan die naam niet uitstaan i.v.m. het NSB-verleden die aan deze naam kleeft. Zijn verkering raakt dan ook snel uit. Na Astrid komt Bea, maar al snel wordt zij de vriendin van Ferdinand Werker en moet Victor uitzien naar iemand anders. Nummer drie is de moeder van Aurora, Clara Veith. Victor ont moet haar door een kleine vergissing bij het kijken van de klok in een treinstel. Drie jaar lang zal zij zijn vriendin zijn, zolang als het duurde om de eobiont die Victor had bedacht tot ontwikkeling te brengen. Als laatste wordt het duidelijk dat hij de brieven schrijft aan Aurora, maar zendt aan Clara als een soort boetedoening, een poging om vergeven te worden voor de vergissingen die hij gemaakt heeft in hun relatie. Zesde stuk 'Tweede schrijven' Vanuit een hotel in Venetië schrijft Victor dat de drieling is gelokaliseerd: Albert, Marnix en Sjoerd Dodemont (vgl. de mythe van Europa waarin Zeus een drieling verwekt: Radamanthys, Minos en Sarpedon). Hij is daar voor een congres met de titel 'Origins of life in the universe'. Hij is daar de keynote-spreker (vgl. sleutel met de sleutel van Löw en later de sleutel van de kamer van Aurora). Dan komen ook weer de gedachten bij hem op dat zijn medewerker Brock hem het succes niet gunt, dat Brock eigenlijk degene denkt te zijn die het applaus moet incas seren. Hier geeft hij ook de titelverklaring: 'Hij was mijn medewerker, een hele goede, ik ben de laatste om dat te ontkennen, maar zowel het eerste idee als het ontwerp van de procedure n de beslissende synthese staat op mijn conto en niet op het zijne.' Hij heeft het hier over de procedure die gevolgd moet worden om een eobiont te maken. Later vertelt hij dat zijn referaat als keynote-spreker goed is ontvangen en dat hij in het rijtje thuishoort van grote Nobelprijs winnaars, waarbij hij aanstipt dat het mogelijk is om twee Nobelprijzen te ontvangen in twee verschillende categorieën. Hij filosofeert door en komt tot de conclusie dat alles er eigenlijk al is, maar dat er personen moeten zijn om het naar buiten te brengen. (M.a.w. alle boeken ter wereld en in de toekomst bestaan al, alleen de intermediar moet nog geboren worden, zo zijn dus ook alle uitvindingen al gedaan enz.) Hij gaat het schrijven van een roman vergelijken met het ontwikkelen van zijn eobiont: een boek schrijft zichzelf zoals de eobiont in feite ook een organisme is dat zichzelf bouwt. Hij geeft ook aan dat hij de formule heeft gevonden om een roman te schrijven: via brieven aan Aurora. Hij vindt dat het boek moet bestaan uit twee delen. Deel 1: het genetisch mechanisme. Dat het DNA dat Aurora heeft versmolten DNA is van Victor en Clara. Dit legt hij op een populair-wetenschappelijke manier uit alsof hij een opzet maakt voor zijn roman, compleet met schema's enz. Deel 2: Victor Werker zelf. Hij zal uitleg gen dat hij een primitief organisme heeft geschapen uit het RNA (nog ouder dan DNA) via een primitieve eiwitsynthese. Als hij klaar is met zijn technische verhandelingen geeft hij aan dat hij het boek zal noemen: Aurora's key to life. Vanaf dat moment zegt Victor echt aan een roman te werken. Hij spijbelt zelfs om zijn roman een literair motto mee te geven. Het liefst iets uit 'Frankenstein or the modern Prometheus' hij is benieuwd hoe Mary Shelley haar Frankenstein een creatuur laat maken. Hij wijdt echter zover uit over Shelley en haar nazaten dat hij zich voorstelt zélf verstrikt te zijn in het fatale web van scheppingen. Als hij gaat eten in een restau rant raakt hij aan de praat met een vreemdeling aan wie hij meedeelt dat hij eigenlijk een dochtertje had moeten hebben. Geschrokken van zijn eigen mededeling staat hij op en verlaat het restaurant. Zevende stuk 'Derde schrijven' Vanuit Cairo schrijft Victor dat hij met DNA-onderzoek aan mummies bezig is. Hier komt hij tot de ontdekking dat hij bezig is de Gordiaanse knoop te ontwarren: hij die de knoop kan losmaken zal wereldheerser worden. Hij vergelijkt het losmaken van de knoop d.m.v. de stang die door de dissel en het juk los te trekken met de verhouding van Victor en Clara. Later gaat hij naar de piramide van Cheops, het logo van onze planeet. Daar daalt hij af in de piramide tussen de toeristen en beseft dat hij binnenin een gebouw zit waar alle gevoel van richting en tijd verdwenen zijn. In de brief van vrijdag 23 september wordt duidelijk wie Aurora precies is en hoe de relatie tussen Victor en Clara was. Terwijl Clara steeds angstige voorgevoelens heeft wuift Victor deze weg. Totdat Clara bij de dokter is geweest en hoort dat haar kind zichzelf heeft opge knoopt aan de navelstreng. Uit medelijden wil Victor dan met haar trouwen, maar Clara weigert. Het kind moet via de natuurlijke weg geboren worden. Victor en Clara maken een wandeling langs het strand waar Victor steeds gedachten krijgt die met het leven te maken hebben. Als na drie dagen de weeën beginnen gaat Victor met Clara naar het ziekenhuis. Hij blijft steeds bij haar maar op het moment supreme vlucht Victor: 'de fabrikant van de eobiont, de wereldberoemde levenmaker slaat op de vlucht als de dood aan de orde is'. Terug in de verloskamer treft hij Clara aan met Aurora in haar armen, met een druppel moedermelk ter hoogte van haar borsten: de dood en het leven tegelijk. Clara zegt bij thuiskomst zijn angst te begrijpen en samen begraven ze Aurora op het kerkhof. Aurora is gestorven zonder te zijn geboren. De hoofdpersoon geeft daarna aan dat hij geen tijd meer zal besteden aan het schrijven van 'Aurora's key to life' maar dat hij zich richt op de brieven aan haar. Samen met Clara vertrekt Victor naar Arles om bij te komen van de afgelo pen weken, maar op een ochtend komt hij terug in het hotel en vindt daar de afscheidsbrief van Clara met de mededeling dat zij weg is en nooit meer terugkomt. De reden voor het vertrek is dat Victor niet bij de geboorte van Aurora wilde zijn. Er was iets stuk dat niet meer gemaakt kon worden. Hij mag geen telefonisch contact meer met haar opnemen. Bij thuiskomst blijkt er nog niets van Clara's spullen verdwenen te zijn maar ligt er wel een brief met de mededeling dat hij de eobiont betaald heeft met het leven van zijn eigen dochter en dat hij weldra zelf aan de beurt zal zijn. Victor zit nog steeds in Egypte waar hij op een ochtend in Jeruzalem aankomt na een spannen de tocht met een vliegtuig. Hij merkte namelijk op dat tijdens het vliegen een motor in brand stond. Dit geeft hij door aan de purser waarop er actie wordt ondernomen zonder paniek te veroorzaken. Tijdens deze actie raakt Victor in paniek en schrijft een afscheidsbrief waarin hij om vergiffenis vraagt aan Clara. (Deze scene heeft Mulisch in het echt meegemaakt, maar, naar hij zegt, kan hij zich niet meer herinneren wat er op het briefje stond...)
Akte C 'Het gesprek' Achtste stuk 'Avond' We zijn in Werkers huis, een (door Clara Veith) verbouwde basiliek, waar Victor zich opmaakt om zijn melkbroeders te ontvangen met een diner. Dat diner wordt gemaakt, gebracht en uitgeserveerd door een cateringservice met Frank en Felia als ober en kokkin. Het is de voor laatste dag voor de uitreiking van de Nobelprijzen en Victor kán een telefoontje krijgen uit Zweden. Als om 19.30 uur de gebroeders Dodemont binnenkomen wil hij ze over hem laten oordelen als een soort rechtbank. Bij het keuvelen over het verleden komen ze tot een aantal gemeenschappelijke zaken waarvan er één uitspringt: de drieling zit in de boekenbussiness, waarop Victor de opmerking maakt dat genen eigenlijk ook boeken zijn (en hij dus ook in de boeken zit...). Wanneer er naar kinderen gevraagd wordt antwoordt Victor naar eerlijkheid dat hij evolutionair geen succes is, maar zwijgt over de werkelijke toedracht. Als ze aan tafel gaan krijgt Victor een telefoontje, maar het blijkt verkeerd verbonden te zijn. Tijdens het diner gaat het over de huiselijke omstandigheden en geeft Victor toe dat hij ook geen vrouw heeft. Hij is daarmee het tegenbeeld van zijn melkbroeders. Hij laat de drieling oordelen over de verbroken relatie met Clara en laat hen oplossingen aandragen. Victor koestert nog hoop dat Clara ooit terug zal komen omdat haar broer bij het uithuizen van haar bezittingen de secretaire heeft laten staan. Maar de broers kunnen geen definitieve oplossing geven, maar wijzen er wel op dat Victor haar op kan bellen. Als de gasten bij het weggaan eigenlijk even de moeder van Victor willen bellen om haar te bedanken weigert Victor dit. Hij verwacht immers een telefoontje uit Stockholm. Negende stuk 'Nacht' Tijdens de nacht vraagt Victor zich af waarom hij zijn dochter verlaten heeft. En dus waarom zijn vrouw hem verlaten heeft. Zijn er psycho-analytische redenen? Hij geeft aan dat zijn moeder hem op achtjarige leeftijd heeft verlaten en dus verlaat hij zijn dochter: het verlaten heeft hij nu zelf in de hand; de rekening met zijn moeder is vereffend. Maar via zijn brieven wil hij nog steeds dat Clara terugkomt. Zo piekert hij verder en stelt zich tot drie keer toe voor hoe een telefoongesprek met Clara zou kunnen verlopen. De vierde keer toetst hij het hele nummer in. Een antwoordapparaat aan de andere kant. Victor spreekt het bandje in en legt de hoorn neer. Onmiddellijk heeft hij spijt van zijn daad, maar hij kan niet meer ongedaan worden gemaakt. (vgl. mythe Orpheus en Euredice). Hij zet een plaat op Orfeo ed Euredice van Gluck. De uitvoerende bariton is Dietrich Jäger-Jena, al die tijd al in zijn huis zonder dat hij het wist... Tiende stuk 'Ochtend' (vgl. mythe Orpheus en Euredice stuk 10, 11, 12) Als Victor Werker in de ochtend opstaat moet hij denken aan het bandje dat hij heeft ingesproken bij Clara. Hij gaf haar daarin te kennen dat hij haar iets belangrijks mee te delen had. Hij wil dat herroepen en toetst weer haar nummer, maar plots hoort hij twee mannenstemmen praten over een op handen zijnde moord. Dit is de opdrachtgever die een ander instructies geeft over de te volgen route en hoe hij zijn slachtoffer moet neersteken. Victor doet aangifte bij de politie, maar met de minimale informa tie die hij aandraagt krijgt hij te horen dat ze niets kunnen doen tot het ogenblik dat de moord heeft plaatsgevonden. Wel vertelt de politie dat het telefoongesprek binnen een straal van 1000 meter van zijn huis plaats heeft gehad. Teleurgesteld gaat hij naar een restaurant waar hij met behulp van de kaart zijn aanwijzingen nog eens natrekt en tot de conclusie komt dat hij zelf op pad moet gaan. Elfde stuk 'Middag' Op weg naar het theater waar hij denkt dat de aanslag zal plaatsvinden rijdt hij met de tram door een mistige binnenstad en hij stapt uit om te voet verder te gaan naar de overkant van de rivier (de Styx?) en komt voorbij een steen met een vignet van een leeuw met twee staarten (Cerberus?) om daarna het kerkhof op te gaan, achter een verdacht individu aan. In iedereen ziet hij nu een potentiële moordenaar. Als hij toch naar huis wil gaan komt hij langs hotel Excelsior (Hades?) om daar aangesproken te worden door een oude bekende met zwarte hoed en cape (Hermes) met twee vrouwen aan zijn zij die hem vragen om iets mee te drinken in hotel Excelsior. Daar vraagt de bekende, Kurt Netter, hem een opname van een discussiepro gramma bij te wonen, een tribunaal waarin beslist wordt welke twaalf grootheden op twaalf verschillende gebieden deze eeuw de grootste prestatie in Europa hebben geleverd. Deze uitzending gaat over kunst, wie is de grootste (scheppende) kunstenaar van de eeuw. De grootste literator is al bekend: Kafka. Tijdens de uitzending komen er verschillende filosofische discussies los tussen de leden van het panel. Als Kurt Netter aan de beurt is merkt hij op dat de hele discussie wel gaat over kunstenaars, maar dat er geen enkele beeldhouwer bij zit. Netter refereert nog aan Pygmalion van Ovidius, maar al snel daarna komt hij met een kandidaat die bij alle leden van het panel de mond laat openvallen: Victor Werker: scheppend kunstenaar, beeldhouwer van vlees en bloed. Victor staat vol verbazing op en kan zijn gedachten niet ordenen in wanhoop rent hij het gebouw uit, de straat op. Twaalfde stuk 'De afspraak' Terug in de basiliek gaat hij eten in een Italiaans restaurant. Daar overdenkt hij zijn leven en komt tot de conclusie dat hij een sprong moet maken in zijn leven: Aurora's key to life schrij ven en dan naar Canada emigreren of iets van die strekking. Hij wil verdwijnen, onzichtbaar worden. Hij loopt naar huis waar hij de huismeester tegenkomt. Na een verplicht praatje zegt Werker met een smoesje dat hij een afspraak heeft en naar huis moet. Thuis ordent hij zijn gedachten nog een keer en komt tot de hernieuwde conclusie dat hij door moet gaan met zijn werk. Hij verzinkt in gedachten en komt terug op aarde als hij merkt dat hij naar de sleutel kijkt die Aurora's kamer kan ontsluiten. Hij neemt de sleutel en steekt deze in het slot. Op het momentdat hij de sleutel wil omdraaien gaat de bel. Hij opent de voordeur en tegelijkertijd gaat zijn zaktelefoon af. Wie is het Clara of Stockholm? Victor Werker zal het niet weten. Na de ontsluiering van het leven maakt hij ook kennis met de dood. De Gordiaanse knoop ontwart...