1. PRAKTISCHE GEGEVENS 1.1 Het boek draagt de titel ‘De Ontdekking Van De Hemel’ en is van de hand van Harry Mulisch. 1.2 De eerste druk van dit boek is verschenen in 1992. 1.3 Mijn versie van het boek telt 901 pagina’s. 1.4 Ik ben begonnen met het maken van dit boekverslag op de derde Augustus 2003 en ik had hem eindelijk af op de zestiende Augustus 2003. 2. INHOUD EN OPBOUW 2.1 Ik denk dat dit boek valt onder de noemer psychologische, godsdienstelijke, filosofische ontwikkelings roman. In dit boek blijkt aan het eind godsdienst een veel grotere rol te spelen dan je uit de rest van het boek zou verwachten. Verder wordt er door de hoofdpersonen van het boek veel gefilosofeerd. Het psychologische zit hem in de vele morele keuzes die personages in het boek moeten maken en de, soms uitgebreide, uitleg van hun keuzes. 2.2 Deze samenvatting zal ik in twee delen maken. Eerst zal er een stukje komen over het uiteindelijke doel van de gebeurtenissen in het boek, daarna zal ik de gebeurtenissen zelf kort op een rijtje zetten. Twee wezens, brokken pure intelligentie, huizende aan de andere kan van het verdwijnpunt aan de horizon van de hemel, en zijnde onderdanen van De Chef, God himself, houden een gesprek. Daarin verteld de lagere van de twee wezens hoe het hem gelukt is door middel van het manipuleren van gebeurtenissen, gevoelens kunnen zijn niet manipuleren, dat er een speciaal kind wordt geboren. Dit kind heeft van hen de opdracht meegekregen, ook al weet hij dat zelf niet, om de twee stenen tafelen met de tien geboden te vinden en deze terug te brengen naar het ‘originele’ Sancta Sanctorum, waar deze door god terug genomen kunnen worden, teneinde zijn verbond met de mensheid te verbreken. Op weg naar huis kwam Max Delius, een sterrenkundige, een liftende man tegen, Onno Quist, een talengenie. Het klikte meteen tussen de twee, niet als normale vrienden, maar zoals twee mensen nog nooit vrienden zijn geweest. Op een dag liepen zij een antiekwinkeltje binnen om een boek uit de etalage te kopen. Daar zag Max de dochter van de eigenaar in het achterhuis: Ada Brons, een celliste die net het conservatorium had afgerond. Zij werden verliefd en hun relatie ging enkele maanden lekker. Ondertussen besloot Max dat hij meer wilde weten over zijn vader en maakte met Onno een afspraak bij het Rijksinstituut voor oorlogsdocumentatie. Toen Onno Max op kwam halen, liet Max Ada midden in de daad achter, wat voor Ada reden was om Max te verlaten. Al vrij snel had Ada een verhouding met Onno. Als Ada naar Cuba gaat voor een concert besluiten Max en Onno met haar mee te gaan. Daar raken zij door een misverstand in een congres. De laatste dag dat Ada op Cuba is gaat zij met Max naar het strand. ’s Avonds deden Ada en Max het in de zee, waarna Ada eenmaal terug in het hotel ook Onno nam. Al snel kwam Ada er achter dat zij in die nacht zwanger is geworden. Voor Onno is dit een reden om te trouwen met Ada, voor Max betekent het veel onzekerheid. Toen Ada nog een paar maanden moest, ging zij samen met Onno mee naar Dwingeloo. Daar kregen zij ’s avonds bericht dat Ada’s vader in het ziekenhuis ligt en meteen gingen zij op pad door de woeste storm die toen heerste. Onderweg werd een bijna ongeluk alsnog een ongeluk toen er een boom op de auto viel terwijl Max en Onno probeerden de Auto uit de boom te duwen. In het ziekenhuis Bleek dat Ada niet dood was, maar zij was nog steeds bewusteloos. De baby was in orde. Enkele maanden later werd de baby, Quinten, geboren via een keizersnede uit de nog steeds bewusteloze Ada. Het was een speciaal kind. Hij was verschrikkelijk mooi en hij huilde nooit. Max had ondertussen een verhouding met Sophia, de moeder van Ada, en hij besloot met haar Quinten op te voeden. Zij kwamen te wonen in een appartement in een kasteel vlak bij Westerbork. Quinten bleek een zeer eigenzinnig kind te zijn, die altijd bezig was de wereld te ontdekken. Toen hij ongeveer zes, zeven jaar oud was kreeg hij een vreemde droom. Hij liep in een gebouw met een idiote architectuur rond en kwam op een gegeven moment bij een deur terecht waar een stem zij ‘het midden van de wereld’. Sinds die tijd was Quinten bij een oud hoogleraar architectuurgeschiedenis bezig te ontdekken welk gebouw dat was. Onno was ondertussen gestegen en weer gedaald op de politieke ladder. Hij is staatssecretaris geweest, maar de volgende regeringsperiode was hij veroordeeld tot de oppositie. Toen zijn partij de periode daarna regeringspartner werd, zou Onno minister worden. Maar toen kwam Onno’s verleden op zijn pad terecht. Hij was in Cuba geweest op het congres voor de revolutie. Zijn politieke carrière was voorbij. Tot overmaat van ramp werd ook nog eens Onno’s vriendin Helga vermoord. Onno besloot al het contact met iedereen te verbreken en vertrok met onbekende bestemming. Vier jaar daarna kreeg Max nieuwe metingen van de radartelescoop onder ogen. Er was een object dat oneindig ver verwijderd was en dat met oneindige snelheid zou bewegen. Max kreeg die avond een geniaal idee. Deze metingen waren geen meetfout, maar duiden erop dat zij een object achter de horizon van de hemel hadden gevonden. Toen hij buitenkwam sloeg er een meteoriet op hem in. Voor Quinten was dit teken om zijn vader te gaan zoeken. Hij besloot eerst naar Venetië te gaan. Daarna ging hij naar Florence en daarna naar Rome. In Rome kwam hij puur toevallig zijn vader tegen bij het Pantheon. Samen met zijn vader ging hij gebouwen in de stad bekijken. Toen zij het Sancta Sanctorum bekeken kreeg Quinten het gevoel dat er iets was met die plaats. Al snel had hij bedacht dat ergens daar zich de tafelen met de tien geboden moesten zijn. Na veel onderzoek van zijn vader dat dit tegensprak was Quinten er nog steeds van overtuigd dat hij het bij het juiste eind had en besloot de tafelen te ontvreemden. Zijn vader besloot hem maar te helpen, veel viel er voor hem toch niet te verliezen. Quinten wist hoe je een slot open moest breken en dus lieten de twee zich ’s avonds samen met een koffer insluiten. Werkend op een strikt tijdsschema wist Quinten de twee tafelen te vinden. Zij vluchtten naar het vliegveld en namen de eerstvolgende vlucht het land uit. Deze bleek te gaan naar Tel Aviv. Zij reisden door naar Jeruzalem en namen een hotelletje vlak bij de tempelberg. Daar raakte Quinten in een soort droom waarin hij met de tafelen door de burcht liep, waarna de deuren naar het midden van de wereld open waren en hij daar naar binnen ging. Daar kwamen de letters los van de tafelen, omcirkelden ze hem en namen ze hem mee naar het licht. Hiermee was het verbond tussen de mensheid en God ongedaan gemaakt. 2.3a De verhalen spelen zich af tussen het eind van de jaren ’60 en het begin van de jaren ’80. Het gesprek tussen de twee wezens vindt plaats in 1985. 2.3b De verhaaltijd van het boek is ongeveer 15 jaar. Maar het verhaal is één grote flashback, dus eigenlijk is de verhaaltijd gelijk aan de leestijd en die bedraagt (dit is een grote gok) ongeveer 40 uur. 2.3c Belangrijke vertragingen in het boek zijn de delen waarin de wezens met elkaar spreken. Hieruit wordt duidelijk waarom bepaalde gebeurtenissen plaatsvinden en wat nu eigenlijk het doel van Quintens actie was. Deze gesprekken kunt u vinden op bladzijden 7 t/m 17, 241 t/m 250, 431 t/m 436, 673 t/m 677 en 898 t/m 901. Twee andere belangrijke vertragingen zijn natuurlijk het ‘ontvreemden’ van de tafelen zelf en het terugbezorgen van de tafelen. Dit is waar gedurende het hele boek naartoe wordt gewerkt. 2.3d Echt opvallende versnellingen bevat dit boek niet. Er worden wel eens een paar jaar overgeslagen, maar dat is niet opvallend. Vooral tijdens het opgroeien van Quinten wil de schrijver nog wel eens een jaartje overslaan. 2.3e Het hele verhaal is dus eigenlijk één grote flashback. In het verhaal zelf komen ook wel flashbacks voor. Een belangrijke was bijvoorbeeld als Max terugdacht aan zijn ouders, want zo leer je zijn achtergrond kennen en daardoor leer je meer over zijn karakter. Zo kun je de motivatie van zijn keuzes beter begrijpen. 2.4a De gebeurtenissen spelen zich voor het grootste deel af in Nederland, in Dwingeloo, Leiden en Amsterdam. Verder spelen delen van het verhaal ook in Cuba, Italië en Israël. 2.4b Dit boek zit vol met belangenruimte, symboliek en woordspelingen. Waarschijnlijk zijn het er zelfs meer dan mij is opgevallen. Een voorbeeld hiervan is het hele deel van het boek dat zich in Cuba afspeelt en dan vooral het gevolg van het bezoek aan Cuba. Cuba staat in zekere zin toch symbool voor een revolutie, een andere wereld, een wereld waar onmogelijke dingen mogelijk zijn. Zo ook de bevruchting van Ada, tegen de pil in. De revolutie verandert het leven van de hoofdpersonen. Niet alleen wordt Ada zwanger, wat een directe impact heeft op het leven van zowel Max als Onno. Het heeft later in het boek nog een tweede uitwerking, Onno mag geen minister worden, omdat hij in Cuba is geweest. Omdat hierdoor zijn politieke carrière voorbij is vertrekt Onno naar Rome waar hij Quinten weer tegenkomt en waar zijn samen ‘het midden van de wereld’ vinden. Nog een laatste belangrijk stuk belangenruimte vond ik in het verslag van Max’ reis naar Auschwitz. Alle eerlijkheid gebied mij toe te geven dat ik dit niet helemaal zelf gevonden heb, in titelverklaring van een ander verslag werd hierop gezinspeeld. Het komt erop neer dat de absolute symmetrie van het gebied (de drie plaatsen die Max aandoet voordat hij naar Auschwitz reist zijn de hoekpunten van een gelijkbenige driehoek met Auschwitz als middelpunt) rond Auschwitz model staat voor de absolute ordening, de mysterieloze, fantasieloze wereld die de mensheid heeft gecreëerd, nadat zij de wereld via de wetenschap ontleedt heeft. Kijk maar naar een ‘moderne’ stad die al lang bestaat. Neem Amsterdam, in de binnenstad heerst een zekere mysterieuze, spannende wanorde, maar de relatief nieuwe buitenwijken zijn van het type ‘fantasieloze, geestdodend saaie orde en rechtlijnigheid’. Een andere goede vergelijking is natuurlijk die tussen het door de natuur, God dus, geschapen bos en het door de mensen zelf aangeplante bos. Vult u dit zelf maar in. Nu moet ik weer terug komen op de symboliek in dit geval. Dit gebied staat model voor de ordening van de wereld, met als het middelpunt van deze ordening de zwartste bladzijde uit de geschiedenis van de mensheid, de massavernietiging in Auschwitz. Omdat Auschwitz het middelpunt van de driehoek is, wordt er gesuggereerd dat Auschwitz als het ware het kind is van deze absolute ordening, symmetrie, rechtlijnigheid zelfs van deze wereld. Het vernietigingskamp Auschwitz zelf is, op de plattegrond, een cirkel. Dit is dus het meest symmetrische figuur waarín het allerslechtste gebeurde en waarúit het voortkwam. Ik zal voor de volledigheid dit stukje invoegen, zodat u goed kunt zien welke termen en ideeën ik zelf gevonden heb en welke ik heb geleend. Ik heb dit stuk wel nodig gehad om de diepere betekenis van dit boek te doorgronden. Thema en titelverklaring De titel verwijst naar de kernthematiek van het boek. Het gaat erom, dat de mensheid het verbond dat God ooit met het joodse volk sloot, verbroken heeft en een 'pact' met de duivel heeft gesloten. Dat wil zeggen: met behulp van wetenschap en techniek wordt het heelal als het ware onttoverd. Enkele eeuwen geleden heeft de mens 'de hemel ontdekt', dat wil zeggen: het bestaan zijn mysterie ontnomen. De gevolgen daarvan zijn verschrikkelijk. De wereld is een rationeel geordende hel geworden met als absoluut dieptepunt de holocaust, die haar ultieme zinnebeeld in Auschwitz heeft gekregen. Alles draait alleen nog om macht en rendement en met zo'n schepping wil God niets meer te maken hebben. Hij trekt er zijn handen vanaf. Om die daad te bezegelen moet het 'testimonium' terug naar zijn oorsprong. Toen ik hier Auschwitz las, gingen er bij mij enkele radertjes draaien, waardoor ik allerlei ideeën kreeg over het boek. Ik hoop dat u aan de hand van dit stukje een beetje mijn gedachtegang kunt volgen. 2.5a De hoofdpersonen in dit boek zijn Max Delius, Onno Quist en Quinten Quist, want dit zijn de enige personen in het boek waarvan de lezer soms de gedachten kan lezen. Niet in de minste plaats zijn dit ook de personen waarom het boek draait. Max Delius. Max is een zogenaamde player. Hij probeert zoveel mogelijk vrouwen te verleiden, zonder dat hij iets voor ze voelt. Hij is praktisch opgevoed door pleegouders, omdat zijn vader in de oorlog zijn moeder heeft laten deporteren en later onder andere daarvoor de doodstraf heeft gekregen. Onno Quist. Onno is een hoogbegaafde man van goede afkomst. Zijn vader was minister-president en veel van zijn broers hebben ook hoge posities in de landelijke politiek. Hij is niet op zijn mond gevallen en vind het leuk om zijn familie te shockeren. Hij heeft moeite met het omgaan met tegenslagen. Quinten Quist. Quinten is officieel de zoon van Onno, hoewel wij als lezers beter weten. Hij is de jongen met de opdracht. Hij is een buitengewone jongen, extreem hoogbegaafd, in staat tot het zien van connecties die niemand ziet. Hij heeft een grote wilskracht. 2.5b Ik zal hier nog enkele personen opsommen die enigszins belangrijk zijn in het verhaal. Ada Brons; ex-vriendin van Max en moeder van zijn kind, dochter van Sophia Brons en vrouw van Onno. Sophia Brons; moeder van Ada en gedurende een periode in het verhaal lover van Max. Dol; zuster van Onno, enige uit Onno’s familie waar Onno goed mee kan opschieten. Helga; vriendin van Onno voor en na Ada. Haar dood is voor Onno de druppel. Meneer Themaat; een gepensioneerde professor architectuur, Quinten komt er vaak over de vloer, stiekem zoekend naar zijn burcht. Hij is een bewoner van Groot Rechteren, het kasteel waar Quinten opgroeit. Meneer Spier; hij leert Quinten op heel jonge leeftijd lezen. Ook hij woont op Groot Rechteren. Meneer Kern; een kunstenaar die ook op Groot Rechteren woont. 2.6 Dit verhaal wordt verteld in personaal perspectief. Als het ware is de lezer een derde persoon die het hele gesprek van de twee wezens van het licht aanhoort. Hierdoor krijgt de lezer ook inzicht in het waarom van het terughalen van het verbond tussen god en de mens. Dit is cruciaal voor het begrip van de diepere betekenis van het boek. Hierin wordt namelijk duidelijk dat de mensheid een ‘pact’ met lucifer heeft gesloten, wat de aanleiding was tot het bedrijven van de wetenschap en het opdelen, ordenen van de wereld in hokjes. De gevolgen van deze orde zijn veel subtieler in het boek verwerkt (zie 2.4b en in 4.3 het stukje over Pythagoras’ tetractys). 2.7a Het boek is opgedeeld in vier delen, die in totaal 65 hoofdstukken en een proloog en een epiloog bevatten. 2.7b Het boek heeft een informatieve opening. Het boek begint er namelijk mee dat de twee wezens van het licht de situatie uitleggen aan de lezer door middel van een gesprek met elkaar. 2.7c Het boek heeft een gesloten einde. Quinten heeft zijn opdracht voltooid; het contract tussen God en de mensheid is teruggedraaid.
3. MOTIEVEN EN THEMA 3.1 Belangrijke motieven in dit boek zijn: Uitverkorene: -(blz 237) ‘Maar tegelijkertijd…VIP-procedure besloten.’ -(blz.431) ‘Daar was …onze afgezant.’ Verstoorde relatie: -(blz. 10) ‘Binnen afzienbare…worden toegerold.’ -(blz.246) ‘…dat Lucifer…heeft verkocht.’ Technische ontwikkeling: -(blz. 10) ‘Ook wij…gebieden ook’ -(blz. 8) ‘Zij hebben…finesses ontcijferd.’ -(blz.244) ‘Dat komt…hun techniek.’ Goddelijke wetten: -(blz. 237) ‘Bezorg ons…terug.’ 3.2 God besluit de verstoorde relatie tussen de mensheid, die door het geloof in de techniek steeds meer het geloof in Hem kwijtraakt, en hem helemaal te verbreken en stuurt een uitverkorene om zijn tafelen terug te halen. 3.3 Max ontdekt door zijn astronomische werk de hemel, aan de andere kant van de horizon van het heelal, waarna hij ook meteen wordt vernietigd, voordat hij zijn bevindingen aan iemand kan vertellen. Ook Quinten is bezig de hemel te ontdekken met zijn speurtocht naar de burcht. Het midden van de wereld in zijn dromen is namelijk zijn doorgang naar de allerheiligste plaats, de trap naar de hemel. Hij wordt dan ook tot de hemel genomen na het volbrengen van zijn missie. 4. PERSOONLIJKE MENING 4.1 Het mooiste gedeelte van dit boek vind ik het deel waarin Max de hemel ontdekt. In dit stuk zie je als lezer Max langzaamaan tot zijn grote conclusie komen. Ik vind het heerlijk om iemand zo te horen filosoferen, ook al zegt mijn gezond verstand dat het wetenschappelijk niet helemaal verantwoord is. Aan de andere kant, de hogere wetenschap is niet langer het invullen van formules, maar het bedenken van concepten, wat toch een flinke portie filosofie betekent. 4.2 Ik heb van Harry Mulisch al wel eens ‘Het Stenen Bruidsbed’ gelezen. In dit boek wordt veel meer de nadruk gelegd op de verwoesting die de oorlog aanricht. Ik moet zeggen dat ik ‘De Ontdekking van de Hemel’ een veel leuker boek vind om te lezen dan ‘Het stenen Bruidsbed’. Ik denk dat dit voornamelijk komt omdat ‘De Ontdekking van de Hemel’ een stuk toegankelijker is. 4.3 Hoewel ik met enige tegenzin aan dit boek begon, moet ik zeggen dat ik het boek steeds leuker begon te vinden, naarmate ik verder in het boek was en dus meer in het verhaal zat. Die tegenzin kwam vooral voort uit het idioot hoge niveau van het andere boek dat ik van Harry Mulisch al had gelezen, ‘Het Stenen Bruidsbed’. Een ander deel van die tegenzin kwam voort uit het flinke aantal bladzijden dat dit boek telt, maar deze ebde ook vrij gauw weg toen ik meer in het verhaal geraakte. Ik vond dit boek goed te lezen, omdat ik houd van het gefilosofeer van de hoofdpersonen, maar ook omdat het verhaal mij ergens aanspreekt. Niet in de laatste plaats vond ik het boek ook leerzaam, ik ben nu bekender met de werken van verschillende personen die in het boek worden genoemd en van andere kan ik nu ten minste zeggen dat ik wel eens van ze heb gehoord. Wel was ik blij met mijn achtergrondkennis van de Griekse en Romeinse mythologie en geschiedenis. Niet dat deze een grote rol spelen in het verhaal, maar als er aan ze gerefereerd wordt, ken ik ten minste het verhaal erachter. Al met al vind ik het een pakkend, goed geschreven boek met inhoud. En dat vind ik belangrijk. Er waren trouwens enkele dingen die mij wel opvielen toen ik het boek las. Ten eerste is er iets wat niet klopt volgens mij, aangaande de wezens van het licht. Zij worden ons voorgesteld als zijnde één brok intelligentie, maar zij blijken ook gevoelens te hebben. Wezens bestaande uit pure rede behoren geen gevoelens te hebben, dat zit alleen maar weer het objectieve denkproces in de weg. Enig probleem in deze opmerking is dat het de wezens zelf zijn die de wezens bestempelen als pure brokken intelligentie. Zij proberen dus eigenlijk iets te zijn wat ze niet zijn, wat op zich al weer een bewijs is dat de wezens, helaas voor hen, meer zijn dan alleen een broek intelligentie, zij vertonen menselijke trekjes. Zij hebben ook fouten begaan, iets dat menselijk is. Zij hebben namelijk het contract tussen Lucifer en de mensheid, gepersonifieerd door Bacon, destijds afgedaan als zijnde onbelangrijk, hoewel de mensheid nu Lucifers wegen der wijsheid volgde waarmee de rede gaat vóór het geloof en hun eigen ondergaan onomkeerbaar was. Iets wat mij ook opviel, was dat veel in het boek terug te leiden valt op Pythagoras’ tetractys, de viervoudige viervuldigheid. Enkele voorbeelden hiervan: Onno zetelt vier jaar in het kabinet, en is ook vier jaar kluizenaar, met als gevolg dat Quinten Onno vier jaar niet ziet, totdat hij zestien (vier maal vier) is. Ook in Max’ reis naar Auschwitz komt de tetractys terug. Als je de tetractys uittekent krijg je namelijk een driehoek en een van de punten waaruit deze driehoek bestaat is het exacte middelpunt van de driehoek: . . . . . . . . . . Dit middelpunt is Auschwitz en de drie hoekpunten zijn de drie plaatsen die Max aandoet voordat hij naar het middelpunt reist. Voor de diepere betekenis hierachter bid ik u punt 2.4b nogmaals door te nemen. Er zijn mensen, mijn moeder bijvoorbeeld, die dit boek wat zweverig, zouden vinden, maar ik vind het heerlijk om erin rond te spartelen. Dit geldt natuurlijk ook voor het hoge niveau waarop de symboliek zich bevindt en de vele zinspelingen op de mythologie van de oudheid. Al met al vond ik het een leuk boek om te lezen en ben ik ook zeker blij dat ik het gelezen heb, al was het maar om mijn geest in deze vakantieperiode niet te veel te laten afstompen.