Algemene gegevens: Titel: De aanslag
Auteur: Harry Mulisch
Plaats van uitgave: Amsterdam
Tijdstip van uitgave: maart 1983 (negende druk) Eerste druk: september 1982
Uitgeverij: De Bezige Bij
Aantal pagina’s: 254
Omslagillustratie: geen (kleur omslag: wit met rode en zwarte letters) Het boek is ingedeeld in een proloog en 5 episodes die elk weer zijn verdeeld in ongeveer 4 hoofdstukken. Titelverklaring: In de tweede wereldoorlog vindt er voor het huis van Anton Steenwijk (de hoofdpersoon) een aanslag plaats op een NSB’er. Deze aanslag zal de rest van Steenwijks leven bepalen, want als een soort vergelding worden zijn ouders gefusilleerd.
De auteur: Harry Mulisch wordt op 29 juli 1927 geboren in Haarlem. Zijn vader komt uit Oostenrijk-Hongarije (nu Tsjechië) en zijn moeder komt uit Antwerpen. Zijn grootvader van moederszijde was bankdirecteur geworden en zijn vader kon daar een betrekking krijgen. Thuis wordt Duits gesproken maar Harry krijgt een Nederlandse opvoeding. Zijn ouders scheiden in 1939, Harry blijft bij zijn vader en de huishoudster Frieda wonen. Dankzij de nieuwe betrekking van zijn vader blijven Harry en zijn moeder tijdens de oorlog uit de handen van de Duitsers. Tijdens de oorlog gaat hij naar het Eerste Christelijk Lyceum in Haarlem. Zijn moeder emigreert naar Amerika en zijn vader wordt na de oorlog gearresteerd, waarna hij drie jaar in een kamp verblijft. Hij overlijdt in 1957. Mulisch gaat in 1958 in Amsterdam wonen. Hij trouwt in 1971 en krijgt twee dochters, Anna en Frieda. Mulisch debuteert in 1947 met een kort verhaal in ‘Elsevier’. Vanaf 1949 wijdt hij zich geheel aan het schrijven. In 1952 komt zijn eerste roman Archibald Strohalm uit, die met de Reina Prinsen Geerlingsprijs wordt bekroond. Vanaf 1958 is hij redacteur van het tijdschrift ‘Podium’, in 1962 richt hij ‘Randstad’ op en sinds 1965 is hij redacteur van ‘De Gids’. In totaal heeft hij meer dan 50 publicaties gedaan, waaronder romans, autobiografieën, toneelstukken, poëziebundels en studies
Andere werken van Mulisch: -Proza: De versierde mens (1957); Het stenen bruidsbed (1959); Voer voor psychologen (1961); De verteller vertelt (1971); Twee vrouwen (1975); De aanslag (1982); De elementen (1988); De ontdekking van de hemel (1992); Bij gelegenheid (1995), Vijf fabels (1995) en De procedure (1998). -Poëzie: Woorden, woorden, woorden (1973); De taal is een ei (1979). -Studies: Soep lepelen met een vork (1975); Mijn getijdenboek (1975). -Toneel: De knop, gevolgd door Stan Laurel en Oliver Hardy (1960); Odipous Odipous (1972). Onderscheidingen: In 1957 kreeg Mulisch De Bijenkorf literatuurprijs voor Het zwarte licht; in 1957 de Anne Frankprijs; in 1977 de Constantijn Huygensprijs; in 1978 de P.C. Hooftprijs; in 1993 de Multatuliprijs en in 1995 de Prijs der Nederlandse letteren. Op zijn 50e verjaardag werd hij benoemd tot Ridder in de Orde van Oranje Nassau. Samenvatting: Eerste episode: 1945 Terwijl de familie Steenwijk een spelletje mens-erger-je-niet speelt, wordt In januari 1945 wordt in Haarlem, in de straat waar ze wonen, de NSB’er Fake Ploeg doodgeschoten. Ploeg ligt voor het huis van de buren, de familie Korteweg, Deze buren verslepen het lijk van Ploeg tot voor het huis van de familie Steenwijk. Voordat Anton en zijn broer Peter het lijk weer ergens anders hebben kunnen leggen, zijn de Duitsers al ter plaatse, ze steken het huis van de familie Steenwijk in brand en voeren de familie Steenwijk af. De ouders van Anton worden later gefusilleerd. In de cel van Anton zit ook een jonge vrouw, die waarschijnlijk bij de aanslag betrokken is geweest. Anton wordt na verloop van tijd uit de cel gehaald en naar Amsterdam gebracht, waar hij bij zijn oom en tante kan wonen. Tweede episode: 1952 –Anton bezoekt een feestje van een studiegenoot in Haarlem. Voor het eerst sinds de oorlog is hij weer in die stad. Hij gaat naar de straat waar hij vroeger gewoond heeft. De plek waar zijn ouderlijk huis heeft gestaan, is leeg en begroeid met onkruid. Hij treft daar de overbuurvrouw, mevrouw Beumer aan, met wie hij een gesprek heeft over onder andere de oorlog. Zij wijst hem op het monument ter nagedachtenis aan de slachtoffers van de oorlog. De namen van zijn ouders staan ook op het monument. Anton besluit om nooit meer terug naar Haarlem te gaan. Derde episode: 1956 -Vanwege de inval van de Russen in Hongarije, wordt het hoofdkantoor van de Communistische Partij Nederland door relschoppers bestormd. Anton woont hier heel dichtbij, en de relschoppers staan bij hem in het portiek. Een van hen is Fake Ploeg jr.: de zoon van de vermoorde NSB’er. Hij heeft een kei in zijn hand. Fake zat vroeger bij Anton in de klas. Anton vraagt hem mee naar binnen te gaan en daar praten zij over het verleden. Fake wijst erop dat ook hij zijn vader heeft verloren op die avond in de hongerwinter. Er ontstaat een kleine ruzie en Fake gooit met de kei een spiegel in en rent weg.
Vierde episode: 1966 –Anton is inmiddels getrouwd met Saskia de Graaff en heeft een dochtertje, van vier, Sandra. Tijdens een begrafenis hoort Anton van Cor Takes dat deze bij de aanslag betrokken was, samen met Truus Coster. Truus Coster is gefusilleerd en Anton begrijpt dat zij degene was met wie hij in de cel gezeten heeft. Later gaat hij weer naar Takes toe en praat weer met hem. Takes laat hem een foto van Truus Coster zien. Anton beseft dat hij aan haar heeft gedacht toen hij Saskia voor het eerst zag, ook al had hij in de cel Truus Coster door de duisternis niet kunnen zien. Vijfde episode: 1981 Anton is gescheiden en nu met Liesbeth getrouwd. Ze hebben een zoon: Peter. Wanneer Anton hevige kiespijn heeft, bezoekt hij zijn tandarts. Deze wil hem alleen maar helpen als Anton mee gaat demonstreren tegen kernwapens. Anton zegt toe. Tijdens de demonstratie komt Anton zijn vroegere buurmeisje Karin Korteweg tegen. Zij vertelt hem dat haar vader en moeder niet met het lijk voor hun deur gevonden wilden worden omdat haar vader hagedissen had, die dan zeker gedood zouden worden. Bij de andere buren kon het lijk ook niet gelegd worden, want daar zaten joden ondergedoken. Uit angst voor wraak van Anton was Korteweg naar Nieuw-Zeeland geëmigreerd, waar hij in 1948 zelfmoord pleegde. De gevoelens die in dit boek worden beschreven: -Verdriet (van Anton om het verlies van zijn familie) -Het willen weten, zoiets als nieuwsgierigheid maar dan vele malen sterker -Verbittering (bij Cor Takes) -Een soort verlossing, opluchting, wat Anton voelt als hij erachter komt hij alles nu zit. Tijd en tijdvolgorde: De aanslag begint in januari 1945 en eindigt in november 1981. De vertelde tijd is dus bijna 37 jaar. Per episode wordt een dag (of twee dagen) uit Antons leven verteld. Tussen de verschillende episodes zit veel tijd, en de meeste episodes beginnen dan ook met een korte terugblik naar de tijd tussen de betreffende episode en de vorige. De episodes staan in chronologische volgorde. Plaats/ruimte: De twee belangrijkste steden in De aanslag zijn Haarlem en Amsterdam. Daarnaast heeft Anton een huisje in Toscane.
Personages: Anton Steenwijk: Anton is de hoofdpersoon van De aanslag. In het begin van het verhaal is hij 12 en aan het eind 48 of 49 jaar. Omdat hij in 1981 door zijn buurmeisje van zo’n 35 jaar geleden herkend wordt, kan gezegd worden dat zijn uiterlijk met de jaren niet veel veranderd is: lang, slank, donker haar en hij lijkt erg op zijn vader. Anton probeert de oorlog zo veel mogelijk te vergeten, maar hij wordt er – of hij wil of niet – steeds weer mee geconfronteerd. In de loop van het verhaal komt hij meer over de aanslag op Ploeg en de gevolgen daarvan voor de betrokkenen, te weten. Zijn leven is een soort zoektocht naar het wat, hoe en waarom van de dood van zijn ouders en broer. Fake Ploeg jr. Hij is de zoon van de vermoorde NSB’er. Hij heeft ongeveer dezelfde ideeën als zijn vader, maar wordt door Mulisch niet alleen maar afgeschilderd als een gemene fascist, maar als een gewoon mens met gevoelens. Hij heeft immers ook zijn vader verloren, op dezelfde leeftijd als Anton. Verdere personen: Vader, moeder en broer Peter: Zij vormden met Anton het gezin Steenwijk. Anton is echter de enige overlevende van de oorlog. Saskia de Graaff: De eerste vrouw van Anton. Sandra: De dochter van Anton en Saskia. Liesbeth: De tweede vrouw van Anton. Peter: De zoon van Anton en Liesbeth, zijn tweede vrouw, genoemd naar de in de oorlog doodgeschoten broer van Anton. Cor Takes: Verzetsstrijder die samen met Truus Coster Fake Ploeg heeft doodgeschoten. In de gesprekken met Anton komt hij naar voren als enigszins verbitterd, en een meedogenloze verzetsstrijder. Zo zegt hij dat hij als het niet anders had gekund Duitse kinderen had gegijzeld om zijn doel te bereiken, en dat hij ze desnoods had gedood. Ook is hij bijzonder kwaad als er in 1966 een oorlogsmisdadiger wordt vrijgelaten omdat hij ziek is. Truus Coster gebruikte liever zo weinig mogelijk geweld. Thematiek: Het thema in dit boek is schuld&verantwoordelijkheid, alles draait om de vraag: Wie of wat is er nu schuldig aan de dood van de ouders en de broer van Anton? Zijn het de Duitsers? Zij hebben Antons familie echt gedood. Maar als Cor Takes en Truus Coster de aanslag op Fake Ploeg niet hadden gepleegd, zouden de Duitsers dat niet gedaan hebben. Meneer Korteweg dan misschien, die omwille van zijn hagedissen het lijk van Ploeg versleepte? Maar hij had Ploeg ook bij de buren kunnen leggen, maar dat deed hij niet, omdat daar joden zaten ondergedoken. Waren die joden dan de schuld? Of was het het lot? Want waarom werd Ploeg precies voor hun huis doodgeschoten en niet honderd meter verderop? Daarnaast komt de schuldvraag ook bij andere gebeurtenissen terug: hebben de leden van de CPN schuld aan de Russische inval in Hongarije? Zijn de Amerikanen schuldig aan oorlogsstoken omdat zij in Nederland kernraketten willen plaatsen?
Zoektocht: Of Anton nu wil of niet: steeds krijgt hij met de gevolgen van de oorlog te maken en steeds komt hij meer te weten over de personen die betrokken waren bij de aanslag op Fake Ploeg. Aan de ene kant zegt Anton dat hij niets meer met de oorlog te maken wil hebben maar aan de andere kant lijkt hij de oorlog steeds weer op te zoeken. Doordat hij steeds meer komt te weten, voltooit Anton als het ware zijn zoektocht tijdens de demonstratie in 1981. Door zijn gesprek met Karin Korteweg komt hij erachter hoe het allemaal in elkaar zit. Motto: ”Overal was het al dag, maar hier was het nacht, neen, meer dan nacht.” C. Plinius Caecilius Secundus: Epistulae, VI, 16
Dit citaat van Plinius heeft betrekking op de uitbarsting van de Vesuvius in het jaar 77. Deze uitbarsting zorgde ervoor dat Pompeï onder as en lava bedolven werd. Volgens Plinius was er zo veel as in de lucht, dat het donkerder was dan in de nacht. De aanslag op Ploeg heeft voor de familie Steenwijk en hun huis net zo’n verwoestende werking. Bovendien komt er op verschillende plaatsen in De aanslag as voor: zo begint de tweede episode met de vermelding dat er nog jarenlang as uit de hemel zal neerdalen. Dit is een vooruitwijzing naar het feit dat Anton zijn hele leven met de aanslag op Ploeg bezig is. Als Ploeg jr. zijn kei door de spiegel gooit, ploft er een wolk as uit de kachel. ‘As’ is het symbool van de vergankelijkheid: als iets er niet meer is, is er slechts as over en aan as kun je niet meer zien wat het ooit geweest is. De roman eindigt met de woorden: zijn schoenen sloffen en het is of zij wolkjes as opwerpen, ofschoon nergens as te zien is. Taalgebruik: Het taalgebruik in de aanslag is niet te uitgebreid, helder en toch mooi, zonder dat het de lezer afleidt van het verhaal. Het boek leest hierdoor lekker weg en blijft boeien. Vertelperspectief: Dit verhaal is deels verteld in het hij-perspectief en deels volgens het principe van de auctoriale verteller.