Samenvatting: Het verhaal wordt chronologisch in vijf periodes verteld, daardoor is het gemakkelijk om het verhaal te volgen: Proloog Anton Steenwijk woont met zijn vader, moeder en broer Peter in Haarlem. Hun buren zijn aan de ene kant de familie Beumer en aan de andere kant de familie Korteweg en daarnaast het echtpaar Aarts. 1- 1945: Op een avond in januari zit het gezin Steenwijk in de enige nog verwarmde kamer van hun huis als er plotseling zes schoten klinken. Voor het huis van Korteweg ligt een dode: de NSB’er Ploeg. Korteweg en zijn dochter Karin leggen het lijk voor het huis van de familie Steenwijk neer. Peter wil snel het lijk weghalen en het voor het huis van de familie Beumer leggen. Hij is te laat: de Duitsers zijn er. Zij steken het huis van de familie Steenwijk in de brand en nemen vader, moeder en Anton mee. Anton wordt alleen naar een politiebureau gebracht en zit daar in een donkere cel. Een jonge vrouw troost hem. De volgende dag wordt Anton naar Haarlem gebracht en vervolgens naar Amsterdam. Zijn oom Peter van haalt hem op. 2- 1952: Na de bevrijding hoort Anton dat zijn ouders en broer gefusilleerd zijn, samen met andere gijzelaars. Voor Peter voelt dat onwerkelijk aan. Hij blijft bij zijn oom en tante wonen. Hij gaat medicijnen studeren. Op een feestje hoort hij over de oorlog in Korea praten en over de angst voor het communisme. Anton bezoekt dan de plek waar zijn ouderlijk huis stond. Mevrouw Beumer spreekt met hem. Hij ziet een oorlogsmonument met de namen van zijn ouders, voelt een soort angst en besluit Haarlem voorgoed te verlaten. 3- 1956: Anton woont op kamers sinds zijn kandidaatsexamen. Hij studeert af. Opnieuw komt hij in aanraking met de politiek: hij raakt verzeild in een demonstratie tegen de inval van de Russen in Hongarije. Daar ziet hij Fake Ploeg, de zoon van de neergeschoten NSB’er. Ze praten over de schuldvraag naar de dood van Fake’s vader en Antons ouders. Fake geeft de communisten de schuld, hetgeen Anton bestrijdt. Uit woede gooit Fake een steen tegen de spiegel van Anton. Tegelijk ontploft de kachel in de kamer. 4- 1966: Anton is getrouwd met Saskia en is anesthesist. Saskia is de dochter van een ex-verzetsman. Hij bezoekt de begrafenis van een bekend journalist. Daar ontmoet hij ene Cor Takes, die de aanslag in Haarlem gepleegd heeft. Dat deed hij samen met zijn vriendin Truus Coster. Anton begrijpt uit het verhaal van Cor dat zij de vrouw was die met hem in de politiecel heeft gezeten. Truus heeft uiterlijke overeenkomsten met Saskia. Anton beseft dat hij, onbewust, misschien juist daarom wel met Saskia is getrouwd. 5- 1981: Anton is gescheiden en hertrouwd met Liesbeth. Hij heeft een zoon Peter. Anton heeft het goed en is rijk. Sinds zijn jeugd heeft hij wel veel migraineaanvallen. Nog één keer is hij in Haarlem geweest en heeft bloemen gelegd bij het grafmonument van Truus Coster. In november komt hij in een grote mensenmenigte terecht. Het gaat om een vredesdemonstratie in Amsterdam. Hij ontmoet Karin Korteweg, die hem vertelt waarom haar vader destijds het lijk verlegd had. Hij wilde zijn geliefkoosde hagedissen redden! Het lijk kon niet voor het huis van de familie Aarts gelegd worden omdat daar joden verborgen zaten. Vandaar de beslissing om het lijk voor Antons huis te leggen. Vader Korteweg had in 1948 zelfmoord gepleegd uit angst voor de wraak van Anton. Anton verlaat verward Karin, maar vindt met zijn zoon Peter aan de hand weer snel zijn kalmte. Ervaringsverslag ‘De Aanslag’, Harry Mulisch. ‘De Aanslag’ is op zichzelf een goed leesbaar boek. Het taalgebruik is redelijk simpel en er komen vrij weinig dialogen in voor. De roman is in 5 episodes verdeeld, die allemaal een bepaalde tijd beschrijven. Dit is voor de lezer een goede houvast. Vanzelfsprekend zit er een duidelijke samenhang tussen de verschillende episodes. De hoofdrolspeler, Anton Steenwijk, wordt gedurende ruim 37 jaar van zijn leven gevolgd. De oorlog en de herinnering eraan speelt door het hele verhaal heen een belangrijke rol. ‘De Aanslag’ is 254 bladzijden lang en de vertelde tijd hierin is bijna 37 jaar. In deze tijd vinden voor Anton belangrijke gebeurtenissen plaats. Deze gebeurtenissen hangen samen met belangrijke episodes uit de algemene geschiedenis: - 1945 : de aanslag / oorlog, hongerwinter - 1952 : de Beumers, het monument / Korea - 1956 : Fake Ploeg / anticommunisme, opstand Hongarije - 1966 : Takes / PROVO, vrijlating Willy Lages - 1981 : Karin Korteweg / vredesdemonstratie

Het viel mij op dat van die episodes telkens maar één of twee dagen uitgebreid beschreven wordt. Mulisch vat in elk eerste hoofdstuk van een nieuwe episode de tijd tussen de vorige en nieuwe episode samen. Mulisch schrijft zijn roman in de verleden tijd. Dit viel mij eigenlijk pas op toen ik op bladzijde 208 de volgende zin las (over Anton): ‘Ook hij stond met zijn rug naar de toekomst en met zijn gezicht naar het verleden. Als hij nadacht over de tijd, zoals hij soms deed, zag hij de gebeurtenissen niet uit de toekomst komen en via het heden naar het verleden gaan, maar uit het verleden ontwikkelden zij zich in het heden, op weg naar een ongewisse toekomst’. Personages. De hoofdpersoon Anton, van 12 jaar tot aan zijn 48ste-49ste gevolgd, blijft eigenlijk in die jaren dezelfde persoon: lang, slank, donker haar, hoofd beetje schuin, sloft enigszins. Tijdens de aanslag reageert hij nauwelijks, hij zit aan tafel en kan niets doen. Hij wil de aanslag vergeten. Al tijdens de ramp had hij het gevoel er niet echt bij te zijn. Als hij, na de oorlog, hoort van de dood van zijn ouders en broer, wil hij de gebeurtenissen diep in zichzelf opsluiten.Toch lukt hem dat niet. De aanslag zal steeds weer terug komen, bij veel momenten waar Anton mee te maken krijgt. De aanslag is regelmatig terug te vinden: vuur als het Engelse vliegtuig het konvooi aanvalt, rook als zijn kachel in de brand gaat, de smeulende asbak bij Takes. Andere personen in het boek zijn minder belangrijk, maar drukken wel een zware stempel op het handelen en denken van Anton. Saskia : is Antons eerste vrouw, trouwt hij mee omdat zij op het eerste gezicht op Truus Coster lijkt. Truus Coster : zit bij Anton in de cel, vriendin van Takes. Verzetsstrijdster. Cor Takes : heeft de aanslag gepleegd. Kan niet loskomen van de oorlog. Fake Ploeg : zoon van de vermoorde NSB’er Ploeg. Is in 1956 een felle anticommunist. Verdedigt de daad van zijn vader ( “Daad tegen de communisten stellen”). Meneer Korteweg : heeft reptielen, verlegt daarom dode lichaam Ploeg. Pleegt in 1948 in Nieuw-Zeeland zelfmoord. De aanslag bepaalt in het hele boek het handelen van de hoofdpersoon Anton. Steeds wordt hij eraan herinnerd, hoewel hij het voorval vergeten wil. De aanslag was de oorzaak die voor Anton alles in beweging zette. Pas 37 jaar later, in november 1981, ‘trekken de golven weer glad’(blz. 253). Belangrijk in het boek is de schuldvraag. Wie was schuldig aan de dood van de ouders en de broer van Anton? Waren dat de fascisten, de verzetsstrijders, communisten, meneer Korteweg, de hagedissen, de joden bij de familie Aarts of soms het toeval? Dit alles komt herhaaldelijk aan de orde. De schuldvraag is een vraag die uiteindelijk niet beantwoord kan worden. Ruimte
De belangrijkste gebeurtenis vindt plaats in Haarlem: de aanslag. Later gaat Anton er nog twee keer naar toe, maar hij wil er eigenlijk nooit meer naar toe. Na de aanslag woont hij bij z’n oom en tante aan de Apollolaan in Amsterdam. Apollo is god van het licht en staat in tegenstelling tot de gebeurtenis in Haarlem. In 1969 koopt Anton een huis in Toscane, waar hij graag naar toe gaat. Daar maakt hij een crisis door, waarna de omgeving aan volmaaktheid verloor. Andere ruimtes waren de donkere cel waar hij in zat en het huis van Takes, voor wie het nog steeds oorlog was. Titelverklaring. De titel van het boek slaat op de centraal staande gebeurtenis in dit boek: de aanslag op Fake Ploeg. Deze aanslag tekent het hele leven van Anton Steenwijk, evenals die van Cor Takes en Fake Ploeg Jr. Thema
Er zijn meerdere thema’s aan te wijzen in het boek. Eén van de thema’s is het noodlot: Fake Ploeg werd voor de familie Steenwijk op het verkeerde moment op de verkeerde plek doodgeschoten. Hiermee hangt ook het toeval sterk samen: waarom kwam Ploeg niet voor het huis van de buren te liggen? Een ander belangrijk thema is de schuldvraag: wie is de schuldige, en had Ploeg op tijd bij de buren gelegd kunnen worden als er geen ruzie was geweest? Had Antons familie nog geleefd als Peter het pistool niet gepakt had? Mottoverklaring. Het motto van het boek is: ’’Overal was het al dag, maar hier was het nacht, neen, meer dan nacht’’(C.Plinius Caecilius Secundus, Epistulae, VI, 16). Hierin wordt de tegenstelling duidelijk gemaakt tussen dag en nacht, en licht en duisternis. Deze tegenstelling speelt een belangrijke rol in de roman. Het motto werd in 77 n.C. geschreven door Plinius in een brief aan Tacitus naar aanleiding van de uitbarsting van de Vesuvius. Vertelperspectief. Er is sprake van een alwetende verteller. Anton is de persoon die gedurende het hele verhaal gevolgd wordt. In iedere episode worden een aantal dagen uitgebreid beschreven. De gebeurtenissen tussen twee periodes in worden aan het begin van een episode kort verteld. Schrijfstijl. Het boek is behoorlijk sober en eenvoudig geschreven, er is geen greintje humor in te bekennen. Het taalgebruik is niet moeilijk en de zinnen zijn meestal niet te lang. Er komen niet zo heel veel dialogen in voor. Spannend is het boek alleen in het begin, op de avond van de aanslag. Waarom koos ik dit boek? Reden om ‘De Aanslag’ te gaan lezen was het zien van de gelijknamige film . De film is in 1986 gemaakt door Fons Rademakers en won een Oscar. De film hielp mij bij het lezen: ik kon van bepaalde zaken een voorstelling maken. Ik vind overigens de film beter dan het boek: het tempo ligt iets hoger en de beelden worden in een film nu eenmaal zichtbaarder getoond. Mening: Het viel mij op dat bij het kijken naar de videofilm vooraf vermeld stond: ‘Ter herinnering aan alle slachtoffers van de Tweede Wereldoorlog’. Ik denk dat hiermee bedoeld wordt dat de film opnieuw de herinnering oproept bij hen die de oorlog van nabij meegemaakt hebben. Net als de hoofdrolspeler Anton laat die herinnering de slachtoffers niet los en wordt regelmatig door toevallige omstandigheden deze herinnering weer opgeroepen. Want, hoewel ‘De Aanslag’ over een trieste gebeurtenis in de oorlog gaat, is door de episodeverdeling die dus ruim 37 jaar beslaat, niet echt sprake van een echte oorlogsroman. Voor mij is dit boek meer een levensbeschrijving van Anton, de hoofdrolspeler, welke door een droeve oorlogservaring heel lang die herinnering met zich mee draagt. Natuurlijk bepaalt dat moment een groot deel van zijn leven, dus is de koppeling naar de oorlog op ieder moment in Antons leven te maken. Het boek viel mij tegen. De verhaallijn was goed, maar alles werd wel erg langdradig verteld. De gebeurtenissen waren op de aanslag na niet spannend. Het mooie van dit boek is dat de schrijver je aan het denken zet: gedurende het verhaal krijg je steeds meer vragen die stukje bij beetje beantwoord worden. Uiteindelijk blijf je alleen nog met de vraag zitten wie nou eigenlijk de schuldige is. Naar mijn idee zijn dat toch de Nazi’s. Iets minder vond ik ook dat de ontmoetingen in het verhaal wel heel erg toevallig zijn. Bijvoorbeeld wanneer Anton Cor Takes ontmoet bij een begrafenis en de ontmoeting met Karin Korteweg tijdens een demonstratie. Zowel de film als het boek vond ik saai. Ik vind dat er spanning en/of humor in een boek/film thuishoort, bij ‘De Aanslag’ waren beide elementen niet terug te vinden. Een voordeel van het boek ten opzichte van de film is dat je de gedachten van Anton veel beter te weten komt. Toch kijk ik liever naar de film dan dat ik het boek lees, omdat je dan veel eerder klaar bent. Als ik een cijfer voor het boek moest geven zou dat een 6½ zijn. Ik had beter verwacht van dit boek. Secundaire literatuur: · Lexicon van literaire werken · Prisma Uittrekselboek Verwerkingsopdracht. Ik heb het volgende gedicht gekozen bij het boek ‘De Aanslag’: ‘Droomlot’ door GERRIT ACHTERBERG
Je toonde me vannacht de kamers weer; geheel dezelfde. 't Werd de eerste keer
dat ik ze zag van duizend malen meer. Jij was toen nog mevrouw en ik meneer. We stonden waar wij later zouden leven. Er was nog niets over ons heen geweven. Zo is het tussen ons een tijd gebleven
en daarna kwam je voornaam op een keer. In deze doodsslaap heb ik terug gekund
door andere adressen voor te geven
en weg te gaan eer ik ontwaken zou. Dan was ik nu misschien handelsagent
of bij mijn vader op het dorp gebleven
en trouwde later een gewone vrouw. Maar nu ik wakker ben is om het even
wat op die drempel wankelde en wou
en heeft het noodlot mij geen stap gegund. -------------------------------------------------------------------------------------------------------------- Overeenkomsten: ook hier kijkt de dichter, net als Anton Steenwijk terug in zijn leven en constateert dat alles anders had gekund, maar blijkbaar zo gegaan is als het moet gaan. Er is geen weg terug, het (nood)lot bepaalt de koers en bepaalt wie ie wel en niet in je leven ontmoet. Verschil: Anton moet zijn hele leven de herinnering van die verschrikkelijke gebeurtenis meedragen en zal telkens weer er aan herinnerd worden. De dichter schrijft : ‘Maar nu ik wakker ben is het om het even..’ en wil daarmee zeggen dat hij het lot geaccepteerd heeft. De dichter kan er mee verder leven.