Algemene gegevens Harry Mulisch, De Aanslag. 19e druk. De Bezige Bij, Amsterdam, 1987 (1982) Beschrijving van de inhoud Korte samenvatting Aan de rand van Haarlem staan langs het Spaarne vier villa's. In 'Buitenrust' woont de familie Steenwijk. Links van hun villa staat de villa van de familie Beumer en rechts staat de villa van meneer Korteweg en zijn dochter Karin, daar weer naast stond de villa van de fam. Aarts. In de straat van Anton wordt Fake Ploeg, commissaris van politie, doodgeschoten waarna hij door de buren bij hen voor de deur wordt gelegd. Peter wil hem terugleggen, dit lukt niet, hij neemt Ploegs pistool en vlucht. De fam. Steenwijk wordt uit hun huis gesleept en hun huis wordt verwoest. Anton die komt dan in een cel terecht waarna hij naar zijn oom en tante in Amsterdam mag. Na de oorlog wordt hij door een studievriend uitgenodigd voor een feestje in Haarlem waar hij sinds de oorlog niet meer geweest was. Hij gaat vervroegd weg op het feestje en gaat een kijkje in zijn oude straat nemen waar mevrouw Beumer hem binnenvraagt. In 1956 zijn er rellen in A'dam omtrent het communisme. In de portiek van zijn kamer ontmoet hij Fake Ploeg jr. die hij mee naar binnen vraagt waar een hevig gesprek plaatsvindt. Anton trouwt met Saskia waarvan hij een kind krijgt, Sandra. Op een begrafenis ontmoet hij Cor Takes (Gijs) die Ploeg blijkt te hebben doodgeschoten. Anton wil er eigenlijk niet over praten maar Cor wil toch z'n verhaal kwijt. De vriendin van Cor, Truus, die is doodgeschoten door de Duitsers, bleek bij Anton in de cel te hebben gezeten. Later komt hij Karin Korteweg tegen die hem verteld dat haar vader het lijk versleept heeft omwille van zijn hagedissen. Het mocht niet bij de fam. Aarts voor de deur komen te liggen omdat die Joden hadden. Nu weet Anton alles omtrent de aanslag. Titelverklaring De titel van het boek slaat op de centraal staande gebeurtenis in dit boek: "De aanslag" op Fake Ploeg op Fake Ploeg die het leven van de familie Ploeg, Cor Takes, Truus Coster, de familie steenwijk en anderen, maar vóóral Anton Steenwijk, voor de rest van hun leven (hoe kort dan ook) heeft getekend.
Motto Overal was het al dag, maar hier was het nacht, neen, meer dan nacht. Epistulae, VI, 16 van C. Plinius Caecilius Secundus
Na de oorlog leeft Anton voortdurend in duisternis. Er is één lichtpuntje; de vingertoppen van het meisje in de cel die zijn gezicht betasten. Naar dit teken van liefde is Anton zijn hele leven op zoek. Thema Anton is de rest van zijn leven bezig om de aanslag te verwerken en te verklaren. Belangrijk in dit verhaal is de schuldvraag. Wie had de dood van zijn familie op zijn geweten? In het begin wil Anton niet meer aan de oorlog denken, wat gebeurt is, is gebeurt, totdat hij Cor Takes (Gijs) tegenkomt. Motieven - Het lot - Als Ploeg ergens anders was neergeschoten, en ergens anders was neergelegd, was dit niet met Anton gebeurd maar met iemand anders. - Vuur - Vuur als zijn huis in brand wordt gestoken, vuur als het Engelse vliegtuig het konvooi aanvalt, een beetje vuur als zijn kachel ontploft enz. - Goede en verkeerde haat - Anton's "haat" voor de Duitsers is gegrond, maar Fake Ploeg jr.'s haat tegen de communisten is op de verkeerde feiten gebaseerd. - Verborgen achtergronden - Al doet Anton dit niet bewust, toch is hij onbewust op zoek naar de antwoorden, hij kan alleen heel goed zijn geduld bewaren. - Het vergeten van afschuwelijke gebeurtenissen - Anton wilde in het begin het liefst alle gebeurtenissen vergeten. Anton is later niet voor niets een anesthesist geworden (specialist in het "vergeten"). Hij had trouwens min of meer mystieke vermoeden, dat een narcose de patient niet zo zeer gevoelloos maakte, maar dat de chemicalien uitsluitend bewerkstelligden, dat hij zijn pijn niet kon uiten, en verder, dat zij acheraf de herinnering aan de doorstane pijn wegnamen. Terwijl de patient er toch door veranderd was. Genre - Realistische roman (Oorlogsroman) - Het boek begint in de oorlog en oefent constant invloed uit op het boek. Toch is het geen oorlogsroman want het grootste deel van de gebeurtenissen speelt zich niet in de oorlog af. Plaats/Ruimte Aan de kade voor het huis van Anton in Haarlem speelde de belangrijkste gebeurtenis van het boek, de aanslag, zich af. Meteen na de aanslag heeft hij in een cel onder een politiebureau gezeten waar hij met Truus Coster heeft zitten praten en uithuilen. In de Apollolaan in Amsterdam woonde hij na de aanslag bij zijn aam en tante. Hij woonde tijdens zijn studie op kamers in Amsterdam, waar Fake Ploeg jr. bij hem binnen kwam wandelen. In Toscane (Italië) staat hun vakantiehuis waar ze in episode 3 op vakantie gaan en Anton een inzinking krijgt waarna de plek zijn schoonheid heeft verloren. Nadat hij Cor Takes ontmoette is hij een keer bij hem op bezoek geweest in z'n souterrain wat op een ondergronds hoofdkwartier leek. Het verhaal speelt zich af in een, voor de tijden waar het in speelt, alledaags milieu. Na de aanslag speelt het zich wel in een vooraanstaande bovenlaag van de bevolking af.
Tijd De periodes waarin het verhaal zich afspeelt zijn achtereenvolgens: 1945, 1952, 1956, 1966 en 1981. De vertelde tijd is bijna 37 jaar. De verteltijd is 254 bladzijden. Het verhaal wordt chronologisch verteld, maar er zijn af en toe wel verwijzingen naar vroegere of latere gebeurtenissen. Uit de genoemde periodes worden telkens maar één of twee dagen detaillistisch beschreven. We zien dan ook veel tijdverdichting. In elk eerste hoofdstuk van een episode wordt de tijd tussen de vorige en de nieuwe episode samengevat Karakterbeschrijving en -ontwikkeling De hoofdpersoon van het boek is Anton Steenwijk. In het begin van het verhaal is hij volgzaam en wat timide, maar langzaam aan wordt hij zelfstandiger en zelfbewuster. Ook wordt hij verder in het verhaal gevoeliger. Hij toont meer emoties als het om zijn verleden gaat. Hij is een round character, hij ontwikkelt zich steeds meer gedurende het boek. Over vader, moeder, Peter (Antons broer) en de oom en tante die Anton na de aanslag in huis nemen weet je weinig, dit zijn allemaal flat characters. De eerste vrouw van Anton is Saskia Steenwijk-van de Graaff. Over Saskia kom je niet zo veel te weten, doordat zij meer op de achtergrond blijft. Wel weet je dat zij veel van Anton houdt en nog meer van hun dochtertje Sandra. Later als ze gescheiden is blijft ze wel goede vrienden met Anton. Zij is een flat character. De dochter van Anton is Sandra Steenwijk. Ook over haar kom je weinig te weten doordat ook zij op de achtergrond blijft. Wel merk je aan het verhaal dat ze erg goed met haar vader kan opschieten en die twee ook een erg goede band hebben. Zij is een flat character. De tweede vrouw van Anton is Liesbeth. Van haar weet je dus totaal niets, behalve dat ze met Anton is getrouwd. Zij is duidelijk een flat character. Cor Takes is een oude verzetsheld die de oorlog niet uit zijn hoofd kan zetten, omdat zijn vriendin daarin is omgekomen. 'Het is nog steeds oorlog, hè Takes?' 'Zeker,' zei Takes en bleef hem ook recht aankijken. 'Zeker.' Cor is een round character. Je komt steeds meer van hem te weten en wat hij in de oorlog heeft gedaan. Ook ontwikkeld hij zich meer naar mate Anton hem meer verteld over o.a. Truus Coster. Over personen als Fake Ploeg (zowel sr. als jr.), Truus Koster, de Duitsers waarmee Anton in contact komt e.d. kom je eigenlijk niets te weten. Deze personen zijn allen flat characters. Compositie Het boek is opgebouwd als een klassieke tragedie, verdeeld in een proloog en vijf episodes die weer onderverdeeld zijn in genummerde hoofdstukken. Het verhaal is ab ovo geschreven. Het begint voor de aanslag die eigenlijk de inleiding van het boek is waarna de "zoektocht" naar de ware toedracht van de aanslag begint. Het verhaal is ook in chronoligische volgorde geschreven met regelmatig een kleine herinnering aan de oorlog om een deel van de puzzel compleet te maken. Aan het eind van het boek is het verhaal afgerond. Men weet hoe alles zit. Het is alleen niet helemaal duidelijk hoe Anton en de rest hun leven verder gaan leven, maar dat doet er voor het verhaal ook niet echt toe. Perspectief Het verhaal is verteld in het personale perspectief. Het verhaal wordt verteld vanuit het oogpunt van Anton, soms ook uit het oogpunt van anderen, bv. wanneer Cor zijn verhaal doet bij Anton. Tijdsverdichting en eerste en laatste zin van het boek In het boek treedt regelmatig tijdsverdichting op. Er worden namelijk steeds detaills verteld van een aantal dagen, waarna een hele periode wordt overgeslagen en daarna heel in het kort verteld. Ver, ver weg in de tweede wereldoorlog woonde een zekere Anton Steenwijk met zijn ouders en zijn broer aan de rand van Haarlem. Dit is de eerste zin van het boek. Hij is niet echt bijzonder. Het is een heel algemene inleidende zin. En met zijn hoofd een beetje schuin, als iemand die iets hoort in de verte, laat hij zich meenemen door de stad naar het vertrekpunt; met een korte beweging gooit hij zijn sluike grijze haar naar achteren, zijn schoenen sloffen en het is of zij wolkjes as opwerpen, ofschoon nergens as te zien is. Dit is de laatste zin van het boek. Ook deze zin is niet echt bijzonder. Het is wel een mooi einde van het boek, een beetje poëtisch, misschien is hij daardoor weer wel bijzonder en typerend. Referentiekadergegevens Symboliek: Fake Ploeg die in de kamer van Anton een steen tegen de spiegel gooit waarna de kachel "ontploft". Dit staat symbool voor de ruiten van Antons huis die werden ingegooid waarna het huis in brand werd gestoken. Ook allusio's heb ik niet kunnen ontdekken. Prospectieve verwijzingen vind je eigenlijk niet in dit boek. Er wordt weinig vooruitgekeken. Retrospectieve verwijzingen zitten er veel in het boek. Cor die verteld over het verleden, Anton die terugdenkt aan het verleden en het eerder gebeurde in het boek (de aanslag) enz. Simultane verwijzingen zitten ook niet in dit boek.
Contextgegevens Auteur: Harry Kurt Victor Mulisch werd op 29 juni 1927 in Haarlem geboren. Al op jonge leeftijd wijdde hij zich volledig aan het schrijversschap. Mulisch wordt als een van de belangrijkste schrijvers van na de Tweede Wereldoorlog beschouwd. Hij heeft erg veel gepubliceerd: gedichten, romans, verhalenbundels, essays en reportages. De roman De aanslag (1982) werd een bestseller. Ondanks de verscheidenheid aan publicaties, is de samenhang tussen Mulisch' werken groot. Ze zijn alle terug te voeren tot Mulisch' levensfilosofie, die men magisch/mytisch kan noemen. Stijl: De stijl kenmerkt zich niet door bijzonderheden. De stijl is helder, sober en eenvoudig. Er is een beetje een melancholieke ondertoon. De zinnen zijn eenvoudig en het lijkt net of het beschreven verhaal echt gebeurd is. De dialogen die redelijk vaak voorkomen, komen natuurlijk over. Literaire stroming: Moderne Nederlandse literatuur Eigen mening Ik vind het een mooi boek. Het is makkelijk te volgen, je hoeft niet twee keer een stuk te lezen voordat je het begrijpt en het tot je doordringt. Ik had eerst de film gezien, die ik best goed vind, maar nu wilde ik ook het boek weleens lezen. Doordat ik eerste de film heb gezien herkende ik erg veel in het boek. Het nadeel vind ik dan altijd wel dat die film erg veel in je hoofd hangt en je niet echt een nieuw, eigen beeld bij het boek kunt vormen. Ik vond het een erg interessant onderwerp. Ik ben er nu pas meer over na gaan denken dat de oorlog zo'n geweldige impact op mensen kan hebben. Zowel op de slachtoffers als op de verzetsstrijders die er allemaal hun hele leven lang mee rond blijven lopen.