Kaft

Op de kaft is een gevallen fiets te zien in de sneeuw. Deze fiets is van meneer Ploeg, die op de kade dood wordt geschoten, zoals in het boek is beschreven.

Illustraties

Er staan geen illustraties in het boek.

Genre

Oorlogsroman, omdat het boek draait om de aanslag en de gevolgen daarvan op de familie Steenwijk en om de effecten die de oorlog op Anton en op de Nederlandse samenleving hebben gehad.

Hoofdstukken

Het boek bestaat uit 20 hoofdstukken, die geen titels hebben, alleen nummers. Ook bestaat het boek uir 5 episodes namelijk: Eerste episode: 1945; Tweede episode: 1952; Derde episode: 1956; Vierde episode: 1966; Laatste episode: 1981. De 20 hoofdstukken zijn verdeeld over deze 5 episodes en de proloog.

Vertelwijze/perspectief

De verteller is voornamelijk auctoriaal ( alwetende verteller ). Maar op bepaalde momenten wordt de verteller Anton, dus een ik-persoon. Wanneer er daar informatie achterblijft, wordt de lezer ingelicht door middel van de alwetende verteller. Voornamelijk als er andere personen in beeld komen, is het de alwetende verteller, die de lezer informeert. Zo kent de lezer alle personen, op Anton na, alleen door wat ze zeggen, en weten zij dus niet wat zij denken. Hun gedachten moet de lezer dus zelf erbij bedenken.

Belangrijke herhalingen

• De dobbelsteen, dit symbool van het lot komt een aantal malen voor als Antons leven een beslissende wending neemt, bijvoorbeeld vlak voor de aanslag.
• De kruidnagel, in de eerste episode probeert zijn moeder haar kiespijn te onderdrukken met dit huismiddel, in de laatste episode krijgt hij het van Liesbeth. Dit motief verbindt de eerste episode met de laatste. Antons emotionele reactie suggereert dat hij ook hij dat verband legt.
• Geheugen en herinnering, dit motief komt in allerlei situaties voor: de hermetisch afgesloten gebeurtenissen in zijn geest, waarin alleen het beeld van de vingertoppen van het meisje over zijn gezicht blijft oplichten, de herinnering aan zijn vader, zittend aan tafel, Anton wordt anesthesist, specialist in het 'vergeten', Takes probeert Antons geheugen te activeren.
• De aanslag, komt telkens terug omdat Anton’s leven verandert en bepaald is door deze aanslag, komt hij telkens terug in zijn leven.
• Tegenstellingen, het belangrijkste is echter de tegenstelling licht-duisternis (donker). Het verhaal van de vrouw in de cel, de overgang uit het licht naar de duisternis van de cel, Anton komt uit de duistere periode naar de Apollolaan en Apollo is de god van het licht.
• De Tweede Wereldoorlog, omdat de aanslag het gevolg is van de Tweede Wereldoorlog. Ook komen Duitse soldaten en Joodse mensen herhaaldelijk voor in het boek.

Motieven

• Onzekerheid, onwetendheid (vooral t.o.v. van aanslag)
• Tegenstellingen, dit motief komt in vele varianten voor: stilte-lawaai, schuld-onschuld, goed-slecht, liefde-haat, licht-donker.
• Oorlog, dood, moord. (ouders, Peter, Fake Ploeg)
• Vernietiging, brand. ( het leven van Anton, het huis )
• Het raadsel van de tijd. ( niet weten wat er gaat gebeuren in de oorlog)
• Probleem van schuld en verantwoordelijkheid.

Thema

Schuldvraag. Wie is verantwoordelijk voor de totale omslag in het leven van Anton? De Duitse soldaten die de ouders en broer van Anton hebben doodgeschoten? Of toch de buren die het lichaam van Ploeg voor zijn deur hebben gelegd? Of degene die Ploeg hebben doodgeschoten?

Belangrijkste personages

Anton Steenwijk

De hoofdpersoon is Anton Steenwijk, dat op te merken valt omdat je constant hem volgt. Anton is een lange slanke man met donker haar. Hij heeft zijn ouders en zijn broer in de Tweede Wereldoorlog verloren.

In het begin van het verhaal is Anton 12 en aan het einde is hij 48 jaar. Anton is onwetend en daarom weer nieuwsgierig. Je kan hem meer zien als een teruggetrokken man. Hij probeert zijn problemen diep weg te stoppen en zondert zich af van opvallende gebeurtenissen om zich heen.

Anton trouwt twee keer. De eerste keer is het met de stewardess Saskia de Graaf. Samen krijgen zij een dochter ‘Sandra’. De tweede keer trouwt Anton met Liesbeth waarmee Anton een zoon mee krijgt ‘Peter’.

Vader en Moeder Steenwijk

De ouders van Anton. De vader van Anton was griffier was bij de arrondissementsbank. Tijdens de oorlog gaf hij Peter, zijn zoon, Griekse les. Tijdens de aanslag bleef hij gebogen, als een schim aan tafel zitten zonder iets te kunnen doen. In tegenstelling tot Anton en zijn vader, die donker haar hadden, was zijn moeder blond met blauwe ogen.

Peter

Broer van Anton, die net als zijn moeder blond was met blauwe ogen.

Oom en Tante

Dit zijn de oom en tante van Anton. Hierbij gaat Anton na de aanslag, en dus na de moord op zijn ouders en broer wonen.

Saskia

De eerste vrouw van Anton. Ze was stewardess, en haar vader, De Graaff, was ambassadeur in Athene. In de oorlog had hij een vooraanstaande positie binnen het verzet bekleed. Hij sprak niet vaak over de oorlog. Mevrouw de Graaff werd vergeleken met koningin Wilhelmina en met een generaal.

Sandra

De dochter van Anton en Saskia.

Liesbeth

De tweede vrouw van Anton, wiens vader in Indonesië in Japanse gevangenschap had gezeten en daar ook nooit over sprak.

Peter

De zoon van Anton en Liesbeth.

Fake Ploeg senior

Hoofdinspecteur van de politie en NSB’er. Wordt op de kade doodgeschoten, en voor het huis van de familie Steenwijk gelegd.

Fake Ploeg junior

De zoon van Fake Ploeg junior, zat bij Anton in de klas, en ontmoet Anton later weer. Ze botsen qua gedachtes. In 1956 blijkt hij een felle anticommunist te zijn. Hij verdedigt zijn vader hartstochtelijk.

Cor Takes

Verzetsheld, verantwoordelijk voor de dood van Fake Ploeg senior waarvan de ouders van Anton verdacht werden en voor vermoord zijn inclusief zijn broer. De aanslag pleegde bij samen met Truus Coster. Takes had sombere donkerbruine ogen, waarvan het linker anders was dan het rechter. Daardoor bezat hij een doordringende blik waartegen Anton geen verweer had. Toch vond Anton Takes sympathiek, hij had zich nog nooit zo met een ander verbonden gevoeld. Voor Takes was het nog steeds oorlog, hij kon er niet los van komen. Takes sprak met Anton over de oorlog, niet om zijn daad goed te praten (hij zou nu weer een fascist kunnen doden), maar omdat hij aan niks anders meer kon denken. Hij was verliefd op Truus, al had hij een vrouw en kinderen. Hij wilde van Anton weten wat Truus in de cel gezegd had, maar die kon het zich niet meer herinneren. Wij als lezer weten dat Truus ook van Takes hield.

Truus Coster

Verzetsheldin, verantwoordelijk voor de dood van Fake Ploeg senior waarvan de ouders van Anton verdacht werden en voor vermoord zijn inclusief zijn broer. Zat later in dezelfde cel als Anton. Truus Coster was een 'filosofe met een pistool'. Als het over de moraal ging, zat ze op haar praatstoel. Ze had dik, weerbarstig, rossig haar. Ze is niet ouder dan 24 jaar geworden: in april 1945 is ze in de duinen geëxecuteerd.

Meneer Korteweg

Buurman van de familie Steenwijk en sleepte het lichaam van Fake Ploeg senior voor het huis van de familie Steenwijk. Meneer Korteweg was zeeman geweest. Hij had veel reptielen, die voor hem heel belangrijk waren. Daarom had hij het lichaam van Ploeg verlegd. Later trapte hij de reptielen dood, omdat Antons ouders en broer vermoord waren. Uit angst dat Anton wraak zou nemen, emigreerde hij naar Nieuw-Zeeland. Daar pleegde hij in 1948 zelfmoord.

Karin Korteweg

Zij was de dochter van meneer Korteweg, was verpleegster, en is nooit getrouwd.

Tijd

De roman begint in januari 1945 en eindigt in november 1981. In de eerste episode volgt de lezer de 12-jarige Anton op de avond van de aanslag en de ochtend erna. Ten tijde van de oorlog in Korea bezoekt hij de straat waar hij vroeger heeft gewoond. De derde episode speelt zich af op de dag dat de Russen Hongarije binnenvallen (1956) en in de vierde episode staat voor iedereen behalve Anton de oorlog in Vietnam centraal; Anton ontmoet in 1966 de man die de NSB’er heeft doodgeschoten. In de laatste episode treft hij tijdens een demonstratie tegen kernwapens (1981) hun vroegere buurmeisje.

Omdat er tussen de episoden flinke sprongen in de tijd worden gemaakt, wordt elk eerste hoofdstuk gebruikt om kort te beschrijven wat er in de tussentijd is gebeurd. Het geheel is dus chronologisch, maar ook behoorlijk fragmentarisch. De vertelde tijd is bijna 37 jaar.

Plaats en ruimte

De aanslag, de belangrijkste gebeurtenis uit de roman, wordt gepleegd in Haarlem. De kade in Haarlem, waaraan Anton woonde, wordt in de proloog uitvoerig beschreven. In 1952 gaat Anton voor het eerst na de aanslag terug naar Haarlem. Anton voelt overeenkomst tussen hemzelf en de stad. Anton wil nooit meer terug naar Haarlem, niet meer herinnerd worden aan de aanslag. Later gaat hij er echter nog een keer met Sandra naar toe. Na de aanslag woonde Anton bij zijn oom en tante aan de Apollolaan in Amsterdam. Apollo is de god van het licht.

Dit staat in tegenstelling tot de duistere gebeurtenis in Haarlem. Toen Anton in 1953 op kamers ging wonen, "verdween dat Haarlem van januari 1945 nog ver achter de horizon". In 1969 kocht Anton een huis in Toscane, waar hij de vakanties doorbracht. Hij kwam er erg graag, wilde zich er later zelfs permanent vestigen. Hij genoot vaak van het uitzicht op het landschap dat in ieder geval ver verwijderd was van Haarlem, 1945. Toch maakt Anton juist in Toscane een crisis door. Daarna hadden het huis en het uitzicht hun volmaaktheid verloren. De donkere cel, waar Anton praatte met het meisje, was heel belangrijk voor hem. Het symboliseert de duisternis en het isolement waarin Anton na de aanslag verkeerde.

In die donkere cel was één lichtpuntje, de vingertoppen van het meisje over Antons gezicht. Naar dat licht is Anton zijn hele leven op zoek. Verder verdient het huis van Takes vermelding. Het souterrain leek op een ondergronds hoofdkwartier. Voor Takes was het nog steeds oorlog.

Schrijfstijl

Ik heb altijd vernomen dat Harry Mulisch de meest onmogelijke boeken heeft geschreven. Onder andere om dit zelf te ondervinden een boek van hem gekozen voor mijn mondeling examen Nederlands. Ik heb geen vergelijkingsmateriaal, maar ik heb De Aanslag, ervaren als een simpel, goed weg te lezen boek. Er wordt weinig gebruik gemaakt van moeilijke woorden, en door de chronologische volgorde is het verhaal goed te volgen. Alleen bij de overgangen van de ene episode naar de andere had ik moeite om te begrijpen in welke periode van de geschiedenis we op dat moment zaten. Maar hoe verder ik kwam in de episode, hoe beter ik dit begreep.

Samenvatting

Proloog:

De Steenwijks wonen in een kleine villa waarvan er vier dicht bij elkaar aan een kade staan. In de meest links gelegen huis “Welgelegen” woont de gepensioneerde procuratiehouder Beumer met zijn vrouw. Dan volgt “Buitenrust”, waar Anton woont, daarnaast in “Nooitgedacht” wonen een stuurman op de grote vaart, Korteweg, en zijn dochter Karin, die verpleegster is. En in "Rustenburg” woont het echtpaar Aarts, dat heel uitgezonderd leeft.

De vier huizen liggen heel geïsoleerd, alleen aan de overkant van het water liggen wat boerderijen en huisjes. Anton speelt vaak op de braakliggende grond achter de huizen of kijkt naar de schepen die door het kanaal varen.

Eerste episode: 1945

In Januari 1945 zat Anton (toen 12 jaar) met zijn ouders en zijn 17-jarige broer pater een spelletje te doen. Tot er plotseling zes schoten klonken. De NSB’er Ploeg lag dood voor het huis van de buren. Meneer Korteweg en Karin, de buren van de familie, kwamen hun huis uit en tilden het lijk voor hun huis vandaan en legden het voor het huis van de familie Steenwijk. Peter ging naar buiten om het lijk te verleggen, helaas lukte dit hem niet zonder gezien te worden door de Duitsers. Daarom vluchtte hij snel weg met het pistool van ploeg in zijn hand. De Duitsers vielen het huis van Anton in en staken het in brand. Van Peter hadden zij niets meer vernomen. Anton werd apart van zijn ouders vervoerd naar Heemstede en werd daar in een cel gestopt bij een ander jong meisje dat hem troostte. De daar op volgende maanden woont hij bij zijn oom in Amsterdam.

Na de bevrijding bleek dat Antons ouders en Peter diezelfde avond nog doodgeschoten waren. Anton bleef bij zijn oom en tante wonen. Hij dacht niet vaak meer aan de aanslag, hij had het ergens ver weg gestopt. In 1952 werd hij uitgenodigd voor een feestje in Haarlem, voor het eerst sinds de oorlog ging hij weer terug naar die stad. Hij liep nog even langs de plaats waar hun huis vroeger had gestaan en bezocht het monument dat aan het eind van de straat was opgericht. Ook de namen van zijn ouders stonden daarop. Voor het eerst voelde hij iets van angst. Hij wilde nooit meer in Haarlem terug komen.

Toen in 1956 meutes mensen alles vernielden wat met het communisme te maken had kwam hij tussen deze grote mensenmassa Fake Ploeg tegen. Fake was de zoon van Ploeg, (de doodgeschoten NSB’er). Anton vroeg hem even binnen te komen. Fake verdedigde zijn vader hartstochtelijk. Anton probeerde hem er van te overtuigen dat wat zijn vader had gedaan fout is geweest, maar dat dat nog geen reden was niet van hem te houden. Het lukte Anton echter niet en Fake liep woedend weg.

In 1961 trouwt Anton met Saskia. In 1962 werd hun dochtertje geboren. In 1966 was de begrafenis van een oud-verzetstrijder, die de vader van Saskia nog gekend heeft. Na de begrafenis werd er nog wat nagepraat en hoorde Anton plotseling iemand vertellen over schoten. Het was Takes, de man die Ploeg had doodgeschoten. Anton knoopt een gesprek aan met die man en het blijkt dat het meisje dat Anton die avond van de aanslag in de cel had getroost, samen met Takes die aanslag had gepleegd. Zij was later in de duinen geëxecuteerd. Anton begon te huilen, Voor zijn gevoel stierf het meisje nu pas. Hij had haar zijn hele leven al gezocht. Later op de avond ontdekt hij dat Saskia precies voldeed aan het beeld dat hij zich had gevormd van het meisje in de cel. (hij heeft haar nooit gezien, het was donker in de cel) Takes wilde alles weten wat Anton zich nog herinnerde van haar die nacht in de cel. Hij wist echter niets meer.

Anton was gescheiden van Saskia en hertrouwd met Liesbeth. Rond zijn veertigste kwam Anton in een crisis. Hij heeft de oorlog nooit echt goed kunnen verwerken.

In november 1981 deed Anton mee aan een vredesdemonstratie. Opeens kwam hij Karin Korteweg tegen (de buren die het lijk voor hun huis hadden gelegd). Ze vertelde dat zij en haar vader na de oorlog naar Nieuw-Zeeland waren geëmigreerd, dat haar vader geen rust meer had, bang dat Anton wraak zou komen nemen. Daar had haar vader later ook zelfmoord gepleegd. Ze hadden het lijk verplaatst om zijn hagedissen te redden. Later had hij ze allemaal doodgetrapt. Waarom voor Antons huis en niet voor dat van de familie Aarts? Bij de familie Aarts zaten Joden verborgen. Verward nam Anton afscheid van Karin. Hij had nu na al die jaren antwoorden op zijn vragen. Maar wie was er schuldig?? Of was iedereen schuldig en onschuldig?

Titelverklaring

In januari 1945 vindt er voor het huis van de familie Steenwijk een aanslag plaats op een NSB’er. Uit wraak fusilleren de Duitsers de ouders van Anton Steenwijk en steken ze het huis in brand; zijn broer Peter is gewapend het huis van de buren ingevlucht, maar heeft deze vluchtpoging ook met de dood moeten bekopen. Tegen zijn wil in bepaalt de aanslag uit de titel het leven van Anton Steenwijk.

De film

Het boek ‘De Aanslag’ is ook verfilmd in 1986. Deze film heb ik  nog nooit gezien, dus ik zou niet weten of deze te vergelijken is met het boek, of wat de verschillen zijn.

Beoordeling

Ik dacht toen ik het boek had gereserveerd om te gaan lezen, dat het een afgezaagd onderwerp had,  namelijk: De Tweede Wereldoorlog. En natuurlijk gaat het boek ook wel over De Tweede Wereldoorlog, maar het draait voornamelijk om het leven van Anton, en niet om de oorlog, wat ik erg prettig vind, omdat ik de oorlog zo’n afgezaagd onderwerp vind.

Ook kwam ik er mede door dit boek achter dat niet alleen de oorlog verschrikkelijk was, maar ook de gevolgen voor alle individuen die nog jaren lang door gaan, zijn verschrikkelijk. Hier  wordt ingezoomd op het leven van Anton, en de gevolgen van de oorlog op Anton zijn leven. Maar zo zou je nog vele andere verhalen kunnen maken over andere individuen met een andere oorzaak voor het veranderen van hun leven.

Wel was ik een beetje teleurgesteld in het boek. De manier waarop het geschreven is, is vrij simpel en goed te begrijpen, wat aan de ene kant erg prettig is. Boeken die ingewikkeld zijn, vind ik erg moeilijk om doorheen te komen. Maar ik had juist de verwachting dat het boek erg moeilijk en ingewikkeld zou zijn. Het is dus een beetje een teleurstelling, met de gedachte: ‘ is dit nou De Aanslag, het boek dat al jaren lang favoriet is van velen’.

Het mooie aan dit boek vindt ik dat het heel erg goed in elkaar zit. Er zitten vele tegenstellingen in, en het verleden komt vaak terug in het heden. Alles draait in het boek om elkaar heen. Maar het jammere is dan weer dat ik deze verbanden vaak niet zelf zie. En als je dit niet ziet, denk je dat het een simpel snel geschreven boek is, wat dus niet het geval is.

Ook is het boek realistisch, wat ik altijd e3rg prettig vindt. Want wanneer ik het een onrealistisch verhaal vindt, denk ik constant als ik aan het lezen ben, dit kan nooit echt gebeurd zijn.