Titel: De kleine Johannes
Auteur: Frederik van Eeden
Uitgeverij: 1983 Athenaeum-Polak & Van Gennep
Plaats van uitgave: Amsterdam
Aantal bladzijden: 154 bladzijden
Jaar van eerste druk: 1887

Eerste reactie
Ik dacht een eenvoudig makkelijk te lezen boekje. Het begon uiteindelijk ook vrij simpel en was nog leuk om te lezen ook. Het boekje komt uit een tijd die verplicht was te lezen, en die verhalen zijn dan sowieso al anders(meestal saai) maar deze had wat weg van een sprookje met een algemene verteller die begint en eindigt. Dat was erg grappig om te lezen.
Het verhaal was niet te langdradig, niet al te saai, kenmerkend voor deze tijd is een uitgebreide beschrijving van de omgeving dit was het enige dat je na een tijdje zat werd.


Belangrijke hoofdfiguren
Johannes. Hij is de hoofdpersoon. Hij is een kleine jongen met een grote fantasie en een grote liefde voor planten en dieren. Hij vraagt en zoekt (naar waarheid). In het verhaal groeit hij op van kind tot jong volwassene, hij ontmoet daarbij achtereenvolgens Windekind, Wistik, Robinetta, Pluizer, de Dood, dokter cijfer en een menselijk gestalte zonder naam. Zij oefenen allemaal een tijdelijke of blijvende invloed op hem uit. Het zijn allemaal allegorische bijfiguren.

Windekind.
Hij is een elf, veel mensen zien de zon als een vrouw maar het is zijn vader en de maan is zijn moeder. Hij leert Johannes alles van de natuur, leert hem de planten/dierentaal te verstaan, maar vervreemdt hem van de mensen. Windekind, en bijna alle dieren en planten, haat mensen, hij vindt hen lomp, dom en heerszuchtig. Hoewel Johannes een mens is laat Windekind hem toch alles zien omdat hij zijn vriend is en hem vertrouwt.

Wistik.
Hij is de meest wijze van de kabouters(vindt hijzelf), maar praat te veel. Wistik spoort de naar waarheid zoekende Johannes aan om het 'ware boekje te zoeken, wat gedoemd is te mislukken. Windekind wil niet dat Johannes naar Wistik luistert, maar doet dit toch en Windekind verlaat hem.

Pluizer.
Hij symboliseert samen met zijn leerling dokter Cijfer de materialistische wetenschap. Hij ontkent het bestaan van alles wat bovenmenselijk is, heeft minachting voor gevoelens en vindt het leven zinloos. Pluizer leert Johannes alles van de zin van het bestaan en de dood.

Hein, de Dood.
Pluizer brengt Johannes met hem in contact. Eerst is hij bang voor hem, hoewel Hein niet achter hem aanzit, maar later wil Johannes zelfs dat hij hem meeneemt opdat hij Windekind terugvindt.
Aanvankelijk vervult de Dood Johannes slechts met angst;

maar na de dood van zijn vader wil hij juist dat Hein hem mee neemt, want alleen de Dood kan hem bij Windekind terugbrengen en hem het boekje doen vinden. Uiteindelijk neemt Johannes de woorden van de Dood ter harte: hij wil een goed mens worden door de mensen lief te hebben. Deze taak wil hij uitvoeren aan de hand van de menselijke gestalte die over de golven naar hem toeloopt, de Geleider, zoals hij in de vervolgdelen genoemd wordt. Hij is hier een goddelijk wezen (God, Christus?) in zijn meest zuivere vorm, ontdaan van de narrenkleren die de mensen hem hebben omgehangen.

Robinetta.
Even lijkt Windekind te herleven in het lieve meisje en lijkt Johannes weer de oude te worden. Maar zijn zoektocht naar de waarheid en ideeën over God maken snel een eind aan de relatie. Robinetta staat voor de late puberteit.

Pluizer en dokter Cijfer.
Personificaties van de materialistisch ingestelde wetenschap. Cijfer ontkent alles wat bovenmenselijk is en vindt alles zinloos. Pluizer wil alles onderzoeken en leert Johannes alles over de zin van leven en dood. Pluizer en Cijfer staan voor de studententijd.

De Ongenoemde.
Een goddelijk wezen in zijn meest zuivere vorm, zonder alle tierelantijnen die de mensen eromheen hebben gemaakt. Hij leidt Johannes terug naar de mensen.)

Titelbespreking
De titel geeft de hoofdpersoon van het boek aan; Johannes.
Ook kan de titel betrekking hebben op de Johannes-evangelie, omdat beide hetzelfde doel hebben; een betere mensenwereld zoeken.
Het "kleine" van Johannes zou kunnen zijn omdat Johannes een klein kereltje is, of omdat hij klein wordt gemaakt door Windekind.

Thema
Het op een symbolische wijze weergeven van een kind die opgroeit tot een jong volwassenen.

Het kind wordt voortdurend beziggehouden door vragen (over zin van het leven, geluk / verdriet, leven/dood, en het waarom van alles). Het antwoord hierop leidt tot de essentie van het leven maar ook de dood. Uiteindelijk wil hij niet meer zoeken maar gaat een leven leiden in dienst van de mensheid.

“Leef niet in het verleden ; wees tevreden met wat je nu hebt, want als je continu verlangt naar andere betere dingen zul je nooit tevreden zijn”

Samenvatting
Het verhaal gaat over een jongen, Johannes, die opgroeit. Windekind is zijn jeugd. Onbezorgd, rustgevend, interesse in kabouters en de dierenwereld. Dan "ontmoet" hij Pluizer, de beginnende puberteit. Hij wil meer weten dan dat hij tot nu toe wist. Ook ontmoet hij Robinetta, het begin van seksualiteit. Dokter Cijfer staat voor de wetenschap. Johannnes maakt nu ook kennis met de Dood, zij het niet direct. Later als zijn vader sterft maakt hij ook zelf kennis met de Dood. Na het "gevecht" met Pluizer, kennis is immers niet alles, ontmoet hij iemand die staat voor het innerlijke gevoel. Johannes besluit om bij deze "persoon" te blijven.
Letterlijk: Johannes woont in een oud huis met een grote tuin. Tijdens zijn wandelingen met zijn vader stelt hij vaak domme vragen ('waarom is de wereld zoals zij is?'). Hij bidt vaak om een wonder, waarvan hij weet dat het er ooit aan zal gaan komen.

Als Johannes met zijn hond Presto op de vijver drijft komt er een blauwe waterjuffer aan die verandert in een elf. Hij heet Windekind en wil Johannes z'n vriend worden, op voorwaarde dat Johannes nooit zijn naam aan een mens vertelt. Door een kus van Windekind wordt Johannes kleiner en verstaat plotseling de taal van planten en dieren. Windekind zal hem de wonderen der natuur laten zien, beter dan de schoolmeesters doen. In een krekelschool leert Johannes dat krekels bovenaan alle dieren staat omdat ze kunnen vliegen, springen en kruipen. En de mens staat zeer laag omdat het dat niet kan. Hierna voert Windekind hem naar een feest in een konijnenhol, ten bate van dieren die het slachtoffer zijn geworden van mensen. Johannes krijgt van de elvenkoning Oberon een gouden sleuteltje, dat op een kistje past waarin schatten zitten. Ze verlaten het feest als Johannes begint te lachen om de manier waarop de dieren dansen, dit is namelijk een belediging het was iets serieus en erg moeilijk. Ze vallen buiten in slaap, op de vacht van een konijn.

De volgende dag begint Presto Johannes te zoeken, hij vindt hem in de duinen. Johannes denkt dat hij gedroomd heeft maar vindt het sleuteltje in zijn hand. Thuis moet Johannes zijn vader beloven niet meer weg te lopen, maar Johannes wil niks beloven. Op school heeft Johannes zijn hoofd er niet bij gaat tegen de leraar in over de zon, hij ontmoet een muisje in de schoolbanken als hij strafwerk heeft en die vertelt hem dat hij zijn strafwerk verdiende. Deze muis kan niet meer terug naar de natuur hij is te gewend aan het stadsleven en aan de mens met zijn domme gedrag.. Na een paar dagen ontmoet hij Windekind weer en samen gaan ze het sleuteltje veilig opbergen omdat Johannes zijn wasdag eraan kwam en dan zijn sleuteltje zichtbaar zou zijn en zijn vader hem dan thuis zou houden.

Na drie weken wil Johannes Windekind zien en een duif geeft hem een veertje waardoor hij kan vliegen. Duiven leiden hem naar Windekind en samen bezoeken zij de mieren. De mieren bereiden zich voor te strijden tegen de Strijdmieren (zij noemen zichzelf Vredemieren, ze proberen alle mieren uit te schakelen die beweren stukjes te hebben van de Vrede-mier: zij hebben de echte kop). In het bos ziet Johannes hoe een groep mensen de rust verstoort: mensen die aan het picknicken zijn. De dieren en de planten pakken ze terug: de bijen prikken de mensen, de vogels vliegen laag over, kikkers die op de schoten sprongen, groene rupsen en vliegen die over het eten liepen en kropen en tot slot de mieren die met vele aantallen een plekje op het mensenlichaam betasten. Daardoor wordt Johannes bedroefd over de mens, hoe die omgaan met de natuur en besluit bij Windekind te blijven.

Windekind vertelt Johannes over de kabouters en Johannes wil ze zien. Hij ontmoet Wistik die een kruisspin uit een boekje voorleest over Kribbelgauw, de held van de kruisspinnen. Kribbelgauw is in de boekjes voor andere dieren juist een monster. Johannes wil weten in welk boekje de waarheid staat. Wistik weet van een 'waar boekje, hij zoekt er al zijn hele leven naar. Wistik verdwijnt en Windekind zegt dat dat boekje niet bestaat en dat hij niet naar Wistik moet luisteren, maar Johannes blijft over dat boekje denken.


Windekind zegt dat Wistik al veel mensen naar dat boekje heeft laten zoeken en hen zo ongelukkig gemaakt. Maar Johannes wil antwoorden op zijn vragen en gaat terug naar Wistik. Wistik zegt dan 'Mensen hebben het gouden kistje, elfen hebben de gouden sleutel, elvenvijand vindt het niet, mensenvriend slechts opent het. Lentenacht is de rechte tijd, en roodborstje weet de weg.' Johannes denkt dat hij de aangewezen persoon is het kistje te vinden, gaat terug naar Windekind maar vindt hem niet.

Johannes dwaalt verdrietig door het bos. Hij komt aan bij een tuinman, waar hij mag blijven gedurende de winter. Daar lezen ze uit een boek waarin over God gesproken wordt, maar dit is volgens Johannes niet het 'ware boekje.

In de lente ontmoet hij een blond meisje, Robinetta met haar roodborstje. Hij brengt een leuke tijd met haar door. Wistik herinnert Johannes eraan het boekje te vinden. Robinetta zegt te weten waar het is.

Robinetta's vader laat Johannes de bijbel zien in de veronderstelling dat dat het boek is waar Johannes naar zoekt. Maar Johannes zegt dat dat niet het ware boek is want anders zou er vrede zijn en dat is er niet. Hij zegt dat hij geen eerbied heeft voor God. De vader wordt kwaad en stuurt Johannes weg. Johannes gaat dan het boekje zoeken maar vindt het niet. Hij vindt wel het mannetje Pluizer. Hij zegt dat hij een vriend van Wistik is en meer weet dan Wistik. Hij zegt dat Windekind nog veel dommer is dan de kabouter. Johannes zou alle gedroomd hebben. Alleen hij, Pluizer, bestaat echt en zal Johannes helpen het 'ware boekje te vinden.

Als Johannes wakker wordt is hij in een kamertje van Pluizer in de stad. Hij ontmoet Pluizer's vriend Hein. Daarna brengt Pluizer hem naar zijn leerling dokter Cijfer, die bezig een konijn te onderzoeken. Pluizer vertelt dokter Cijfer over het boekje dat Johannes zoekt. Dokter Cijfer wil Johannes wel helpen als hij sterk is en niet klein en teerhartig.

Pluizer toont Johannes de armoede en ellende van het mensenbestaan in de stad. Ze gaan naar een dansfeest en Pluizer laat de ijdelheid en verveling achter de lachende mensen zien. De rondleiding eindigt op het kerkhof. Ze worden voorgegaan door een worm en bekijken het graf van een vrouw die op het feest was van binnen. Het is nu een halve eeuw later want voor Pluizer bestaat geen tijd. Ze bezoeken een paar andere graven en op het laatst het graf van Johannes, waarop hij flauwvalt.

De volgende ochtend zijn ze terug bij dokter Cijfer en begint Johannes met leren. Hij doet dat maanden lang maar hoe meer hij leert hoe duisterder het wordt. Cijfer laat niet toe dat Johannes iets bewondert, als een bloem. Cijfer leert hem dat dat ondoelmatig is. Zijn verlangen naar Windekind en Robinetta nemen ook langzamerhand af. Ondertussen laat Pluizer hem de zinloosheid zien van alles. Johannes voelt zich hulpeloos, als een verminkt insekt die aan een touwtje zit waaraan Pluizer trekt. Pluizer zegt dat Johannes het sleuteltje met het boekje vergeten moet., hij moet net zo worden als dokter Cijfer, een volmaakt mens.

In het voorjaar verlangt Johannes naar de duinen. Hij gaat naar de duinen als zijn vader op sterven ligt. Nadat zijn vader overleden is wil Pluizer hem opensnijden om te zien wat er mis was. Dan komt Johannes voor het eerst in verzet tegen Pluizer, hij begint met hem te worstelen en Pluizer verdwijnt. Bij het sterfbed zit Hein en hij prijst Johannes en zegt dat Pluizer niet meer terug zal komen: ‘wie hem eenmaal aandurft ziet hem nooit meer’ . Johannes wil met Hein mee maar Hein weigert: Johannes hield van mensen hoewel hij dat zelf niet wist.

Buiten ziet Johannes Windekind met het sleuteltje en rent hem achterna. Op het strand aangekomen ziet hij Windekind met Hein in een boot zitten, van de andere kant komt een mens(een onbekende: wie hem wil kennen moet de namen God/Jezus weg werpen en luistere naar zichzelve)aangelopen. Die stelt Johannes voor de keuze naar het Grote licht (in de boot) te gaan of naar de mensheid (met de gestalte). Johannes kiest voor het laatste.


Structuur
In dit boek is sprake van een auctoriale (alleswetende) verteller.
Dit is in het begin van het boek (Ik zal u iets van de kleine Johannes vertellen.) en aan het eind (Wellicht vertel ik u eenmaal meer van de kleine Johannes, doch op een sprookje zal het dan niet meer gelijken.) het best te zien.
In het boek is een duidelijke tegenstelling van ruimten: de natuur tegenover de stad.
Johannes’ ouderlijk huis staat in een bos- en duinrijke omgeving. Erbij is een grote tuin, die voor Johannes een hele wereld is en waar hij met Windekind allerlei avonturen beleeft. De stad ziet hij als groot, stinkend, ellendig en een plaats waar geen mens ooit gelukkig kan zijn.
Aan het einde komt hier verandering in en kiest hij er toch voor om naar de stad te gaan.
Johannes is uiteindelijk 2 jaar van huis weggeweest,

Beoordeling
Leuk apart om weer eens een soort van sprookje in te mogen zien en lezen. Een leuk begin en een beetje een droevig einde. Een boekje met een betekenis: er zit meer in een mensenleven dan alleen de schoonheid. Je leeft je erg in in alle dieren en planten omdat deze in dit boekje ook echt getoond worden alsof ze een eigen leven leiden.

Plaats in de literatuurgeschiedenis
Frederik van Eeden behoorde tot de Tachtigers. Schoonheid stond voorop. Maar na één hoofdstuk van De kleine Johannes kwam hij erachter dat je met alleen schoonheid geen mensenleven kunt beschrijven. Hij stapt over op de ethiek (leer van wat belangrijk is in het leven), dit leidde tot een breuk met De Nieuwe Gids, een tijdschrift waar hij een van de oprichters van was. Hierin waren namelijk de eerste bladzijden van zijn boek gepubliceerd.
Met dit boek wilde hij de mensen dus duidelijk maken dat schoonheid niet alles is in een mensenleven, maar dat mensen eens beter moeten nadenken over wat er echt belangrijk is in het leven. Hij slaagde hier goed in, want na de publicatie als boek sloeg De kleine Johannes in als een bom.


Frederik van Eeden was schrijver, psychiater, huisarts en wereldverbeteraar. Hij interesseerde zich voor de ideeen van Karl Marx en probeerde die in praktijk uit. In zijn laatste levensjaren treed hij toe tot de Rooms Katholieke kerk. Hij spreekt vergaderingen toe en ontmoet andere beroemdheden, zoals Freud en Tagore. Als voorzitter van een internationale club "Groten op geestelijk gebied" wil hij oorlogen en handelsconflicten voorkomen. Als jong literator zit van Eeden in de "Nieuwe gidsgroep". Hij behoorde tot de tachtigers: wilden Nederlandse literatuur vernieuwen. Streefden naar zuiverheid, schoonheid en originaliteit.