Asbestemming door A.F.Th. van der Heijden

1 Boekbeschrijving A Titel en auteur: ‘Asbestemming’ van A.F. Th. van der Heijden
B Jaar en plaats van uitgave: 1997 Amsterdam
C Aantal bladzijde: 347
D Ondertitel: Een requiem
E Opdracht: n.v.t. F Indeling: Het boek bestaat uit een proloog, vijftien hoofdstukken, een gedachtenbundel en een verantwoording. Sommige hoofdstukken ingedeeld in dagen. G Beschrijving Voorkant: Een sepia portret van de vader van A.F. Th. van der Heijden rond de twintig jaar oud bevestigd aan een marmeren blok wat vermoedelijk aan een grafsteen toebehoord. 2 Samenvatting Adderi zit in zijn favoriete café, café de Z. Hij wordt in het gezicht geslagen door iemand die beweert bevriend te zijn met een persoon die Adderi in zijn boek beschrijft en daar niet van gediend is. Hierna bezoekt hij zijn vader in het ziekenhuis, met een blauw oog (tot grote schaamte van Adderi). Zijn vader ligt op sterven, wat geen verrassing is na de serie opnames die hij al achter de rug had. Op zijn twaalfde gaat Adderi een tijdje weg van zijn ouderlijk huis, zijn vader maakt het te bont met zijn drink gedrag, hij gaat uit logeren bij zijn oom en tante. Een tijd lang zweert Adderi drank af, later als hij wat ouder is probeert hij hem juist te verslaan in zijn drink gedrag, zo komt zijn geërfde drankzucht te voorschijn. Hij gaat naar zijn vader, om afscheid te nemen. Hij denkt aan alle informatie die zijn vader in zijn hoofd over zijn jeugd die hij nooit heeft losgelaten. Hij tracht voor de laatste keer zijn vader te laten vertellen over zijn jeugd. Wat hem vroeger niet lukte, lukt hem nu, zelfs aan zijn sterfbed niet. Toto is jarig, Adderi geeft hem een timmerset, het beste en het enige cadeau wat zijn vader hem ooit had gedaan. Adderi’s vader lijkt nu toch echt op sterven te liggen, voordat hij aankomt in het ziekenhuis blijkt zijn vader, geheel in zijn eentje, te zijn gestorven. Het feit dat zijn vader dood gegaan is op de verjaardag van zijn zoontje, geeft de symboliek van zijn gereïncarneerde vader weer. Piet, was altijd door gegaan met roken ook na zijn vele opnames in het ziekenhuis, tegenover zijn vrouw die altijd zo veel voor hem probeerde te doen was dat extra pijnlijk. De deadline van het asbestemmingsformulier begint te dringen maar nog steeds is er geen beslissing genomen. Heijdeniana, A.F.Th van der Heijden zijn rouw boekje vol met gedachten over de dood en zijn vader. Terwijl de schrijver bewust niet de crematie had beschreven beseft hij nu dat het wel degelijk een belangrijke gebeurtenis was. Hij beschrijft de crematie waarin hij een verhaal voordraagt over Chopin, een muzikant waar zijn vader van overtuigd was dat hij was doodgebloed door zijn vingers. Na de zijn toespraak valt hij in snikken uiteen. Zijn zoontje troost hem, het intiemste moment van zijn leven, nog nooit heeft hij zo dichtbij iemand gevoeld als zijn zoon toen. Na de crematie duikt Adderi, uiterst toepasselijk, de kroeg in. Tijdens een uitje, waar zijn vader hem met de brommer heen had gebracht, kreeg hij een brief. Met niet alleen bericht van zijn moeder, maar verrassend genoeg ook van zijn vader, die nooit iets schreef. Dat raakte Adderi wel, hij had afgesloten met: ‘Je vriend en vader’. Op zijn eerste begrafenis als klein kind van tien, hielp hij met het dragen van de kist van een dode baby, waar hij twee kwartjes voor kreeg. Van die twee kwartjes kocht hij vervolgens een vlieger, die hij na schuld gevoelens, offerde aan de baby. Het ergste wat Piet Adderi hem ooit heeft aangedaan is dat hij de sleutels van zijn huis had aangeboden aan een aantal studenten die op zoek waren naar ‘een verzetje’. Door dit tafereel te beschrijven bezweert hij de situatie, wat zijn manier van acceptatie is.
3 Verhaalfiguren A Belangrijkste figuren: Adderi: De ik figuur en tevens de schrijver, een dikke man die veel drinkt. Hij zoekt naar hoe om te gaan met zijn leven en daarmee ook zijn vader. Hoe de man er voor hem is geweest, en vooral niet. Door dit boek probeert hij alle dingen die zijn vader heeft verkeerd gedaan, te accepteren en ook soms een onhandige lieve kant in hem te zien. Drank bindt de twee, Adderi probeert zijn vader te verslaan op zijn eigen terrein. Cynisch als hij is ziet hij overal negatieve symboliek in. Hij zoekt een plek voor zijn vader en hun relatie, ergens om hen uittestrooien. Piet: De vader van Adderi en de persoon waaraan dit requiem gewijd is. Niet altijd een even goede vader maar zeker een die liefde draagt voor zijn zoon. Hij zuipt veel, en dat zorgt er voor dat hij er vaak niet is en ongelukken heeft op de brommer. Hij probeert altijd nog de schijn op te houden dat hij een functionerend mens is, maar dat deel heeft hij in de oorlog achtergelaten. Toto: De zoon van Adderi. Een klein kind die van zijn vader houd, als er in het boek om vertedering gaat, dan gaat het meestal over Toto. Hij begrijpt niet helemaal wat er gebeurd als ‘opa piet’ dood gaat, maar gedurende het verhaal leert hij de betekenis ervan. B Uitbouw karaktes/Gegeven karakters: Alle drie de karakters zijn uitbouw karakters. Adderi leert langzamerhand om gaan met de dood van zijn vader, hij geeft betekenis aan alle gebeurtenissen in zijn jeugd en volwassen leven die hem getekend hebben en verwerkt zo zijn relatie met zijn vader. Piet, getekend voor het leven door zijn ervaringen in Indië. Langzaam veranderd hij in de ogen van zijn zoon van een lieve papa, naar een zuiplap, die altijd onder de verwondingen zat die hij opliep als hij zat op z’n brommer zat. We lezen hoe hij aftakelt in het ziekenhuis en zich overgeeft aan de dood, alleen. Toto het kleine kind wat veel van zijn papa houdt en ook van opa Piet. Hij wordt gaandeweg het verhaal een stuk volwassener, hij leert wat de dood is. Toto verandert relatief weinig, wat hem een beetje een twijfelgeval maakt. 4 Ruimte A Plaatsen: Het St.Catharina ziekenhuis in Eindhoven, Café de Z. Zijn ouderlijk huis en het crematorium zijn allemaal plaatsen waar zich grote stukken van het boek afspelen. B Voorbeeld belangenruimte: Als zijn vader op sterven ligt is onze schrijver op een feest, hierover schrijft het volgende: ‘Vreemd en roestig inderdaad, en dat werd die zaterdagmiddag nog benadrukt door het grijze weer, dat een stolp over de stad had gezet; alle geluid werd gesmoord niets klonk helder. Toch had Frits er voor gekozen zijn eenenzestigste verjaardag in de tuin te vieren, waar alles wat roestig en vreemd mocht zijn overdadig de jasmijn bloeide’. Het is duidelijk dat het hier om een vrolijke aangelegenheid gaat om trieste omstandigheden, de regen en de roestige tuin contrasteren mooi met de verjaardag en jasmijn bloesem. 5 Vertelwijze Het boek is een soort van biografie die alleen het leven van de schrijver beslaat in hoe verre het verhoud tot zijn vader, wiens leven hij ook uitvoerig beschrijft. Het is geheel vanuit de schrijver geschreven en is mix van fictie en non-fictie. Ook zou men kunnen spreken van een zekere commentaar vorm die hier ingepast is, de schrijver geeft regelmatig commentaar vanuit het heden (eigenlijk het toenmalige heden: 1994) op wat er zojuist plaats gevonden heeft, bijvoorbeeld na een stuk over Berlijn: ‘Ik draag zijn dood nog om me heen. Ik leef in zijn dood. Ik had over zijn sterven willen schrijven, om er enige zin in te kunnen ontdekken, niet over zijn verbranding daar leek me geen enkele zin in te ontdekken. Nu heb geen andere keus meer dan erover te schrijven. Berlijn roept zijn crematie op, omdat op die plechtigheid ook de oorlog een genodigde bleek.’ 6 Tijd A Jaar/Periode: De tijden wisselen tussen de jeugd van de schrijver (vanaf acht jaar) tot vlak voor en na het sterven van zijn vader. Hij is geboren in 1951, op zijn achtste was het dus 1959, dat is de vroegste periode wat het boek beslaat. Zijn vader sterft midden 1993 en het boek loopt tot ongeveer november. Van 1956 tot 1993. B Chronologie: Het eerste deel van het boek chronologies, het begint met de maand voor zijn vaders dood en verloopt redelijk tijdsgetrouw, met hier en daar een uitstapje, naar de dood van zijn vader. Daarna word er afgewisseld tussen: de schrijver zijn jeugd; de tijd voordat/nadat zijn vader overleden was; verhalen over zijn vader’s jeugd en allerlei filosofische ideeën en gedachten. C Flashbacks: Omdat dit requiem gedeeltelijk als een dagboek is geschreven zal de niet chronologies volgorde van deze dagboekdelen, niet beschouwen als zijnde flashforwards/backs. 7 Motieven Vader zoon verhouding, alcoholisme, de dood en verwerking. Het vader zoon verhouding thema is duidelijk aanwezig je leest in hoe verre zijn vader, ook buiten zijn aanwezigheid, invloed heeft op Adderi. Hij heeft het in zijn boek heel veel over hoe slecht zijn vader was. Ook ziet hij, in het opvoeden van zijn zoon, een manier zijn mislukte relatie met zijn vader te helen. Het moge duidelijk zijn dit boek staat in het teken van zijn vader. Alcoholisme, wat ook onderdeel uitmaakt van de vader zoon relatie, want Adderi drinkt om zijn vader te overtroeven om hem te verslaan op zijn eigen terrein een heel persoonlijk soort afrekening met zijn vader waar hij erg veel mee bezig is, ook speelt hij een soort spel met drank, een spel wat hem alcoholist maakt: ‘Geen drinker wil stomdronken worden. Hij wil de roes, die na een beperkt aantal glazen in hem is neergedaald, vasthouden zoals die nu is, en hij doet dat door de bereikte euforie te conserveren – met een volgend glas, Hij vernist, verguld als het ware zijn roes met een glas dat al niet meer tot de roes bijdraagt. In dit laatste glas, telkens weer door een nieuw vervangen wordt, meent de drinker een soort pas op de plaats te maken: zijn begeerde gelukzalige stemming is voltooid, hij hoeft alleen deze volmaakte staat te houden.’ De dood en de onmacht van Adderi is ook een groot thema, wat natuurlijk niet zo gek is voor een requiem. De dood komt terug in allerlei vormen in dit boek: angst, onmacht, afrekening en zinloosheid. De angst voor de dood van zijn vader; de onmacht die hij voelt als hij hoort dat zijn vader alleen is gestorven; de vele gedaantes van zijn vader die hij moet leren accepteren en het feit dat dood het leven volgens Adderi zinloos maakt: ‘Laatste woorden van een stervende hebben geen echo, geen waarde. Al onze woorden en gebaren zijn laatste woorden en gebaren, en dus waardeloos, zinloos.’
8 Titel en motto A Verklaar de titel: Asbestemming, de naam van het formulier van het crematorium wat te doen met de as van Adderi zijn vader, Piet. Tevens metafoor wat Adderi moet met de dood van zijn vader, hoe hij met dood omgaat waar hij de as/ de dood een plaats geeft, en de noodzaak ervan, want net zoals het formulier een deadline heeft, zal Adderi zijn vader ergens moeten plaatsen om verder te kunnen leven. De ondertitel ‘een Requiem’ slaat op de christelijke dode zang. Deze heeft grote hoogte punten en diepe dalen, dan weer vrolijk voor zijn overgang naar de hemel, dan weer boos en gefrustreerd over zijn dood. Wat is wat A.F.Th van der Heijden ook aan zijn boek wou meegeven, geen afrekening en geen heiligverklaring, maar een beetje van beide. B Verklaar motto: ‘It was a nest of blue blazers..’. Het motto slaat op families met een goede afkomst, de vader en zijn zoon hebben het allebei gemaakt (financieel gezien). Maar Aderri komt niet uit een rijk milieu, integendeel. Het motto is heel toepasselijk net zoals het boek zwartgallig, want vader en zoon hebben het er, op wat voor een manier dan ook, niet goed van afgebracht. Wel erft Aderri de drankzucht van zijn vader, wat natuurlijk slaat op het motto. Ook is er een passage in het boek wat een directer verband legt met het motto: ‘Er was een tijd, eind jaren zestig, dat op mijn vaders afdeling bij Philips, de lakspuiterij, de mode ontstond (of misschien een was het wel een stilzwijgende afspraak die de hele fabriek gold) om wit overhemd en stropdas onder de overall op het werk te verschijnen. ...Waarom? Hadden zij, mijn vader en zijn medearbeiders (misschien hier al: collega’s), behoefte aan een uiterlijk teken om de geslaagde wederopbouw en de toegenomen welvaart te bevestigen, waar zij als geen andere groep in de samenleving aan hadden bijgedragen? Een witte boord onder de blauwe boord: het was hun tweekleurige vlag van een langzame revolutie, hun ironische oplossing van het klassenverschil. De schijn van zo’n overhemd met stropdas te dragen in laag geschoolde baan, is typerend voor het gedrag van zijn vader, het onrealistisch houden van schijn. 9 Thema Hoe om te gaan met de erfenis van je vader. Ik denk dat dat de lading dekt. Zoals A.F.Th van der Heijden schrijft: ‘… niet waarom maar hoe te leven.’ Dit boek schrijft hij hoe hij met zijn dode vader om moet gaan en de herinneringen die hij oproept. En niet te vergeten zijn alcoholistische erfenis. 10 Stijl A Zinsbouw: Uitgebreid met veel kantekeningen soms ook kort en bondig, maar wel begrijpelijk, zijn zinnen hebben ook wel iets poëtisch, ze zijn duidelijk met zorg geconstrueerd. Bijv: ‘Maar als het mij niet lukt door drankgebruik zo ver weg te raken dat zelfs mijn geheugen, na afloop, voor zware gaten zorgt om de schaamte in te dumpen, dan moet het ook tussen de dood en mij wel goed komen.’ ‘Het was goed zo.’ ‘Hij had nergens pijn.’ B Woordkeuze: Enigszins oude maar geen ingewikkelde woorden, wel een afwijkend soort grammatica die niet altijd even voor de hand ligt. Bijv: ‘In geval van bijzetting, moest de – te kopen of te huren – sierurn dan in een gehuurde nis van het bij het crematorium aanwezige columbarium worden geplaatst, in een familiegraf, in een urnentuin, of gewoon thuis op de schoorsteenmantel?’ 11 Eigen mening A Lees geneugten: Ik vond het een bijzonder vervelend boek om te lezen, Meneer A.F. Th. van der Heijden is een serieuze cynicus. Hoewel sommige verhalen (voornamelijk over zijn jeugd) wel wisten te boeien was het altijd gekleurd met negatieve symboliek, zo weet hij zelfs van een kinderspelletje ‘een symbool van eeuwige scheiding’ te persen. Ik begrijp dat hij het moeilijk heeft met zijn vader die zo veel invloed op zijn leven had, in negatieve zin. Als het doorlopende verhaal, wat marginaal interessant is, weer voor de zoveelste keer word onderbroken voor onheilssymboliek word ik het toch wel een beetje zat. Later in het boek vinden we zelfs een bundeling van dit soort gedachtes. Maar later, verrassend genoeg, zijn er toch een paar lichtpuntjes te vinden, zijn zoon die hem troost tijdens de crematie. En een paar onhandige liefdesvertoningen van zijn vader. Het boek eindigt weer met het ergste wat zijn vader hem ooit heeft aangedaan namelijk, het aanbieden van zijn huis en vrouw aan een aantal studenten die opzoek waren naar een ‘verzetje’. Als een soort ranzige slagroomtoef op deze beschimmelde taart van een verhaal wordt gespoten. B Informatieve waarde: Dit boek heeft, vooral me wat inzicht gegeven in de naoorlogse generatie (ook al is uit de ogen van maar een persoon) hoe vervuld hun leven was van de nasleep van de oorlog. Ironisch genoeg, zoals de schrijver zelf ook aantipt, is wat hun verweten word dat zij de oorlog niet hebben meegemaakt. Hij leeft met een vader die kapot gemaakt is in de oorlog, die daar wonden heeft opgelopen die nooit meer herstellen, die hij erft. C Literaire waarde: Het boek staat vol ideeën over de dood, over alleen zijn en de theorie van de drank. Maar eigenlijk weet het mij allemaal niet te boeien, hij zoekt het onheil zo duidelijk op, daar is geen logica op los te laten. Met een ‘feitelijke’ retoriek waarvan ik rond uit ziek wordt. Ik kan me voorstellen dat sommige mensen uit dit boek literaire geneugten halen, maar ik niet. D Herschrijven: Dit is een requiem een soort laatste eer aan zijn vader (maar zeker geen heiligverklaring!) ik kan moeilijk oordelen of ik het anders geschreven had moeten worden, omdat het zo’n persoonlijk document is. Hoewel het boek, zoals ik onderhand wel duidelijk gemaakt heb, niet mijn smaak is kan ik niet zeggen dat zijn stijl slecht is, zijn zinnen, hoewel in dienst van een cynicus, zijn mooi. E Eindoordeel: Ik zou dit boek nooit gelezen hebben als ik wist waar ik aan begon. Het boek is duidelijk goed geschreven (stilistisch gezien) maar de materie is zo zwaar, het is gewoon niet leuk meer. Hij weet overal het ergste uit te halen en weet nergens te relativeren. De schrijver komt mij over als een depressieve ellendeling die zichzelf veelte serieus neemt. Het is wel duidelijk dat hij met dit boek een soort verwerkingsproces meemaakt, ook al twijfel ik of hij aan het einde helemaal klaar is met dat proces. Wat natuurlijk wel mooi is dat hij zijn vader een beetje een plaats heeft kunnen geven, maar ik hoef het niet te lezen.