De kameleon door Paul Claes

De Kameleon Paul Claes
A. Verwachtingen en eerste reactie Naar aanleiding van de boekenlijst die is uitgedeeld, heb ik dit boek uitgekozen. Ik heb hiervoor Max Havelaar gelezen en hoewel dat zeker een te waarderen boek is, wilde ik nu een vlot boek lezen. Het moest nu even vooral niet te moeilijk zijn, na alle Franse, Engelse en Duitse boeken en ook nog eens zo’n moeilijk Nederlands boek. Ik wilde om die reden dus geen boek uit de Verlichting zelf, maar een modern boek dat zich afspeelt in de Verlichting. De Verlichting is sowieso een tijd die mij erg aanspreekt, dus het is voor mij geen straf om een boek dat zich afspeelt in die tijd te lezen. Ik had nog nooit van deze schrijver of van het boek gehoord, maar hij werd op de lijst wel positief beschreven. De titel sprak me wel aan en ook de achterkant klonk spannend en interessant. Op de achterkant staat ook dat hij meerdere prijzen heeft gewonnen of genomineerd is voor zijn boeken en vertalingen. Dat getuigt wel van zijn kunnen, dus ik had wel zin om dit boek te gaan lezen. B.1. Samenvatting Het verhaal wordt verteld als autobiografie. Charles D’éon vertelt hoe zijn leven verliep en begint daarbij bij zijn geboorte. Hij heeft een zus, die vreselijk jaloers is op Charles. Terwijl hij opgroeit, heeft Charles al veel aandacht voor zijn uiterlijk. Zo voelt hij zich prachtig op het moment dat hij van zijn ouders een blond gekrulde pruik krijgt. Tot diep in zijn jeugd loopt hij in de jurken van zijn zus en voelt zich daar prettig in. Op latere leeftijd wordt Charles door zijn oom Tissey naar Parijs gehaald om daar hogerop te komen. Tissey is een man van hogere stand, die zijn titel verworven heeft. Daar ontmoet Charles Turquet met wie hij erg goede vrienden wordt. Als ze naar een gemaskerd bal moeten, komt Turquet met het idee om als man en vrouw te gaan. Charles zal als meisje gaan, vanwege zijn lichte stem, ranke figuur en tere, vrouwelijke gezicht. Hij zal daar Charlotte heten en Turquet zal hem (of haar) begeleiden. Charles geniet van zijn baljurk en zijn voorkomen als vrouw, bovendien is hij trots dat niemand het doorheeft. Op het bal krijgt Charlotte te horen dat de Markiezin haar wil spreken. De Markiezin dringt er op aan dat ze meegaat met haar echtgenoot, de Markies. Hij verleidt Charlotte, in de veronderstelling dat ze werkelijk een vrouw is, maar dat is natuurlijk niet wat Charlotte wil, omdat het eigenlijk Charles is. Hij wordt betrapt, dat wil zeggen, ’s nachts komt de Markiezin er achter dat Charlotte een man is. De Markies wordt er bij geroepen en hij blijkt een vrouw te zijn, een barones. Na dit avontuur wordt Charles gevraagd om als spion naar Pruisen te gaan. Hij zal verkleed gaan als vrouw, Lia de Beaumont, en zal in Rusland de lectrice worden van de Tsarina terwijl hij via het boek een geheime brief doorgeeft. De Franse koning wil namelijk de politieke betrekkingen met Rusland verbeteren, zodat Rusland kant zal kiezen voor Frankrijk en niet voor Engeland. De missie slaagt en hij wordt uitgebreid geroemd om zijn sterke optreden als vrouw. Charles wordt zelfs opgedragen nog een keer naar Rusland te gaan, maar dit keer als man. Hij moet vertellen dat hij de broer is van Lia. De onderhandelingen verlopen ditmaal minder soepel, maar Frankrijk benoemt hem tot dragonderkapitein. Zodra de Tsarina overlijdt zijn alle opgebouwde banden met Rusland weer weg, want haar opvolger wil niks met Frankrijk te maken hebben. De koning stuurt Charles naar Engeland om daar vredesonderhandelingen te voeren voor de koning in de functie van secretaris. Tegelijkertijd zou hij als spion fungeren. Charles is een tijdje tevreden met die aanstelling, maar hij hoopt al snel op een benoeming tot ambassadeur. Helaas gaat deze functie naar een van zijn vijanden, Guerchy. Charles wordt door een hertog geboden terug te komen naar Engeland. Maar ondertussen krijgt hij ook een geheime brief van de koning die hem vertelt dat hij moet blijven zitten waar hij zit. Door politieke omstandigheden komt Charles in ongenoegen bij enkele hoge functionarissen en als reactie daarop verspreidt hij pamfletten die de spot drijven met de desbetreffende personen. Het mondt in een pamfletten-oorlog, waarin over en weer personen elkaar zwart maken en bespotten. Op een dag krijgt hij een brief van de barones, Louise, waarin staat dat ze hem wil ontmoeten, maar hij is anoniem, dus hij weet nog niet dat zij het is. Ze voelen zich bijzonder tot elkaar aangetrokken; zij heeft mannelijke trekken en hij vrouwelijke. Als beproeving gaan ze samen naar het theater, als echtpaar, hij als vrouw en zij als man. In het theater worden ze echter ontdekt als bedriegers. Het is een groot schandaal en hij wordt overal belachelijk gemaakt. Er wordt zelfs geld ingezet op zijn geslacht; is hij man of vrouw? Het nieuws bereikt ook Frankrijk en daar wordt dit absoluut niet getolereerd. De koning van Frankrijk overlijdt en zijn kleinzoon neemt de troon over. Hij wil echter breken met het spionageverleden en het Zwarte Kabinet van zijn grootvader, koning Lodewijk XV. Lodewijk XVI was hem dus ook niet erg gunstig gezind. Monsieur Caron biedt hem de enige oplossing naar Frankrijk terug te kunnen keren: voorgoed de gestalte van een vrouw aannemen. Charles schrijft een autobiografie waarin hij vertelt dat hij als vrouw geboren is, maar door zijn ouders als zoon is opgevoed omdat die liever een zoon hadden. Op deze manier zijn alle geruchten over zijn geslacht uit de wereld. De koning verbiedt hem ooit nog mannenkleding te dragen en hij gaat daarmee akkoord. Zo kan hij ook zijn moeder nog eens zien, in Tonnerre. Zij blijkt uiteindelijk zijn moeder niet te zijn, maar zijn voedster madame benoit. Ook is zijn oom Tissey vermoedelijk zijn vader, zijn afkomst blijkt zo anders dan hij dacht. Als de Franse Revolutie begint keert het gewone volk zich tegen de adel en al het bezit van Charles wordt vernield of afgepakt door schuldeisers. Uiteindelijk moet Charles weer vluchten. Het verhaal eindigt in Engeland waar Charles Louise weer terugziet. Zij vraagt hem om zijn vrouw te worden en de rest van z’n leven met haar te delen. ‘‘Laat mij je man zijn”, zei ze hees “wees mijn vrouw.’’
B.2. Analyse
Titelverklaring De titel “de Kameleon” slaat op het dier, dat zich aanpast aan zijn omgeving en van kleur kan veranderen. Charles kan zich zowel als man als als vrouw geloofwaardig maken, al naar gelang. Deze aanpasbaarheid aan wat noodzakelijk is, was in die tijd enorm handig, zo blijkt uit het boek. Thema Het thema in dit boek is travestie. Lichamelijk is Charles man, maar hij voelt zich zowel man als vrouw. Hij is lichamelijk ook niet volledig man, hij heeft geen baardgroei, een hoge stem en een vrouwelijk gezicht. Hij weet deze eigenschap goed te benutten door als de onschuld zelve, dus als vrouw, voor de politieke zaak te vechten. Maar aan de andere kant kan hij als man veel gedaan krijgen in diezelfde politiek, geheel afhankelijk van de situatie. De innerlijke tweestrijd die hiermee gepaard gaat, ben ik man of vrouw, komt ook uitgebreid aan de orde. Wellicht is de zoektocht naar zijn eigen identiteit om die reden meer het thema in het boek. Motieven Zoals al aangegeven bij het thema gaat het ook om zijn identiteit. Wie ben ik, waar sta ik voor, wat wil ik bereiken? Het is een eindeloze, met een weinig bevredigend slot, omdat de zoektocht naar zijn identiteit niet stopt bij de barones. Het blijft zo dat hij graag alle “mannendingen” doet, zoals schermen, paardrijden en discussiëren. Maar hij geniet even goed van de charme van het vrouwelijke, de mooie jurken, het uiterlijk vertoon. Hieruit blijkt ook wel de twijfel die hij zijn leven voelt. Zijn sterrenbeeld is weegschaal, hij wordt geboren op de grens tussen licht en donker, de stad Tonnerre, op de grens tussen de donkere Bourgogne en de lichte Champagne. Hij is het altijd net niet, net niet de femme fatale, net niet de grootse kapitein, net niet die rijke edelman. Bovendien heeft hij meerdere malen in het boek te horen gekregen dat de persoon met wie hij close is verliefd op hem had kunnen worden als hij een man danwel een vrouw was geest. Verder is de politiek door het hele boek verweven, wat het verschil maakt tussen oorlog en vrede. Personages Charles D’Éon is de hoofdpersoon in dit verhaal. Hij is geboren als man, maar heeft dusdanig veel vrouwelijke trekken dat hij zich al naar gelang als man of als vrouw kan kleden en gedragen. Dit geeft hem een dekmantel die hem doet opvallen aan het Franse hof. Door zijn aanpasbaarheid is hij een uitstekende spion, wat hij ook een tijdlang met veel succes doet. Ook qua persoonlijkheid kan hij zich aanpassen aan zijn geslacht van dat moment. Als man is hij opvliegend, dominant en gepassioneerd, met name in discussies. Al deze karaktertrekken worden afgezwakt wanneer hij de gestalte van een vrouw aanneemt. Louise is de barones, waar hij al op jonge leeftijd kennis mee maakte. Zij is de barones en doet zich voor als de Markies, de man van de Markiezin. Ze had toendertijd een lesbische relatie met de Markiezin. Uiteindelijk trouwen Louise en Charles, zij als Louis en hij als Charlotte. Ze wisselen dus beide van geslacht. De Markiezin heeft geen naam gekregen in het boek. Zij is ook een spion, maar werkt eigenlijk tegen het Zwarte Kabinet. Zij verraad Charles, waardoor hij in ongenade valt bij de Koning. Bijrollen spelen verder: Koning Lodewijk XV, Turquet (zijn jeugdvriend), de Tsarina van Rusland; Elizabeth, Anna en de familie van Charles. Perspectief en verteller Het boek is geschreven vanuit een ik-verteller en het perspectief ligt dus ook bij de ik-figuur.
Ruimte Het verhaal speelt zich grotendeels af in adellijke kringen. Er zitten aardig wat beschrijvingen in van luxueus ingerichte panden en kastelen. Hij reist in stijl veelal in stijl, in een koets. Ook komen er veel feestjes in het boek voor van de high-society, met veel bals. De feestjes die je in films over die tijd ziet. Er komt in het boek ook geen enkele beschrijving voor van de armoede in bijvoorbeeld het Parijs van die tijd, zoals in Das Parfum van Patrick Suskind zo schrijnend beschreven wordt. Charles ziet aardig wat van Europa. Tonnerre, Parijs, Versailles, Londen, Zuid-Engeland, Pruisen en Rusland zijn zijn reisbestemmingen danwel leefomgeving. Aan klimatologische omstandigheden wordt geen aandacht besteed. Ik geloof dat er in het boek een zin gewijd is aan de kou in Rusland, maar dat is alles. Stijl Gelukkig worden er niet zo enorm veel ouderwetse woorden gebruikt. Het boek leest makkelijk weg, door vrij eenvoudig taalgebruik, korte zinnen en geen “extra’s” in de vorm van enorm veel bijvoeglijke naamwoorden. Wel is geprobeerd zijn spreektaal enigszins aan te houden, je merkt dat het taalgebruik iets deftiger is dan die van de doorsnee burger. Tijd Het verhaal begint bij de geboorte van Charles D’Éon in 1728 en het verhaal eindigt in 1802. De vertelde tijd is dus 74 jaar. De 18e eeuw stond volop in het teken van de Verlichting, langzaamaan vervagen de grenzen tussen hoge adel, lage adel en burgerij. De adel probeert dit tegen te houden, maar slaagt daar veelal niet goed genoeg in om de persoonlijke privileges te behouden. Na de Franse Revolutie start een ware jacht op de vertrouwelingen van de vermoorde Koning en de hoge adel. Zo verdwijnen velen uit de kringen van Charles onder de guillotine. De verteltijd is 238 pagina’s. Het verhaal wordt ook volledig chronologisch verteld, omdat het geschreven is als autobiografische roman. C. Verwerkingsopdracht Waarom is dit een boek uit de Verlichting? Dit boek speelt zich af in de tijd van de Verlichting, dat wordt ook zo gebracht. In het boek komt heel duidelijk naar voren dat een titel eigenlijk je leven is, zonder geld heb je geen titel en zonder titel heb je geen geld. Zo was het leven in die tijd, alleen als adel, geboorteadel of geldadel, telde je mee. Toch zie je in het boek dat langzaamaan die scheidingslijn gaat verdwijnen, burgers willen meer te zeggen krijgen. Ten tijde van de Franse Revolutie is de hoge adel ook zo gehaat dat er een ware heksenjacht wordt ontketend. Veel van die adel, waaronder Charles, beoefenen de natuurwetenschappen als hobby, nemen deel aan debatclubs. Grote namen als Montesquieu en Voltaire vallen geregeld, Charles ontmoet Voltaire zelfs. Ieder nieuw hoofdstuk wordt ook ingeleid door een citaat van een Verlicht denker. Zo begint het eerste hoofdstuk met “Je suis donc tel, parce qu’il a fallu que je fusse tel.” (ik ben dan ook zo, omdat ik nu eenmaal zo moest zijn), een citaat van Denis Diderot uit Le Rêve d’Alembert. De Kerk speelt in dit boek ook geen rol, het wordt niet eens ergens genoemd, wat toch bijzonder is. Want hoewel er mensen gingen twijfelen aan de Kerk, werd het door de meesten niet onmiddellijk in de ban gedaan. Ook valt wel op dat de rede, het verstand, in dit boek een beperkte rol heeft. Zijn listigheid en aanpasbaarheid zou je een vorm van rationaliteit kunnen noemen, maar in het boek komt niet overduidelijk naar voren dat de Verlichting in het teken stond van de rede en rationaliteit. In de schrijfstijl zelf vindt je weinig elementen uit de Verlichting. Je merkt dat het niet in de Verlichting geschreven is, doordat het niet zo ontzettend gestructureerd geschreven is. Je kijkt en denkt met Charles mee, maar hij werkt niet iedere gedachte voor je uit, beschrijft niet iedere stap die hij heeft genomen voordat hij een actie ondernam. Het is duidelijk dat het verhaal zich in de 18e eeuw afspeelt, maar dat komt niet erg duidelijk naar voren uit de schrijfstijl. D. Eindoordeel Structurele argumenten Het is een spannend boek, eigenlijk een typisch jongensboek, vol met wilde avonturen en spionage. Het spreekt tot de verbeelding, maar de identiteit, of het gebrek daaraan, van de hoofdpersoon maakt het verhaal net wat ingewikkelder en daarmee zeker de moeite waard. Het verhaal zit goed in elkaar, ook al is de vertelwijze en de vorm wel wat simpel; de autobiografie. Gelukkig is het spannende leven van de hoofdpersoon voldoende om deze autobiografie absoluut niet saai te maken.
Realistische argumenten Door de vorm, zoals gezegd een autobiografische roman, komt het boek in eerste instantie realistisch over. Toch lijkt het boek meer een sprookje, door alle spionage-avonturen. Het klinkt net iets te mooi om waar te zijn, hoewel dat mooie ook wat tegenvalt. Tenslotte vervalt hij tot de burgerij. Misschien is het ook het tijdverschil, wat toen aan de orde van de dag stond, is nu onmogelijk geworden. Onderonsjes met de koning, spionage, geheime boodschappen van het koningshuis, dat alles is nu ondenkbaar. Wellicht gebeurde dat toen werkelijk. Maar hoe het ook zij, het doet weinig af aan het boek, omdat je het wil geloven. Vernieuwingsargumenten Het onderwerp is denk ik aardig vernieuwend. Waarschijnlijk niet vernieuwend in de zin van ‘nog nooit eerder vertoond’, maar in ieder geval weinig voorkomend. Travestie is niet een veelbesproken onderwerp in de literatuur, voor zover mijn kennis van de Nederlandse literatuur reikt. Er zitten een aantal behoorlijk erotische scènes in, wat op zich niet vernieuwend is, maar het feit dat het lesbische liefdesscènes zijn misschien wel. Morele argumenten Dit boek heeft weinig moraliserends in zich. Het zou zo kunnen zijn dat dit boek vooroordelen probeert weg te nemen over travestie of homoseksualiteit, maar het wordt niet op die manier gebracht. Emotivistische argumenten Het boek is spannend, je blijft leven. Het verhaal is geschreven als een jongensboek, vol spanning en avontuur. Spionage vindt plaats tussen licht en donker, is geheimzinnig en spreekt tot de verbeelding. Intentionele argumenten De bedoeling van dit boek is mij onduidelijk. Ik denk dat Paul Claes interesse heeft in de geschiedenis, wat ook blijkt uit zijn eerdere romans (die zich afspelen in de Klassieke Oudheid en de Renaissance). Wellicht wilde hij een beeld geven van de Verlichting, zonder daarbij belerend over te komen. De oplossing was een autobiografische roman. Stilistische argumenten Het prettige taalgebruik draagt er aan bij dat je het boek zo uitleest. Met levendig taalgebruik houdt hij de aandacht van de lezer vast en in combinatie met het verhaal en de gebeurtenissen is dit absoluut een goed boek.
E. Evaluatie Ik heb het boekverslag relatief snel in elkaar kunnen zetten. Het was jammer dat er maar een boekverslag van dit boek op internet stond, waardoor ik de samenvatting zelf nog moest herschrijven, omdat die absoluut niet voldoende was. Het is altijd fijn om een controlemiddel te hebben, zodat je zeker weet dat je niks bent vergeten. Ook op Literom was helaas niets te vinden over dit boek. Het boek was qua structuur en inhoud redelijk eenvoudig, dus zonder Literom of een “voorbeeld-boekverslag”, ben ik er wel uitgekomen. Over de verwerkingsopdracht moest ik even nadenken, maar ik denk dat dat ook wel gelukt is. Ik ben het boek niet meer of minder gaan waarderen, ik vond het een goed boek en na het maken van het leesverslag vind ik het nog steeds een goed boek.