Contrapunt door Anna Enquist

Contrapunt - Anna Enquist
Uitgeverij de Arbeiderspers 2008

Gecomponeerde Roman
In 1741 componeert Johann Sebastian Bach 30 variaties op een al eerder geschreven aria.  Volgens het boek Contrapunt schrijft Bach dit voor zijn overleden zoon Bernhard. Anna Enquist heeft zelf haar 27-jarige dochter verloren en ook de hoofdpersoon in het boek verliest haar dochter. ‘De vrouw’, de hoofdpersoon, speelt na het overlijden van haar dochter de Goldbergvariaties. Deze Goldbergvariaties staan erom bekend dat ze enorm ingewikkeld zijn om te spelen, en de vrouw in het boek heeft ook moeite om ze weer te spelen. De vrouw probeert door het spelen haar verdriet om haar dochter te verwerken. Bij elke variatie komt een andere herinnering op, omdat ze de muziek in de herinnering herkent.

“Alles gebeurt twee keer, had ze onlangs ergens gelezen, de eerste keer als tragedie en de tweede keer als klucht.”blz 15

De vrouw speelde de variaties al voor haar kinderen toen ze klein waren en pakt ze nu voor het eerst weer op. Dit doet de pianist Glenn Gould ook, hij neemt de Goldbergvariaties tweemaal op. Eén keer aan het begin en één keer aan het einde van zijn carrière. De vrouw bekijkt zijn optreden en beseft dat als iets twee keer gebeurt, de tweede keer altijd anders is. Het is dan wel hetzelfde stuk dat ze speelt, maar er is zoveel in de tussentijd gebeurd dat het toch anders klinkt. Dit is te vergelijken met de variaties zelf, de aria (het eerste stuk) en de aria da capo (de laatste variatie) zijn qua noten hetzelfde, maar door de variaties ertussen klinkt de laatste aria anders.

“Dan bloeit de aria op. De klanken van alle dertig variaties vibreren mee met elke toon; het simpele lied trekt moeiteloos een stoet herinneringen achter zich aan.”blz 201/202

Het stuk heeft 30 variaties, het boek heeft daarom ook 30 hoofdstukken. Elk hoofdstuk wordt de muziek beschreven, de opvatting van de vrouw daarover of de moeilijkheidsgraad. Daarnaast wordt in elk hoofdstuk een herinnering van de vrouw beschreven, die meestal over haar dochter gaan. Een sombere variatie betekent een sombere herinnering en vice versa. Elke variatie roept dus een herinnering op, variërend van de geboorte van haar zoon tot de dood van haar dochter. Dit is dus niet in een chronologische volgorde verteld, maar in de volgorde van de stemming van de muziek.

Vierstemmige eenheid
“Het getal vier is een prettig getal geworden sinds het gezin uit vier leden bestaat. (…) Het gezin heeft precies de juiste omvang: vier stoelen aan tafel, vier plaatsen in de auto, twee aan twee op de fiets.” blz 77

“De tiende variatie was een kleine, vierstemmige fuga. (…) Vier stemmen die, in verschillende liggingen, na elkaar hetzelfde lied zongen. Nooit door elkaar heen, alsof ze respectvol naar elkaar luisterden. Een opgewekte conversatie.” blz 80

Een fuga is een canon, waar de stemmen die elkaar herhalen meer vrijheid hebben dan in een echte canon. Dit is vergelijkbaar met een gezin dat bestaat uit vier leden. Een gezin is een eenheid, de gezinsleden zijn verwant aan elkaar. Maar binnen een gezin zijn altijd verschillen, qua uiterlijke of innerlijke kenmerken. De stemmen in een fuga zijn dus heel vergelijkbaar met gezinsleden van een gezin. Ze vormen samen één muziekstuk, hebben zelfs vaak dezelfde noten, maar hebben ook vrije ruimte voor improvisatie.

Punctus contra punctum

Een contrapunt in de muziek betekent meerstemmigheid met onafhankelijke gelijkwaardige stemmen. De term komt uit het Latijn punctus contra punctum, oftewel noot tegen noot. De samenklanken zijn altijd consonant, wat wil zeggen dat de noten samen in harmonie klinken.

“Het dwarsliggen van de dochter is een tegenspraak in harmonie. (…) Hetzelfde. Anders. Het steekt de moeder dat de dochter op school de voorkeur geeft aan wiskunde boven Latijn. Grieks is al helemaal niet aan de orde. Hoe kan je opgroeien zonder Tacitus, zonder Homerus? (…)

‘Als je oude talen hebt gehad, kan je alle moeilijke woorden begrijpen. Alle medische termen.’

De dochter blaast verachtend. 

‘ Wat jij leuk vindt, hoef ik toch niet zo belangrijk te vinden?  Dat kán, hoor. Geeft niks. Is gewoon zo. Mama?’  blz 86

In deze twaalfde variatie komt duidelijk het verschil van de moeder en dochter naar voren. Ze hebben verschillende interesses en spreken elkaar dus als het ware tegen. De dochter ziet dat niet als probleem, het is voor haar niet nodig dat ze precies hetzelfde belangrijk vinden. De moeder heeft daar wat meer moeite mee, ze vindt het moeilijk voor te stellen dat haar eigen dochter iets compleet anders wil. De muziek van deze variatie is gevormd door twee stemmen die elkaar in de rede vallen en dus niet dezelfde kant op gaan.

“Op de lessenaar stond de canon. De bas met zijn onverbiddelijk hamerende, repeterende noten was het fundament waarboven de twee stemmen met elkaar spraken. Ze vielen elkaar in de rede. Ze spraken elkaar tegen. Wat de een zei, werd door de ander precies omgekeerd herhaald.” blz 88

Variatie 15 canon in de terts

“De eerste mineurvariatie, nu pas, op de helft van het hele bouwwerk.”blz 99

Natuurlijk gaat het leven niet altijd over rozen, dat komt in deze variatie naar voren. De dochter woont op zichzelf en krijgt opeens allerlei verantwoordelijkheden. Dit stemt haar somber. Een mineur in de pianomuziek wordt vaak beschouwd als triest, wat dus aansluit op het humeur van de dochter. De parallel tussen de muziek en het verhaal is dit keer dus de stemming van de muziek. De sombere stemming van de muziek maakt de vrouw somber en zorgt dus voor een sombere herinnering.

“ ‘Het is zo anders dan ik dacht, mama.’ Ze zucht, zo’n diepe, kinderlijke zucht zonder enig effectbejag. ‘Ik vind het al zo moeilijk in het huis, alles wat je moet regelen. Eten, afwassen, voor de poes zorgen. En dan dit.’” blz 102