De Nikkers door Piet van Aken

Piet van Aken De nikkers (1959) Gebruikte editie De eerste druk van de roman verscheen in 1959. Voor de analyse is gebruik gemaakt van de derde druk (1972) in de Salamanderpocketreeks. Op de gekleurde kaft staat een getekende afbeelding van een grote neger in een roze jurk, die waarschijnlijk Edward Malele moet voorstellen. De roman telt 140 kleine bladzijden en is verdeeld in 14 met Romeinse cijfers genummerde maar ongetitelde hoofdstukken. In 2001 werd de roman opnieuw uitgebracht. Perspectief Het verhaal wordt verteld vanuit het gezichtspunt van Robert Meersman, de districtsadministrateur in Belgisch Kongo. Hij vertelt in de ik-vorm. Hij doet dit in de verleden tijd, maar niet met een retrospectief aspect , d.w.z. hij beleeft de avonturen even onwetend als de lezer. Hij geeft een verslag van de stakingsactie van de negers, maar in feite gaat het verhaal niet echt om de stakingsactie. Belangrijker zijn de onderlinge menselijke relaties die tussen de machtshebbers in de kolonie spelen. Door de ogen van Meersman worden de andere belangrijke personages bekeken.
Vertelwijze De vertelde tijd is vrij kort: enkele dagen tijdens de Tweede Wereldoorlog. Het verhaal wordt vrijwel chronologisch verteld In de gesprekken wordt af en toe duidelijk wat er zich in het verleden heeft afgespeeld ( bijv. de relatie van Robert Meersman tien jaar geleden met Elly , de huidige vrouw van de gouverneur). De idee De gebeurtenis van de staking lijkt een belangrijke verhaaldraad te zijn, maar de relaties van de personen die bij de staking zijn betrokken, zijn eigen van meer belang. Hierdoor krijgt de staking in deze roman een bijna incidenteel karakter . Van Aken gebruikt de staking meer als aanleiding om zijn idee kwijt te kunnen., De blanke kolonisten bekommeren zich niet om de nikkers, maar zijn veel meer bezig met het beschermen van hun privileges en het handhaven van hun positie. Deze focusverschuiving van het centrale verhaalgegeven naar het perifere gebeuren lijkt een illustratie van het koloniale beleid zelf: ook dat maakt het lot van de Afrikaan volledig ondergeschikt aan het blanke eigenbelang. In de kritiek van deze kolonisatieroman ligt de nadruk van de inhoud en de kritiek niet op de verkeerde kolonisatiemethoden of op de culturele verschillen tussen blank en zwart maar op de mens zelf. De kolonisatie door Europese mogendheden wordt niet afgewezen, omdat de zwarte een edeler mens zou zijn of uit waardering voor de zwarte culturen, maar omdat de blanke aan Afrika niets te bieden heeft. Het zijn dan ook slechts blanken die in deze roman centraal staan. Zij worden niet gestuwd door idealisme maar door hebzucht en eigenbelang. Van de beschavingsopdracht komt niets terecht of is hoegenaamd geen sprake. Hierdoor verliest de kolonisatie elke morele verantwoording en ethische grondslag. In deze roman illustreert het kolonialisme de verdorvenheid van de mens. Die heeft bijgevolg niet zozeer een sociaal-culturele en morele maar eerder een existentiele dimensie. Culturen verschillen slechts aan de oppervlakte. Als de bovenlaag er af is, komt hetzelfde kwaadaardige wezen te voorschijn. De vetes en afrekeningen onder de blanken in het algemeen en die tussen gouverneur Clausen en Meersman in het bijzonder komen op de voorgrond te staan. Hun controverse is te wijten aan het feit dat tien jaar tevoren Clausen het liefje van Meersman afgesnoept heeft. Clausen is een carrieremaker die over lijken gaat om hogerop te klimmen. Als hij vermoedt dat zijn vrouw nog contact met Meersman heeft, gaat hij op zoek naar diens ondergang. Zij heeft echter Meersman ingeseind en in feite zoekt die de confrontatie. Van die tweestrijd tussen de twee blanken zijn de zwarten het slachtoffer. De staking in de mijnfabriek wordt bloedig neergeslagen, waarna Clausen en zijn vrouw in een woedende tegenaanval gedood worden. Meersman heeft indirect de zwarten tegen Clausen opgezet. Voor Meersman gaat het leven gewoon verder: de laatste zin van de roman luidt : "Het was een dag als alle andere" De hoofdpersoon Robert Meersman laat zich kennen als een cynische verslaggever de gebeurtenissen die ongenadig de zwakheden van zowel de blanken als de negers blootlegt. Frappant voorbeeld van zijn koele , cynische verteltrant is de beschrijving van de begrafenis van de omgekomen nikkers in het voorlaatste hoofdstuk. Terwijl hij zowel het machtsvertoon van de gezagsdragers als het gedrag van mensen die het zogezegd “gemaakt hebben” doorprikt, misbruikt hij zijn eigen positie als toneel voor persoonlijke wraakneming. In zijn toespraken tot de negers manipuleert hij de zwarten, zodat ze Clausen en zijn vrouw tenslotte vermoorden. Bovendien stuurt hij Catherine Popodoukos, een sexy kleurlinge van Griekse afkomst op wie hij verliefd is, maar die niet met hem naar bed wil, voor zes maanden naar een strafkamp, waar ze ook al verkracht wordt. Vrijwel alle blanken maken zich trouwens schuldig aan machtsmisbruik. De mijnmaatschappij heeft geen oor naar de looneisen van de zwarten en de missionarissen van de zendingspost (vertegenwoordigers van het Christelijk geloof) sturen ongewenste elementen van de bevolking zonder vorm van proces (gewoon plaatsing op een zwarte lijst) naar strafkampen. Het zijn vormen van onderdrukking die Meersman eigenlijk als totaal ineffectief en zelfs als contraproductief beoordeelt, maar waaraan hij als ambtenaar uit zelfbehoud moet meewerken. Over de zwarten laat hij zich bovendien erg laatdunkend uit. Hoewel hij af en toe aan de kant van de negers lijkt te staan, is op zijn gedrag ook het een en ander aan te merken. Hij is dan ook zeker geen Belgische variant van Max Havelaar (van Multatuli) De laatste kiest in de roman vrijwel onvoorwaardelijk voor de positie van de Indonesische bevolking, maar de administrateur Meersman heeft teveel slechte kanten in zijn gedrag. (vgl de houding t.o.v. Catherine, het gebruik maken van de diensten van Edward) Thematiek Naast de problemen die gepaard gaan met het koloniale beleid van Europese mogendheden (in dit geval Belgie ten opzichte van Belgisch Kongo) zijn zoals hierboven vermeld, de onderlinge machtsrelaties tussen mensen van groter belang. In de roman wordt uitgelegd hoe mensen met elkaar omgaan : ze willen vaak zelf beter worden van vriendschappen en netwerken. Andere mensen zijn vooral als object van belang : wat kunnen ze voor mij betekenen in de volgende stap van mijn carriere of hoe kan ik hogerop komen met hulp van wie? (vgl. Elly) De nikkers stelt de koloniale situatie als een vorm van machtsmisbruik voor, waarbij de sterkere mens zonder medelijden de zwakkere medemens onderdrukt. Het feit dat het verhaal zich tijdens de Tweede Wereldoorlog afspeelt, versterkt ongetwijfeld nog dit effect. De oorlog is trouwens de reden waarom de kosten van het levensonderhoud in Kongo stijgen en de zwarten het steeds moeilijker krijgen, wat hen eigenlijk noodzaakt tot stakingsacties over te gaan. De blanke is de verkrachter van Afrika. (Robert Meersman tegenover Catherine) Hij is een machtswellusteling met alleen zijn eigenbelang als drijfveer. Zijn vroegere vriendin Elly heeft hem tien jaar geleden laten vallen, omdat ze in de gaten had dat ze door een huwelijk met de gouverneur Clausen meer macht kreeg. Ze verkiest dus macht boven liefde. De zwarten worden uitsluitend vanuit het gezichtspunt van Meersman beschreven. Meersman heeft geen respect voor hen. Zij zijn de slachtoffers van de koloniale situatie. Ondanks het feit dat het boek eindigt met de bevestiging van de status-quo, is er niettemin de suggestie dat de huidige toestand niet zal blijven voortduren. De zwarten zijn in staking gegaan om loonsverhoging en zijn verantwoordelijk voor de dood van Clausen. De passiviteit van de Afrikaan is niet te wijten aan onderdanigheid, maar aan machteloosheid en verachting. De scene waarin Catherine op Meersman spuwt, omdat zij hem beschouwt als de vertegenwoordiger van het blanke machtsapparaat, symboliseert deze onderhuidse spanning die tot een uitbarsting moet leiden. De door Piet van Aken gebruikte literair-historische motieven om het thema te ondersteunen zijn o.a. macht,onderdrukking , seks, wraak, jaloezie, deportatie, dood, verkrachting.
Samenvatting van de inhoud van de roman In het eerste hoofdstuk vertelt de ikfiguur, de districtadministrateur Robert Meersman, van een ontmoeting met de neger Edward Malela. Hij vraagt aan Edward of hij op de hoogte is van de stakingsdreiging in de mijnfabriek Kazambasji. Waarschijnlijk is het een goudmijn, omdat er wordt gesproken over “het gele metaal dat er wordt gesmolten.”Hij heeft er samen met Edward bij diverse andere ondernemingen voor gezorgd dat de zwarte werknemers opslag kregen. Edward antwoordt dat hij dat niet weet of er een staking op komst is. Robert Meersman denkt dat hij de waarheid verzwijgt. Aan het einde van het gesprek deelt Edward nog mee dat Catherine terug is. We weten op dat moment nog niet wie dat is en wat die mededeling inhoudt. Bij thuiskomst hoort Meersman dat hij uitgenodigd is op een partijtje bij commissaris Dreesen. Hier ontmoeten we de ambitieuze gouverneur Clausen met zijn vrouw Elly, de directeur van de mijnfabriek Kazambasji Levasseur en de kapitein van het leger Wilders die een Egyptische vrouw heeft. Het gesprek van de mannen gaat over de stakingsdreiging voor de fabriek. Meersman zegt dat hij nog geen geruchten gehoord heeft, maar de kapitein geeft aan dat hij in zijn manschappenkring wel vernomen heeft dat er iets op komst is. Levasseur vraagt de aanwezigen niets te ondernemen, want hij verwacht helemaal geen moeilijkheden in zijn fabriek. Clausen geeft bovendien aan Meersman door dat er opnieuw twintig inlanders naar het strafkamp Kasaji worden gestuurd, omdat dit door de missiepost wordt verlangd. Eigenlijk is onduidelijk waarom dit gebeurt .Een van Meersmans medewerkers (zijn klerk Dominique) is deze keer ook de dupe. Na Clausens vertrek geeft commissaris Dreesen aan Meersman te kennen dat Clausen op zijn ondergang uit is en waarschuwt hem voorzichtig te zijn. Meersman gaat na het bezoek bij Dreesen langs bij Edward om te vragen waar Catherine Popodoukos woont. Hij waarschuwt hem dat de gouverneur niet zal aarzelen in te grijpen , als de staking doorgaat en dat er waarschijnlijk militairen worden ingezet. Edward laat zich niet bang maken. Meersman gaat verder naar de woning van de Griekse negerin Catherine. Ze is moe teruggekeerd uit het strafkamp Kasaji en wil eigenlijk het liefst slapen. Als ze in slaap valt, overdenkt Meersman hoe hij haar eigenlijk volgens de regels van de kunst zou willen verkrachten, want hij vindt haar erg aantrekkelijk. Toch doet hij het niet. De volgende morgen komt de vrouw van zijn klerk Dominique herrie schoppen, omdat haar man opgepakt is. Hij kan haar niet helpen, want het is een bevel van de gouverneur. Er komt een opstandje van de negervrouwen, waarbij er keien worden gegooid in de richting van de soldaten die het gevangenentransport begeleiden. Toch loopt alles met een sisser af , mede dankzij Meersman. De volgende morgen komt Elly , de vrouw van Clausen, bij Meersman op bezoek. Ze kennen elkaar goed van vroeger. Tien jaar geleden hebben ze een relatie gehad, maar het is Meersman niet gelukt haar in bed te krijgen. Toen Clausen in haar buurt kwam, begreep Elly dat die meer macht had en heeft ze zich in zijn armen gestort, maar er is geen sprake van liefde.Meersman spreekt dan ook schamper van Bedville, waar de mensen met elkaar nar bed gaan om hogerop te komen. Elly waarschuwt Meersman ervoor dat Clausen op zijn bloed uit is en een dossier opbouwt is om zijn ondergang voor te bereiden. Meersman is niet erg onder de indruk. Elly zegt ook dat in het verslag van Clausen ook zijn omgang met de Griekse negerin Catherine is opgenomen, vooral de situatie waarin haar naam is toegevoegd aan de lijst met gestraften voor Kasaji. Ze suggereert dat Meersman Catherines naam heeft toegevoegd aan de lijst met strafkampgevangenen. Onduidelijk is nog voor de lezer of dit zo is en waarom dit is gebeurd. Weer een dag later wordt Meersman verteld dat de nikkers toch een staking in de mijnfabriek zijn gestart. Ze willen loonsverhoging, omdat de kosten van levensonderhoud door de oorlog erg gestegen zijn. Clausen geeft hem opdracht de stakers toe te spreken, maar Levasseur wil nog helemaal niet van in grijpen weten. Meersman gaat met de stakers die onder leiding van Edward staan, in gesprek. Hij wil ze van een staking weerhouden, maar ook de vrouwen van de gestrafte gedeporteerden bemoeien zich er weer mee. Edward vraagt namens de stakers een loonsverhoging van ongeveer 40 % en bovendien dat de gestraften weer vrij zullen komen. Aangezien er geweld dreigt, komt kapitein Wilders (waarschijnlijk in opdracht van gouverneur Clausen) met zijn soldaten in actie: ze beginnen te schieten en bij die wilde en onbezonnen actie komen zeker 50 negers om. Ook Edward is onder de doden, ziet Meersman tot zijn grote schrik. De laffe Clausen stelt Meersman verantwoordelijk voor wat er is geschied. Verder moet alle gevolgen zo snel mogelijk worden opgeruimd. De dode nikkers moeten maar in een massagraf worden begraven, waarvoor gevangenen worden gerekruteerd. De overgebleven negers komen ook naar het hospitaal waar veel gewonden liggen om verhaal te halen, maar Meersman weet ze te kalmeren : hij schuift de schuld van de militaire actie in de schoenen van Clausen.. Er komt een onderzoek naar de gebeurtenissen, Clausen heeft de politie op Meersman afgestuurd, maar die weet zijn handelwijze goed te praten. 's Avonds gaat hij weer naar de woning van Catherine (Cathy). Er komt net een neger uit haar woning zetten. Meersman en Cathy raken in een sarcastisch gesprek. Cathy rakelt zijn relatie met Elly van tien jaar geleden op en hij vraagt naar haar verblijf in Kasaji. Ze vertelt dat ze daar als een echte negerin is behandeld, terwijl ze eerst dacht dat ze geen echte negerin was (haar vader was immers Grieks) : ze werd daar mishandeld en ook verkracht. Ze wist daarna dat ze een gewone negerin was en dat ze de man die haar op transport had gesteld, daarvoor dankbaar moest zijn. Vanwege een sarcastische opmerking slaat Meersman haar in het gezicht en overweldigt haar. Hij wil haar waarschijnlijk verkrachten, maar Cathy spuwt hem vol minachting in zijn gezicht, waarna hij teleurgesteld haar huis verlaat. Het is hem nooit gelukt haar in zijn macht te krijgen. Onderweg terug naar huis ziet hij dat de wagen van gouverneur Clausen in een hinderlaag gelokt is en dat Clausen en Elly door de nikkers zijn aangepakt. De wagen van Clausen staat in brand en hij gilt naar Meersman om hem te helpen. Meersman treft op de grond een aktetas met een aantal dossiers aan (waaronder zijn eigen?) en hij smijt de tas in het vuur. Hij laat Clausen omkomen. Ook Elly is bij het ongeluk omgekomen : de revanche van de nikkers is zoet. Kapitein Wilders komt bij het incident, maar hij kan ook niet veel meer dan constateren dat er waarschijnlijk sprake is van een wraakactie van de nikkers. De volgende dag bij thuiskomst wordt Meersman opgedragen de begrafenis van de omgekomen nikkers bij de schietpartij te regelen. De lijken zijn al in ontbinding overgegaan en de gevangenen moeten een smerig karweitje opknappen. Het lijkenvocht druipt uit de vrachtwagens en de stank is ondraaglijk. Meersman vertelt dit alles in cynische bewoordingen. In het laatste hoofdstuk vertelt hij aan Dreesen wat zijn ervaringen van de afgelopen dagen zijn geweest. Dreesen beseft dat Meersman niet zo kan zitten met de dood van Clausen. Ze bespiegelen hun toekomst. De mijnfabriek heeft twee dagen vrij aangeboden aan alle werknemers en aan hun loonseisen wordt ook tegemoet gekomen : 35 % loonsverhoging. Op de eis om de gestraften terug te halen wordt niet ingegaan. Dreesen vindt dat Meersman soms wel op de hand van de nikkers is, maar de lezer weet dat Meersman de nikkers (bij. Edward) alleen gebruikt voor zijn eigen loopbaan: het ene negerinnetje dat hij graag wilde hebben (Cathy), heeft hij echter nooit gekregen. Maar nimmer zal ze te weten komen dat hij het zelf was die haar op transport had gesteld. (de dossiers zijn immers verbrand in de auto van Clausen) Aan het einde van de roman kijkt hij uit het raam : het zou een warme dag worden . “Het was een dag als alle andere”. Over de schrijver Piet van Aken werd geboren te Terhagen op 15 februari 1920. Zijn werk situeert zich in zijn geboortestreek aan de rivier de Rupel en heeft meestal als achtergrond het harde leven in de steenbakkerijen.. Bij Van Aken zijn de hoofdfiguren echter door hun instinct gedreven krachtmensen, gekenmerkt door hun menselijke haat en een bijna dierlijke begeerte. Hij verstaat de kunst om de passionele en sociale problematiek op een subtiele wijze te verweven tot een boeiend geheel. De schrijver plaatst zich aan de zijde van de sociaal uitgestotenen. Zijn inzicht in de complexiteit van de menselijke gedrevenheid weerhoudt hem echter van tendentieuze oppervlakkigheid en stellingnames. De roman Slapende honden werd in 1966 bekroond met de Driejaarlijkse Staatsprijs en hij kreeg voor deze roman ook de onderscheiding van het Referendum Vlaamse Letterkundigen. Van Aken stierf op 3 mei 1984 in Antwerpen. In De Nikkers geeft hij al de mogelijke problemen rond de kolonisatie van Belgisch Kongo weer , voordat de moeilijkheden in werkelijkheid uitbraken. Van Aken is overigens nooit in Kongo geweest. Andere romans Piet van Aken schreef o.a.: De falende God (1942) Het hart en de klok (1944) De duivel vaart in ons (1944) Het begeren (1952) Klinkaart (1954) ,
De wilde jaren (1958) Slapende honden (1965) De jager, niet de prooi (1964)