DE ONTDEKKING VAN DE HEMEL H. Mulisch, De ontdekking van de hemel. Amsterdam 1992 (Zesde druk) BESCHRIJVING Motivatie van mijn boekkeuze Ik wist dat ‘De ontdekking van de hemel’ een heel bekend boek is, dus wilde ik het wel een keer lezen. Ook hebben we met CKV ooit het eerste stukje van de boekverfilming gezien, en dat sprak me toen aan. Het is wel een erg dik boek maar ik kon het meenemen op vakantie en in de auto lezen. Korte weergave van de inhoud Het is 1967 in Nederland. Onno Quist en Max Delius zijn boezemvrienden. Onno komt uit een welgesteld calvinistisch gezin, Max is de zoon van een oorlogsmisdadiger. Max verwekt een zoon bij Ada, de vrouw van Onno. Zijn zoon, Quinten, is door de engelen voorbestemd om de stenen met de tien geboden aan hen terug te bezorgen. De hemel wil ze terug omdat de duivel de aarde aan het veroveren is. Onno denkt dat de pasgeboren Quinten zijn eigen zoon is, maar hij kan hem niet opvoeden, omdat zijn vrouw Ada in coma ligt. Daarom besluit Max Quinten op te voeden, samen met de moeder van Ada. Na jaren duikt Onno onder in Rome, omdat hij het leven niet meer aankan. De inmiddels zestien-jarige Quinten gaat hem zoeken, vindt hem, vindt daarna ook de tafelen en brengt ze samen met Onno terug naar de tempelberg in Jeruzalem. De hemel heeft de tien geboden terug, maar veel zin heeft het niet want de duivel zal toch overwinnen.
Uitgewerkte persoonlijke reactie -Onderwerp
Het onderwerp van het boek is dat de hemel heeft ontdekt dat de mensheid haar verbond met God heeft opgezegd: sinds Francis Bacon (1561-1626) geloven de mensen in de wetenschap, want kennis is macht. Ik vind dit onderwerp interessant, omdat ik nog nooit eerder iets over dit onderwerp heb gelezen en ik er nog nooit over nagedacht heb. -Gebeurtenissen
De gebeurtenissen in het boek staan bol van de toevalligheden. Max Delius bijvoorbeeld raakt bevriend met Onno Quist. Max is geboren op 27 november 1933, Onno had op die dag geboren moeten worden, maar hij was te laat. Dat betekent dus, dat ze beide op 27 februari 1933 verwekt zijn, op de dag, dat de Nederlander Van der Lubbe het gebouw van de Rijksdag in Berlijn in brand stak. Een tweede toevalligheid is dat Max als sterrenkundige werkt op Westerbork, waar hij de hemel aftast met fijngevoelige apparatuur. Het is dezelfde plaats vanwaar zijn moeder als jodin met de gele ster op haar kleding met bruut geweld naar de hel van Auschwitz werd afgevoerd. Westerbork ligt in het middelpunt van de driehoek die Drenthe vormt, precies zoals Auschwitz in het midden ligt van de driehoek die de plaatsen verbindt waar de Hongaars-Oostenrijkse vader van Max zijn jeugd doorbracht. Verder is het zo dat Wolfgang Delius, de vader van Max, zijn vrouw als jodin bij de Gestapo heeft gemeld. Later blijkt, dat onder het papier, dat hem tot Nederlander naturaliseert, de handtekening staat van de vader van Onno, de toenmalige minister van staat. Ook is het heel toevallig dat de van Quinten zwangere Ada Brons in coma raakt bij een auto-ongeval als ze op weg is naar haar stervende vader. Haar kind wordt met de keizersnede gehaald. Zij sterft in dezelfde nacht dat dit kind, Quinten Quist, in Rome de stenen tafelen uit het Sancta Sanctorum weet te stelen. Haar crematie valt samen met de tenhemelopneming van Quinten, waarbij de letters van de stenen tafelen in Jeruzalem terugdwarrelen naar de hemel. Ik vind het leuk dat er zulke verbanden tussen de gebeurtenissen zijn. Er zijn er nog veel meer dan ik hier genoemd heb, en het zorgt voor een gevoel van voorbestemming. Alsof alles meer betekenis krijgt omdat het met elkaar samenhangt. -Personages
De hoofdpersoon in dit boek is zeker een held. Hij is uitverkoren door de hemel om deze taak te volbrengen. Hij volbrengt de taak en wordt op glorieuze wijze in de hemel opgenomen. De personages worden verder met veel humor en psychologisch inzicht beschreven. Max en Onno voeren vaak lange, intelligente, maar vaak ook echt grappige discussies over de meest verschillende onderwerpen. Die discussies waren echt leuk om te lezen. -Opbouw
Aan het slot blijf je niet met veel vragen zitten: de wedstrijd tussen de hemel en de hel is voorbij. De hemel geeft haar verlies toe. De mensheid is tot de ondergang gedoemd omdat zij zich heeft uitgeleverd aan de boze macht van de wetenschap en vooral de techniek. Dan is de cirkel rond en de mensheid letterlijk afgeschreven. Einde roman. Maar, er is nog een opening in de cirkel, die nog hoop geeft voor de mensheid. De engel-verteller zegt aan het slot: “Kunnen we niet achter dat pact aan, dat Lucifer met Bacon heeft gesloten? Geeft u mij onmiddellijk een nieuwe opdracht!” en als hem die geweigerd wordt: “Dan doe ik het op eigen houtje! Hoort u mij, ik laat het er niet bij zitten!”. Ik vind het mooi dat het eind dus toch nog een beetje happy is. Dat je niet helemaal in teleurstelling wordt achtergelaten. -Taalgebruik
Het taalgebruik is soms best moeilijk. Mulisch wil volgens mij heel veel kennis tentoon spreiden. Hij weet veel over ongelooflijk veel verschillende onderwerpen en dat wil hij duidelijk laten merken. Daarom is het soms best moeilijk te volgen, omdat ik van sommige onderwerpen heel weinig weet, en dus ook het daarbijbehorende taalgebruik niet kan volgen. Maar uiteindelijk kon ik ondanks dat het boek wel begrijpen. VERDIEPING Relatie met politieke achtergronden In 1945 kwam de Tweede Wereldoorlog, die vooral in Eruopa en Azië tot verschrikkelijke en onmenselijke stiuaties had geleid, ten einde. Na Duitsland en Italië capituleerde Japan, nadat er atoombommen geworpen waren op Hiroshima en Nagasaki. De vreugde om de vrede was van korte duur. De wereld raakte verdeeld. In Europa kwam er een scheiding tussen de door de Sovjet-Unie gedomineerde Oostbloklanden en de West-Europese landen. Duisltand werd in twee aparte staten opgedeeld. De voormalige bondgenooten, de VS en de SU, stonden tegenover elkaar in de Koude Oorlog. Door de Korea-oorlog en de Cubacrisis werd de dreiging van een nieuwe wereldoorlog manifest. De Koude Oorlog komt in ‘De ontdekking van de hemel’ heel duidelijk naar voren. Onno zit in de politiek en in 1967 raakt hij samen met Max per ongeluk betrokken bij ‘La primera Conferencia de La Habana’. In het boek wordt heel duidelijk beschreven hoe het in die tijd in Cuba was, en hoe de vijandige relatie met de VS was. Later zal Onno’s deelname aan de communistische conferentie zijn politieke loopbaan kosten. Dat was ook duidelijk iets van de westerse politiek in die tijd: had je ook maar iets met het communisme van doen dan lag je er zonder pardon uit. De oorlog had in Nederland diepe sporen nagelaten. Vooral het verlies van vele joodse langenoten maakte diepe indruk. Ook de moeder van Max was joods en ook zij is in de Tweede Wereldoorlog op transport gesteld. Nederland werd in de eerste jaren na de oorlog zo snel mogelijk weer opgebouwd. De wederopbouw kreeg de hoogste prioriteit. De vooroorlogse verzuiling bleef. Onno’s zus merkt over Max dan ook op: “Hij leek mij een heel interesssante man, good looking ook, maar... hij is toch niet een van ons.” In de jaren ’60 veranderde er veel. De gevestigde orde kwam onder druk te staan. Kritische studenten protesteerden tegen de oorlogshandelingen van de VS in Vietnam. Ook in Nederland kreeg de gevestigde orde het moeilijk. Veel verzet riep het huwelijk op van Beatrix en Claus in Amsterdam. Provo’s en ander activisten protesteerden heftig. Het gezag had niet gerekend op een jongerengeneratie die duidelijk iets van zich liet horen. Relatie met sociaal-economische achtergronden Na de Tweede Wereldoorlog was er een duidelijke angst voor een nieuwe orlog, een angst die ook gevoeld werd door het besef dat bij oorlogen de inzet van atoomwapens nu een reële mogelijkheid was. De bombardementen op Japan hadden dat bewezen. Er was in de jaren ’50 verzet tegen de restauratie van de vooroorlogse situatie. In de literatuur werden taboes en conventies doorbroken. Dit gebeurde nog heftiger in de jaren ’60. Het waren de jongeren die zich verzetten tegen de conventionele moraal en de gevestigde normen en waarden. Harry Mulisch stoort zich in dit werk ook niet aan taboes. Hij praat openlijk over seksualiteit, haatgevoelens, enz. Er kwam een duidelijke jeugdcultuur op, waarbij popmuziek en eigen literaire voorkeuren een belangrijke rol speelden. Studenten in de jaren ’60 werden politiek bewust en actief. Traditionele gezagsrelaties werden ter discussie gesteld. De bezetting van de Sorbonne in Parijs en het Maagdenhuis in Amsterdam werden beroemd. Men eiste inspraak en medezeggenschap. Na de wederopbouw brak er een periode van grote economische bloei aan. De consumptiemaatschappij ontstond. Een van de belangrijkste en invloedrijkste comsumptieartikelen is sinds de jaren ’60 de televisie. De maatschappij veranderde snel in de jaren ’60. Het waren niet alleen de jongeren die zich manifesteerden. Ook andere groepen kwamen duidelijk naar voren. Van eminent maatschappelijk belang is het feminisme, dat het traditionele rollenpatroon van mannen en vrouwen ter discussie stelt. Een andere belangrijke ontwikkeling is sinds de jaren ’60 de acceptatie van emancipatie van de homoseksualtieit geweest. Max en Onno werden door hun onafscheidelijke verschijning op straat, in de cafés en de kroegen, soms afgeschilderd als ‘homo-intellectuelen’. Zij waren omgeven door onbegrip en achterdocht, want het was bedreigend: twee volwassen mannen, die kennelijk geen homo’s waren, niets met elkaar gemeen leken te hebben, en die op een raadselachtige manier juist daarom bijna symbiotisch in elkaar opgingen. Waren zij maar flikkers, zo werd er gezegd, dan was er niets aan de hand, dan vormden zij gewoon een verliefd stel.
Relatie met culturele achtergronden De situatie na de Tweede Wereldoorlog werd door veel mensen als onzeker en bedreigend ervaren. Een nieuwe mondiale oorlog (met atoomwapens) dreigde. In deze ‘periode van angst’ werd de filosofie van het (Franse) existentialisme populair. Een van de existentialistische filosofen was de Fransman Albert Camus (1913 – 1960), die meende dat de mens in een absurde wereld leefde, een wereld die geen vooraf gegeven zin of doel heeft. De mens moet handelen om de absurde, zinloze wereld zin te geven; hij moet zich verzetten tegen de absurditeit van het bestaan. Mulisch’ boek behelst eigenlijk het tegenovergestelde: de engelen kunnen het leven van mensen vrij nauwkeurig regelen als ze daar zin in hebben. Wij mensen kunnen daar niet heel veel tegenin brengen, ook al hebben we een vrije wil. Een ander belangrijke existentialistische filosoof was Jean-Paul Sartre. Volgens Sartre was God dood en de mens daardoor verlaten in de wereld. In Mulisch’ boek heeft de hemel het niet zo op met mensen die beweren dat God dood is. De engel-verteller zegt bijvoorbeeld over de filosoof Nietzsche: “Dat was die nihilist die destijds het praatje rondstrooide, dat de Chef dood was.” Relatie met literaire stromingen en ontwikkelingen Na de oorlog begon het naoorlogs proza. De toen jonge debutanten Gerard Reve, Willem Frederik Hermans, Harry Mulisch, Hugo Claus en (de iets oudere) Louis Paul Boon toonden in hun werk een wereld die ontmaskerd werd, een wereld die als ontluisterend werd beschreven. Zowel de dichters van de Beweging van Vijftig, als de prozaïsten Reve, Mulisch, Hermans, Claus en Boon stuitten op weerstand en verzet. Het publiek moest duidelijk wennen aan deze nieuwe literatuur en de verwoording van een nieuw wereldbeeld. Het publiek werd geconfronteerd met de schok van het nieuwe. Daarna volgde de periode van gewenning en acceptatie. Nu behoren deze dichters en schrijvers tot de meest gelauwerde schrijvers van onze naoolrogse literatuur en Reve, Mulisch en Claus publiceren nog regelmatig. Zo publiceerde Mulisch in 1992 de totaalroman ‘De ontdekking van de hemel’. Het boek behoort inmiddels tot de moderne klassieken van de Nederlandse literatuur. Thematiek • Verhaallaag: In ‘De ontdekking van de hemel’ ontdekt de hemel iets: namelijk het verbond van de mensheid met de duivelse techniek. Maar de hemel ontdekt niet alleen iets: de mensen ontdekken de hemel namelijk ook. De menselijke techniek is zo ver gevorderd dat veel geheimen van de hemel al ontsluiert zijn, zoals de hemelse techniek om mensen te maken van DNA. Als laatste wanhoopsactie wil de hemel de tien geboden nog terug, maar ook dat zal niet helpen. De duivel heeft gewonnen. • Thematische laag: De tekst laat zien dat de techniek niet zo heilzaam is als het lijkt. We hebben de hemel ermee afgestoten en de duivel over ons laten regeren. Het boek laat zien dat het huidige ongelovige wereldbeeld van de meeste mensen ons geen goed zal doen. Uiteindelijk zullen wij de verliezers zijn. EVALUATIE Mening veranderd? Mijn mening is na het maken van de verdiepingsopdracht niet ingrijpend veranderd. Wel ben ik meer te weten gekomen over de verschillende achtergronden. Eindoordeel Ik vind ‘De ontdekking van de hemel’ een goed boek. Het is mooi verteld, leuk om te lezen en de gebeurtenissen zijn spannend. Er komen veel verschillende dingen aan bod en je moet soms diep nadenken om de redeneringen te begrijpen. Daardoor blijft het boeiend. Kennis en vaardigheden Ik heb wel het idee dat ik voldoende kennis en vaardigheden bezat om deze opdrachten uit te voeren. Sommige dingen wist ik nog niet goed, maar die heb ik even opgezocht.