Brandglas door Sjaak Verboom

1) Zakelijke gegevens auteur: Sjaak Verboom
titel: Brandglas, Uitgeverij Kok, Kampen, 2003, 2e druk, 252 blz. (eerste druk in februari 2003) genre: ‘Brandglas’ is een psychologische roman 2) Eerste reactie keuze: In de klas kregen we met een groepje de opdracht om deze roman te analyseren. We hebben het boek dus gelezen. Het boek mag je ook op je lijst zetten, dus daarom maak ik er een verslag van. inhoud: Het verhaal is wel mooi. Het is realistisch beschreven, maar soms laten de personen in het boek hun fantasie gaan en zien ze visioenen, waardoor de realistische sfeer verdwijnt. Het einde is erg open. Je weet niet hoe het afloopt met Maria, Ramiz en Paul, de drie hoofdpersonen uit het boek. Dat vind ik jammer. Ook laat de auteur het christelijke karakter niet altijd even sterk naar voren komen. 3) Verdieping samenvatting: Nederland. Het boek begint met een camera aan een satelliet die boven het aardoppervlak zweeft. Hij ziet verschillende landen. De camera zoomt in op Kosovo en op Nederland. Dan zijn we terecht gekomen bij onze eerste hoofdpersoon: Paul den Hollander. Paul is ambtenaar die verantwoordelijk is voor de huisvesting. Op die manier komt hij met Ramiz in aanraking. Ramiz is een Kosovaarse vluchteling. Hij wordt bij Paul gebracht, door Maria, de derde hoofdpersoon. Paul heeft eigenlijk weinig op met allochtonen, maar toch worden hij en Ramiz vrienden. Ramiz leert hem Raki drinken en van het leven genieten. Pauls moeder heeft hem altijd gestimuleerd een net jongetje te worden, maar als Paul volwassen is, gaan zijn ouders zelf van het leven genieten en daarom voelt Paul zich verraden. Hij heeft weinig contact met zijn ouders en zijn broer, die veel losbandiger was en altijd al wou zwerven. Paul hoort veel verhalen uit Kosovo van Ramiz. Maria, die na de dood van haar man veel vrienden verloren heeft, bouwt een vriendschap op met Ramiz. Ze zien samen een ongeluk gebeuren. Een man rijdt met zijn fiets onder een auto. Ramiz ontfermt zich over het jongetje dat bij die man hoort. Als hij sirenes hoort, zet hij het jongetje neer en rent hard weg. Maria gaat hem achterna. Maria neemt Ramiz mee naar een kerstnachtdienst. Tijdens deze dienst krijgt Maria een visioen. Ze ziet dat de kerk waarin zij zitten, door de oorlog verwoest is. Van de brokstukken van de kerk worden hutjes gebouwd om de vrouwen en kinderen te beschermen. Dan vindt een meisje een gebrandschilderd raam met daarop de afbeelding van Maria met het kindje Jezus. Even later vindt een vrouw een bundeltje doeken. Hier blijkt een kindje in te zitten. Iedereen loopt langs het kind en kust het. Hierna wordt de kerk weer herbouwd en het visioen is voorbij. Maria vraagt Ramiz de jaarwisseling bij haar door te brengen. Paul vindt de krantenbezorger die gevallen is. Het jongetje heeft zijn arm gebroken en is geobsedeerd door cijfers. Maria doet er alles aan om van de jaarwisseling een feest te maken. Ramiz speelt voor haar op de viool, ze drinken samen champagne, hij neemt haar in zijn armen en neemt haar mee naar de slaapkamer. De volgende morgen maakt Maria een ontbijt klaar. Als ze dan Ramiz gaat roepen, denkt ze dat hij dood is net als haar eerste man en ze denkt dat ze gek wordt. Maar dan staat Ramiz op en Maria keert terug in de werkelijkheid. Tijdens het ontbijt vertelt zij Ramiz dat de man van het ongeluk dood is. Ramiz zegt niets, maar vertrekt.Op nieuwjaarsdag zit Paul TV te kijken en dan gaat de bel, maar hij doet niet open. Als hij later toch een keer naar buiten gaat, blijkt dat de politie in het bos op zoek is naar een vermist meisje. Later hoort hij een klop op het raam. Paul gaat naar buiten en ziet Ramiz staan. Er is iets onverklaarbaars in zijn ogen, iets donkers. Ramiz gaat mee naar binnen, loopt door het huis en gaat uiteindelijk in een zijkamer zitten. Hij vraagt Paul wat vriendschap is. Paul zegt dat vriendschap blijvend is. Nu begint Ramiz te vertellen. Hij is helemaal geen oorlogsslachtoffer, maar hij is gevlucht uit Kosovo, omdat hij iemand vermoord heeft. Hij zegt dat het niet de bedoeling was, maar Paul is woedend. Hij scheldt Ramiz uit en sluit hem op. Paul gaat TV kijken en denkt na. Ineens heeft hij een hekel aan zijn nette burgerbestaan. Hij gelooft dat hij uit een koude dossierkast ontstaan is, en zo geworden is tot wat hij nu is. Paul rent naar buiten, gaat naar de kroeg, ziet een dronken man en belandt uiteindelijk in de kerk, waar hij de koster hoort zingen. Paul gaat naar huis, naar bed. Hij ziet een spin zitten. Hij heeft een gruwelijke angst voor spinnen, omdat hij die vroeger altijd met een brandglas vermoordde. Paul gaat naar zijn werk. ’s Avonds hoort hij Ramiz hard bonken op de muren van zijn kamer. Paul brengt hem eten. De dagen hierna gaat het steeds zo. Paul leest over de Kosovo-oorlog en Ramiz bonkt ‘s avonds en ’s nachts op de muren van zijn kamer. Maria leest over een vrouw die na 16 jaar uit een coma ontwaakt is, en zij besluit opnieuw te gaan leven. Maria denkt er opeens aan dat ze wel eens zwanger zou kunnen zijn van Ramiz. De volgende ochtend wil ze een zwangerschapstest kopen, maar ze durft niet, omdat de drogist haar kent. Ondertussen denkt Paul terug aan vroeger. Hij stond erbij toen zijn vriendjes een zigeunerjongen in het vuur wilden gooien, maar deed er niets aan. Maria gaat naar haar ouders. Na het bezoek koopt ze een zwangerschapstest. Ze mag hem echter pas vrijdags gebruiken, de dag dat ze ongesteld zou moeten worden. Paul gaat, nadat zijn broer hem dat gevraagd heeft, naar Kosovo. Ramiz heeft zijn viool bij Maria laten liggen. Maria krijgt vioolles van Kapiti. Als hij speelt moet ze sterk aan Ramiz denken. Kosovo. Op het vliegveld ontmoet Paul een jonge Kosovaar met wie hij meegaat. In de auto op weg naar zijn broer, denkt hij weer aan het verleden. Zijn broer was altijd al vrijer geweest dan Paul zelf. Ze verblijven twee keer ’s nachts in een hotel. Dan drinkt hij ’s morgens ergens koffie en hij wordt opgehaald door een twaalfjarig meisje wat Nederlands spreekt

Nederland. Maria vertelt Judith dat ze zwanger is en Judith steunt haar vriendin. Ze zijn allebei blij. Maria hoort hele mooie muziek, met violen, bij Judith. Kosovo. Paul wordt meegenomen door het meisje. Ze komen bij een huis en Paul wordt door Bardha, een vrouw die in dit huis woont, in haar armen genomen. Paul voelt zich thuis en denkt aan het verleden. Aan zijn schooltijd en opleiding en aan zijn opvoeding. Paul wordt voorgesteld aan verschillende bewoners van het huis. Paul ziet een jongetje voor de TV zitten. Hij bekijkt steeds opnieuw een videofilm over de oorlog. Nederland. Maria wordt al iets minder depressief nadat Ramiz haar verlaten heeft. Maria denkt dat hij heel blij en trots zal zijn, als hij weet dat ze zwanger van hem is. Ze zoekt eigenlijk troost bij zijn viool. Ze leert viool spelen van Kapiti en als hij speelt, moet Maria altijd aan Ramiz denken
Kosovo. Paul is ondertussen in Kosovo, naar zijn broer Jan. Bardha vertelt hoe haar man is overleden en hoe Jan in het huis terecht is gekomen. Samen met haar man had hij vluchtelingen geholpen tijdens de oorlog. Jan bekommert zich om de zigeuners uit Kosovo. Jan zegt altijd dat hij Jezus’ leiding duidelijk voelden. Paul gelooft dit eerst niet, omdat zijn broer vroeger zo losbandig was. Paul krijgt een rondleiding door het huis en ontmoet de kleine Lulezim, die altijd oorlogsvideo’s kijkt. Verder ontmoet hij Haziz en Feride Mahmut. Zij ontvangen hem heel hartelijk. Ook komt hij in aanraking met dokter Zelini en moeder Dinorja. De volgende dag mag Paul Jan zien. Jan ligt in coma en reageert dus niet als hij Paul ziet. Jan had Paul bij zich laten roepen, maar niemand weet waarom. Paul maakt zich hier zorgen om, omdat hij een link legt naar Ramiz. In een gesprek met Bardha vertelt Paul dat Ramiz altijd al over de wereld zwierf. Jan was overgegaan op het christendom en wou overal Jezus in volgen. Jan vertelde de andere bewoners van het huis ook over de Bijbel, over Simson en Simon van Cyrene, zijn twee grote voorbeelden. Op een dag hebben zijn vijanden hem te grazen genomen en hebben zijn huisgenoten hem gevonden en bloed afgestaan. Paul gaat buiten een rondje lopen samen met Nadirja. Als het donker is ontmoeten ze een dronken blinde man, die ze mee naar huis nemen. Nederland. Michael, de krantenjongen die overal cijfers in ziet, maakt van de naam Maria 35715 en wil haar naam op zijn gipsarm hebben. Kosovo. Een droom. Midden in de nacht wordt Paul gewekt. Hij moet met Mulla, een onbekende man, mee. Hij neemt Paul mee naar een kelder in een boerderij. Paul ziet een kring mannen, met in het midden een vastgebonden man. Iedereen drinkt Raki. Paul wil de gevangene losmaken, zeker als hij bedreigd wordt met een revolver, maar op één of andere manier lijkt Paul vast te zitten aan zijn stoel. Paul weet dat hij doodgeschoten zal worden, als hij de man losmaakt. De mannen gooien benzine om de man heen. Paul wil weg, maar de andere mannen duwen hem een handgranaat in zijn handen en verlaten vervolgens de kelder. Hij denkt aan zijn broer Jan en weer wil hij de veroordeelde bevrijden, maar hij hoort buiten de mannen op hem wachten, om hem dood te schieten als hij zijn taak niet zal volbrengen. Hij gaat naar buiten en laat de granaat in de kelder vangen, die vervolgens explodeert. Bardha is erg bezorgd over Paul, want hij lijkt veranderd als hij thuiskomt. Hij zegt dat hij terug wil naar Nederland, maar Bardha zegt dat hij met Jan moet praten. Paul wordt getroffen door het beeld van Dinorja en haar kind, dat verwekt is door verkrachting. Dinorja wil niets van het kind weten en het kind probeert de moeder aan het lachen te maken. Paul gaat weer bij Jan kijken en hij praat tegen hem, maar Jan ligt nog steeds in coma. Paul praat weer met Bardha. Ze praten over vergeving van God en voor mensen en Paul moet aan Ramiz denken. Ook praten ze over Jan, die christen is geworden en over de godsdienst. Paul voelt dat hij nooit hetzelfde zal worden als Jan. Hij neemt afscheid van iedereen en gaat naar Nederland
Nederland. Maria komt thuis en denkt aan Ramiz. In haar flat ontmoet ze de krantenjongen, die op brievenbussen slaat en dat als muziek ziet. Michael ziet Maria en vertelt haar dat haar hele naam uit cijfers bestaat. Hij vraagt of Maria haar naam op zijn gipsarm wil zetten. Maria ziet hierdoor Ramiz staan, die zijn naam ook op het gips heeft gezet. Ook ziet ze de naam van Paul en Maria fietst razendsnel naar Pauls huis, omdat ze denkt dat Ramiz daar is. Pauls deur is open en Maria gaat naar binnen. Ze komt in Ramiz’ gedeelte en ziet hoe hij teksten in de muur heeft gekrast. Hieruit kan ze afleiden wat er gebeurd is en dat Ramiz terug wil naar Kosovo. Maria gaat naar de kerk en meneer Visscher vertelt haar dat hij diezelfde dag met de dominee heeft gepraat. Ramiz heeft aan hem verteld dat hij zijn eigen kind per ongeluk heeft doodgeschoten. Het ging heel slecht met Ramiz. Maria schrikt vreselijk, omdat ze in Kosovo bloedwraak kennen en Ramiz terug is naar Kosovo. Maria gaat terug naar huis. De volgende dag wacht ze op de krantenjongen om haar naam op zijn gips te zetten, maar hij heeft het zelf al gedaan. Uit de epiloog kom je uit een gesprek tussen de ouders van Paul en Jan nog te weten dat Jan is overleden. onderzoek van de verhaaltechniek: schrijfstijl: Ik vind de schrijfstijl van Sjaak Verboom erg mooi! Hij maakt veel gebruik van beeldende taal. Dat begint al gelijk aan het begin van het boek, als de camera over het aardoppervlak zweeft. Ik vind dat erg mooi! Ook vind ik het sterk dat hij de personen zo uitgebreid beschrijft. Hij geeft nauwkeurige karakterbeschrijvingen waardoor je je gemakkelijk in de persoon kunt verplaatsen, en na kunt gaan hoe die persoon denkt. Verder gebruikt hij veel korte, krachtige zinnen. ruimte: Het verhaal speelt zich op verschillende plaatsen af. De voornaamste plaatsen zijn Pauls huis en werkplaats. Hier komen Paul en Ramiz vaak bij elkaar. Ook het huis van Maria komt nogal vaak voor. Soms is Maria alleen thuis en soms is Ramiz daar ook. Het huis met de blauwe deur in Kosovo is ook een belangrijke plaats. Hier gaat Paul heen als zijn broer Jan ziek is en hier worden Kosovaarse vluchtelingen verborgen. De tegenstelling tussen deze ruimten is groot. Aan de ene kant Pauls kamer en werkplaats. Geordend, netjes, Hollands, geen oorlog…Aan de andere kant Kosovo: chaos, oorlog, bedreiging, angst, veel mensen in een huis, geen rust. Het verhaal duurt ongeveer 5 jaar. Dit staat in het begin van hoofdstuk 2. In hoofdstuk 1 beschrijft Verboom het einde van het verhaal, als Ramiz nog in Pauls huis is. In hoofdstuk 2 staat dat Paul Ramiz 5 maanden geleden tegenkwam ( blz. 19: Het was nog maar een maand of vijf geleden toen Paul hem leerde kennen,.) verhaalfiguren: Hoofdpersonen: Paul: ambtenaar van huisvesting, keurige opvoeding gehad, een echte Hollander, sluit vriendschap met Ramiz, leidt een rustig leven
Ramiz: Zwart haar, Kosovaarse oorlogsmisdadiger, doet zich voor als slachtoffer, sluit vriendschap met Paul en krijgt een relatie met Maria, gaat later weer terug naar Kosovo. Maria: Midden dertig, secretaresse van Paul, medewerkster van het vluchtelingenwerk, heeft haar man verloren waaronder ze erg leed, krijgt een relatie met Ramiz. Bijfiguren: Jan: Broer van Paul, heeft in Kosovo gewerkt en heeft zich ingezet voor zigeuners, is bekeerd tot het christendom, ligt nu in coma
Bardha: De ‘leidende’ vrouw in het huis in Kosovo, hartelijk, diepzinnig, zorgt voor Jan
Kapiti: De vioollesleraar van Maria, kan gevoelig spelen, kan Maria door zijn muziek in tranen brengen
Michael: De krantenjongen, breekt zijn arm, is geobsedeerd door cijfers. Judith: Vriendin van Maria, raadt haar eerst de vriendschap met Ramiz af, maar steunt haar als ze zwanger is. De bewoners van het huis kan ik niet allemaal beschrijven. Ze hadden elk hun
bijzonderheden, de één was erg toeschietelijk en de ander juist meer
teruggetrokken, groten, kleinen…Er wonen veel soorten mensen in dat huis. situaties: Eerst is Paul op zijn werk, daar leren hij en zijn secretaresse Ramiz, de Kosovaar, kennen. Dit is belangrijk voor het verhaal, omdat die vriendschap steeds terugkomt. De tweede belangrijke situatie is op Oudejaarsdag. Ramiz brengt de avond door bij Maria. Ze gaan met elkaar naar bed en Maria blijkt hierna zwanger te zijn. Dat maakt veel gevoelens bij haar los. Wat ook belangrijk is in het verhaal, is het feit dat Paul naar Kosovo vliegt, op aandringen van zijn broer Jan. Paul komt in Kosovo en komt terecht bij het huis waar Jan woont. Ook de droom waarin Paul mee moet met Mulla is belangrijk. Paul moet de handgranaat toch af laten gaan, maar dat zou iedereen in feite gedaan kunnen hebben. Nu heeft Paul ook bloed aan zijn handen, net als Ramiz. De laatste situatie die belangrijk is, is als Michael de krant komt doen en Maria Ramiz’ naam op het gips ziet staan. Maria gaat Ramiz zoeken en komt hierdoor uiteindelijk te weten wat Ramiz voor haar verborgen hield, namelijk dat hij zelf iemand doodgeschoten heeft. vertelwijze: Het verhaal is in hij/zij perspectief geschreven. op zoek naar de thematiek: thema: In het verhaal zitten verschillende thema’s en motieven verwerkt, maar de belangrijkste zijn denk ik oorlog en vriendschap. Deze twee begrippen vormen een grote tegenstelling, maar worden mooi beschreven in het boek. ‘Brandglas’ is een roman, die berust op de oorlog in Kosovo in 1999. De auteur zegt zelf van het thema: “Brandglas is een roman die de lezer voor onontkoombare vragen stelt. Hoe veilig zijn de westerse zekerheden? Wat is echte liefde? Hoe radicaal is het christelijk geloof? Hoe schoon zijn schone handen?” Interessante, wezenlijke vragen dus! motieven: § Oorlog. Sjaak Verboom heeft de oorlog in Kosovo van dichtbij meegemaakt. Hij heeft er foto’s van gemaakt en heeft veel ellende gezien. De oorlog heeft veel mensen vernietigd en het is iets wat vaak voorkomt, dus het onderwerp is wel actueel § Vriendschap. Paul en Ramiz bouwen een vriendschapsrelatie op. Dat vriendschap iets belangrijks is in deze roman is duidelijk te lezen op blz. 91. Ramiz vraagt aan Paul: ‘wat is vriendschap. Vertel mij wat vriendschap is.’ § Liefde. Maria en Ramiz gaan van elkaar houden. Maria voelt zich erg gelukkig met Ramiz. Ramiz is de eerste man, na de dood van haar man, met wie ze zo’n relatie krijgt § Muziek. Dit motief speelt een minder duidelijke rol, maar je leest er wel veel over. Bij het maken van muziek, komen er veel gevoelens los, vooral ontroering en heimwee, bij Maria en Ramiz. Ramiz speelt viool, tijdens de kerstnachtdienst wordt er gezongen, Judith heeft, als Maria komt, een cd opstaan met vioolmuziek en Paul hoort de koster zingen als hij naar de kerk vlucht na de ruzie met Ramiz.
verband tussen de titel en het thema: Een brandglas is een glas dat verschillende stralen opvangt die elkaar kruisen en zo een brand kan veroorzaken. De stralen vallen later weer uit elkaar In het boek ‘Brandglas’ kruisen totaal verschillende levens elkaar, o.a. die van Ramiz, Paul en Maria, de levens lopen later weer uit elkaar…al de verschillende personen hebben een andere relatie met elkaar. De enige keer dat er in het boek letterlijk een brandglas voorkomt, is als Paul een flashback krijgt: Vroeger vermoordde Paul spinnen met een brandglas. Hij was bang voor spinnen, maar hij ving ze toch. Hij stopte ze in een doosje en hield het brandglas zo, dat de stralen van de zon er op de goede manier invielen en de spin verschroeide! Plaats in de literatuurgeschiedenis Sjaak Verboom heeft dit boek in 2003 dit boek geschreven, dus het is een heel recent boek! Het boek is geschreven naar aanleiding van gebeurtenissen tijdens de oorlog in Kosovo in 1999. Het is een realistisch boek, omdat Verboom daar zelf geweest is in die tijd. De stroming van dit boek is moeilijk te bepalen, omdat er zoveel verschillende stromingen in de moderne literatuur zijn, die ook vaak door elkaar heen lopen. Dit boek behoort denk ik toch tot de realistisch-romantische stroming, omdat er ook veel fantasie bijkomt en dus ook romantiek. 4) Beoordeling ‘Brandglas’ is het eerste boek van Verboom, misschien dat hij nog meer boeken gaat schrijven. Aan dit boek zitten veel positieve en negatieve kanten. Positief: De beeldende taal die Verboom gebruikt. Het begint direct met een camera die boven het aardoppervlak zweeft, hij gebruikt daar prachtige beelden voor, met een hele uitgebreide beschrijving. (pag. 9/10: Verder dwaalt de camera, speurt, zoals een oude vrouw met een lantaren onder de hanenbalken van een oude zolder zoekt naar foto’s van haar verdwenen kinderen (…) de bakermat van zoveel oorlogen. Oud bloed kleurt zwart. De aarde is hier inktzwart. Ook als de zon schijnt. Ook als er sneeuw ligt…) De thema’s in het boek zijn heel herkenbaar. De thema’s zijn oorlog, liefde en vriendschap, nu nog hele actuele thema’s. Een mens kan niet leven zonder liefde en vriendschap…! Vrienden/geliefden spelen een belangrijke rol in je leven!! Oorlog is nog steeds heel actueel, overal op de wereld zijn oorlogen, we lijken niet in vrede met elkaar te kunnen samenleven! Wat ik ook een positief punt vind, is dat Verboom een prachtig contrast weet te creëren. De tegenstellingen tussen het rijke westen (Nederland) en de oorlogsgebieden (Kosovo) worden op een goede manier beschreven. Ook de uitgebreide persoonsbeschrijving van de hoofd- en bijfiguren vind ik een goed punt! Natuurlijk zitten er ook negatieve kanten aan dit boek. Sjaak Verboom is christelijk, maar laat dat in zijn boek niet altijd even goed blijken. Hij schrijft wel over godsdienst en geloof, maar niet heel duidelijk. Hij geeft zijn mening niet over bepaalde zaken die je als christen af moet keuren. Voorbeeld: Op oudejaarsavond komt Ramiz bij Maria. In het boek wordt dat helemaal beschreven. Aan het einde van de avond gaan ze met elkaar naar bed. Verboom geeft hier helemaal geen commentaar op, hij beschrijft het gewoon neutraal. De reden hiervoor is dat hij niet de bedoeling heeft het publiek ethisch te vormen. Hij wil een vraag opwerpen of een onderwerp beschrijven en het publiek moet zelf weten wat het daarmee doet, of je het goedkeurt of afkeurt. Een ander negatief punt vind ik het open einde. Het boek lijkt midden in het verhaal te stoppen en je weet niet hoe het verder gaat met alle figuren uit het boek. Eindoordeel
Mijn eindoordeel over ‘brandglas’ is toch positief. Het is een mooi boek, met veel beeldende taal, wat mij erg aanspreekt. Bovendien zijn de thema’s herkenbaar en dat ik volgens mij heel belangrijk in een boek. De karakterbeschrijvingen zijn ook heel uitgebreid. Gevoelens worden duidelijk op papiergezet. Je kunt je daarom goed in de verschillende personen verplaatsen, want hun gedachtegang is goed te volgen. Het boek moet je wel rustig lezen, want anders heb je kans dat je het verhaal niet goed begrijpt. Achter veel dingen zit een diepere betekenis, en werkelijkheid en fantasie lopen in elkaar over, dus soms weet je niet meer wat nu wel echt gebeurd is en wat een droom is. Daarom moet je het rustig lezen. De thema’s begrijp je dan ook beter en de situaties en handelingen van de personen ook. Wel is het jammer dat Verboom zijn christen-zijn zo weinig naar voren brengt. Dat had van mij toch wel sterker gemogen. Ook het open einde is een beetje jammer. De gegevens voor een goed gebaseerde conclusie ontbreken dus je hebt geen idee hoe het verder gaat met alle hoofdfiguren. Ramiz is naar Kosovo vertrokken, maar wat gaat hij daar verder doen? Hoe gaat het verder met Jan, blijft hij in coma liggen, sterft hij, of komt hij weer bij? Hoe gaat het verder met Paul, met Maria, met de huisbewoners in Kosovo?! Ik vind het jammer dat hij daar niet nog verder over doorschrijft. Van dit boek kun je ook veel leren. Liefde en vrede zijn heel belangrijk in je leven. Oorlog verkilt, brengt haat en verdriet, zaait dood en verderf. Je ziet het aan de kleine kinderen in Kosovo. Nog voor ze kunnen praten, zien ze al zoveel verschrikkelijke dingen, die ze hun hele leven niet meer vergeten. Hierdoor beschadigen zij erg. Ook volwassenen lopen door oorlogen trauma’s op. Het is dus beter om de vrede te bewaren en geen oorlogen te voeren, al zijn sommige oorlogen wel noodzakelijk. Ik raad iedereen aan dit boek een keer te lezen!