Deel III (hoofdstuk 53-68)
Motto van Bruce lee: "Do not pray for an easy life, pray for the strenght to endure a difficult one".
Dit motto is ook duidelijk: Als je alles cadeau krijgt in je leven maakt dat je niet sterk, maar als je de kracht krijgt om beproevingen te doorstaan, is dat veel beter voor je.
Aaron Bachman verandert. Hij wordt een fanatieke bokser en hij gaat beter zijn best doen op school. Hij is inmiddels zeventien jaar en heeft zijn Mavo-diploma gehaald. Op school was er maar één leraar die aandacht aan hem besteedde: muziekleraar Broere die hem ook boeken meegeeft. Hij wordt een vervangende vaderfiguur. Zijn oom Mart komt hem helaas duidelijk maken dat hij een bastaardkind is. Hij bezoekt nog een keer zijn vader die excuus aanbiedt "voor alles . Hij komt binnenkort vrij, maar hij keert niet terug naar zijn altijd mopperende en op Aaron scheldende vrouw. Hij verlaat de gevangenis en gaat meteen met een andere (lelijke) vrouw Leonora samenwonen in een caravan. Jo is woedend.

Aaron laat zich inschrijven bij het arbeidsbureau. Hij is echter ook een prijsvechter geworden en wint alvast kleine wedstrijden om geld. Zijn leermeester is hierbij Art, die ook als een soort vader voor hem is: maar dan op het gebied van het vechten (het zwaard) zoals Broere een vader voor hem is bij het schrijven (de pen). Ook correspondeert hij met zijn in Japan verblijvende opa, die hem ook wijze raad geeft. Hij gaat een keer in Rotterdam langs zijn vader en leraar Broere en die laatste vertelt hem hoe de ware kunstenaar is (zie hiervoor onder titelverklaring). Van zijn vader met zijn nieuwe vrouw baalt Aaron enorm. Hij gaat op bokstournee. Zijn moeder schrikt er wel van: ze blijft alleen achter.

Deel IV (hoofdstuk 69-110)
Motto van Ernest Hemingway: " Nobody really knows or understand and nobody has ever said the secret. The secret is that it is poetry written into prose and it is the hardest of all things to do.

Het motto: De geheimen van het leven zijn eigenlijk onbekend, maar als je poëzie in proza(verhalen) kunt samenvoegen is dat het moeilijkste van alles. Probeer je leven op te schrijven in het verhaal.
Aaron gaat met zijn teamgenoten en Art naar Bangkok om te trainen. Hij ontmoet er bijzondere mensen zoals de transgender op wie hij min of meer verliefd raakt. Maar het komt niet tot seks met de transseksueel die alleen nog een vagina moet laten maken. Na afloop van het trainingskamp belt hij met zijn moeder: ze hebben longkanker bij haar ontdekt. Ze voelt zich weer door het leven in de steek gelaten.
Hij begint zijn tournee in Parijs waar hij de lieve en fraaie masseuse Nadine Marceau, een Nederlandse gastvrouw, ontmoet. Na zijn mooie overwinning op de Franse kampioen versiert hij haar en ze wil wel mee terug naar Nederland. Hij gaat zich nu bezinnen op zijn leven: wil hogerop: gaat havo doen, want Nadine studeert ook. Moeder heeft grote schulden gemaakt, maar ze wil niet financieel geholpen worden door Aaron die geld heeft verdiend met boksen. Ze moet worden geopereerd. Het leven lacht haar niet toe.
Aaron is bang voor de liefde om zich helemaal te geven en Nadine vertrekt daarom weer naar Parijs. De ster van Aaron rijst hoog en hij mag gaan vechten in New York. Maar hij verliest de titel omdat hij er niet bij is met zijn hoofd: tijdens de finale van het gevecht denkt hij aan de strijd van zijn moeder. Hij wil daarna het liefst niet meer boksen.
Als hij weer thuis is, is Nadine nog steeds niet terug uit Parijs. Hij heeft spijt van zijn gedrag, want hij is wel gek op haar. Met zijn simpele neef Edwin gaat hij op de motor naar Hoek van Holland. Op de terugweg zien ze bij hoge snelheid een bord met wegopbreking over het hoofd en knallen er vol op. Aaron ziet schimmen en beelden: het monster van zijn vroegere jeugd blijkt nu dus de motor van Edwin te zijn. Het verhaal is rond. Hij heeft o.a. gebroken rugwervels en hij wordt met grote moeite opgelapt. Jo komt hem nu alles vertellen over zijn bio-vader: dat was namelijk de man die door zijn stiefvader Leen is doodgeslagen en die mooi weer kwam spelen. Hij wilde foto's tonen aan zijn zoon en dat wilde Leen niet.
Aaron moet revalideren en opnieuw leren lopen. Zijn loopbaan als kickbokser is natuurlijk voorbij. Art wil hem graag als trainer een baan aanbieden. Nadine komt hem uit het ziekenhuis ophalen. Ze zoenen weer. Ze gaan naar het huis van zijn moeder die aan de chemo is. Daar staat een doos die zijn opa vanuit Japan heeft gestuurd. Aaron had hem één schrift met verhalen toegestuurd. Zijn opa vindt dat hij goed kan vertellen en heeft een tweedehands schrijfmachine van Duitse makelij opgestuurd. Aaron zal moeten gaan schrijven (de pen) nu het vechten (het zwaard) niet langer kan. Dat besluit Aaron ook te doen: het dubbeltje dat hij was toen hij in Vlaardingen werd geboren, is eigenlijk toch een kwartje geworden. Hierdoor is er eigenlijk een hoopvol (open) einde.

3. eerste reactie

Het boek sprak me wel aan omdat ik me heel erg afvroeg waar het over zou gaan en wat er zou gaan gebeuren. Ik vond het onderwerp uiteindelijk heel interessant vooral omdat het voor je gevoel ver van ons verdaan is en in de werkelijkheid om de hoek. Ook omdat het zo dicht bij kwam, de vader die in  scheveningen vast zat, vond ik het interessant. want voor mij is de gevangenis gewoon een oude gevangenis en voor hem is het de plek waar zijn vader lang vast zat en een plek waar hij een hekel aan heeft.

Mij is Jo, zijn moeder, het meest bijgebleven. Omdat zij zo erg veranderde door het boek heen. In het begin was zij een sterke vrouw en moeder wat veranderde door een eenzame, zelfmedelijdende, hatende vrouw en daarna een zieke, lieve, zwakke moeder die het best voor haar zoon voor te leek hebben. Dit merkte je vooral toen zij aan het einde van het boek haar zoon in het ziekenhuis kwam bezoeken en vertelde dat ze dit niet zo had gepland dat het niet haar bedoeling was om hem zo een stom leven te geven maar dat het helaas zo gebeurd was.

Een andere gebeurtenis wat me sterk is bijgebleven was toen Papa Leeuw dee vreemde man in de deuropening vermoord had. Omdat het hele boek lang hij zoekt naar een naam van de man en een antwoord op de vraag waarom hij er was en waarom papa Leeuw hem vermoordde. Dit kwam uiteindelijk bij het einde wat voor hem betekende dat hij het achter hem kon laten dat hij niet meer hoefte te zoeken naar zijn vader en naar de naam van de man.

4. tijd, ruimte en personen.

Het is niet zeker tussen welke tijden het boek zich afspeeld maar het speeld zich zeker af tussen de levensjaren 11 tot 23 van Aaron Bachman. Er worden in het verhaal Flash backs gebruikt alleen is het een flashback naar eerder in het verhaal dus heb je het al gelezen.  Het speelt zich af in de schaduw van Rotterdam, Rotterdam en in Scheveningen.

Aaron Bachman

Aaron is de jongen die opgroeit in de arbeiderswijk van Vlaardingen. Hij komt uit een zwak sociaal milieu. De band met zijn vader is goed (Papa leeuw) totdat zijn vader iemand doodslaat en in de gevangenis behandelt. Hij hangt wat op straat met vriendjes en hij doodt de verveling thuis met het uitoefenen van seks met zijn buurmeisje Olivia. Zijn moeder zegt vaak dat ze had gewild dat hij niet geboren was. Op school gaat het ook niet zo geweldig, maar Aaron wil per se naar de mavo. Het gaat niet zo goed; de leraren besteden weinig aandacht hem, behalve muziekleraar Broere. Die wijst hem de weg naar de literatuur. In zijn vrije tijd is Aaron in het dierenasiel te vinden, waar hij een band opbouwt met Otis. (De symboliek van de verschoppeling, net als Aaron) Als hij het dier kwijt raakt, omdat het afgemaakt moet worden vanwege een bijtincident waarbij de hond hem te hulp komt, is hij eerst even radeloos. Dan ontfermt de kickboksleraar Arturo zich over hem en hij wordt fanatiek. Hij snapt dat hij geld kan verdienen met deze sport en hij vecht zich naar de top. Zijn opa is ook al een plaatsvervanger van zijn vader. Die schrijft hem brieven uit Japan en vertelt hem over de samoeraivechters. Alex leert ook de ware liefde kennen via Nadine Marceau, al is hij nog niet rijp voor een vaste relatie. Hij verliest een titelgevecht in Amerika, mede omdat hij tijdens het gevecht teveel met zijn gedachten bij zijn moeder is die intussen aan longkanker lijdt. Hij heeft ook gehoord dat zijn vader Leen niet zijn biologische vader, maar die is juist door zijn stiefvader doodgeslagen. Terug in Nederland na zijn verloren titelgevecht gaat hij op zoek naar Nadine, die echter in Parijs zit. Na een zwaar motorongeval breekt hij enkele wervels, maar ook daar vecht hij zich doorheen. Eenmaal uit het ziekenhuis krijgt hij een schrijfmachine van zijn opa toegestuurd. Hij moet het zwaard laten vallen, maar kan wel de pen gebruiken. En hij gaat driftig aan het werk, Hij ramt zijn verhaal op de Erika. Eigenlijk is Aaron een nieuwe Multatuli (let. ik heb veel geleden) Want ook hij wil gelezen worden!

Arturo

Art is zijn kickboksleraar die hem naar de top brengt. Hij gelooft in Aaron en wijst hem de weg in het leven door zijn vechtersmentaliteit te stimuleren. Hij is zo'n substituut-vader die jongens zoeken als hun eigen vader (in dit geval zelfs twee keer) onbereikbaar is geworden.

Broere

De muziekleraar van het Casimir is ook al zo'n substituut-vader voor Aaron. Hij stimuleert de interesse van Aaron voor de kunst (literatuur) De weg voor een schrijver is erg moeizaam. Die moet het vaak in zijn eentje opknappen (maar ook alleen met de goden). Aaron zoekt Broere op in Rotterdam en hij is dan meer een vader voor hem dan Leen die hij daarna bezoekt en die hij boos achterlaat.

Leen Bachman

Leen heeft destijds Jo uit de penarie geholpen. Ze was zwanger van een student die na zijn daad de benen had genomen. Hij wordt nauwelijks geaccepteerd door de familie van Jo. Hij slaat zijn concurrent-vader die na jaren mooi weer komt spelen neer en per ongeluk dood. Daardoor komt hij in de gevangenis. Hij neemt het niet zo nauw met allerlei huwelijkse regels en hij besluit niet meer terug te gaan naar huis maar een andere vrouw te nemen. Dat neemt Aaron hem kwalijk. Na een bezoek in Rotterdam keert hij niet meer terug naar Leen en Leonora.

Opa

De opa van Aaron van moeders kant is een zeeman. Hij heeft ook zo'n avontuurlijke geest en kan niet tegen het gezeik thuis. Hij lijkt weinig last te ondervinden van de dood van zijn vrouw en gaat weer snel naar Japan, waar hij snel een nieuwe vriendin tegen het lijf loopt. Van uit Japan stuurt hij brieven naar Aaron en hij wijst hem op de kwaliteiten van de samoeraivechters. Hij stimuleert Aaron wel daarmee het schrijftalent van Aaron. Ook geeft hij een essentieel cadeau: een mooie Erika schrijfmachine. Daarop zal Aaron zijn verhaal over zijn jeugd en puberteit gaan tikken.

moeder Jo

In het begin van de roman scheldt Jo erg veel op Aaron. Ze wenste dat hij nooit geboren was. Later wordt het de lezer duidelijk waarom ze zo reageert. Ze heeft het zwaar als haar man in de gevangenis zit en zij vrijwel geen geld heeft om rond te komen. Ze gaat Leen bezoeken maar als dank voor alles, gaat hij niet meer terug, maar zoek een nieuwe vriendin. Later wordt de relatie tussen Jo en Aaron toch wat beter. Helaas krijgt ze longkanker. Wanneer Aaron in de ring staat voor een belangrijk titelgevecht, moet hij steeds aan de moeilijkheden van zijn moeder denken en hij verliest o.a. daardoor. Jo komt hem trouw opzoeken in het ziekenhuis waar hij revalideert voor zijn gebroken rugwervels.

5. Vertelwijze/ Opbouw

Het boek heeft vier delen die alle met een Engelstalig motto beginnen. De delen hebben geen titel en ze worden onderverdeeld in korte titelloze hoofdstukken van meestal 3 à 4 bladzijden. Het zijn er in totaal 110 geworden.
De volgorde van die hoofdstukken is vrijwel strikt chronologisch. Het verhaal begint bij Aron als hij ongeveer 9 jaar is en het verhaal eindigt met zijn ongeluk en het herstel als hij 23 jaar is.

Het perspectief berust bij de ik-figuur Aaron Bachman en alles zien we door zijn ogen. Het is dus wel een onbetrouwbaar perspectief ,omdat hij de gang van zaken als personage inkleurt. Hij vertelt achteraf in de o.v.t.

6. thematiek en interpretatie

De title van het boek is alleen met de goden. Hiermee wordt verwijst naar een gesprek tussen Boere en Aaron. Hier zegt Broere: “want ze zijn alleen met de goden door wie ze hun leven werden geplaagd en getreiterd met al hun schimmen, beelden, woorden en ideeën,” Blz 298.

In deze zin wordt ook gezegd dat de schrijvers van boeken worden geplaagd en getreiterd met al hun schimmen, beelden, woorden ideeën. Dit is een fenomeen waar Aaron altijd mee heeft gezeten want hij kon nooit slapen door een zwarte schim wat hem achtervolgde (later bleek dat de motor was waarop ze hadden gereden) en dat hij altijd alle beelden, woorden en ideeën moest gaan opschrijven in een schrift om rust in zijn hoofd te vinden.

Het boek heeft 5 motto’s:

1.          “If there is light, it will find you.” Charles Bukowski blz 2

2.          “I was god’s most miserable creature, forced even to roturing myself.

Surely upon this earth no grief was greater than mine.” John Fante

3.           “It is said the warrior is the twofold Way of pen and sword, and he should have a taste for both ways.” Miyamoto Musashi

4.          “Do not pray for an easy life, pray for the strength to endure a difficult one.”  Bruce Lee

5.          “Nobody really knows or understand an nobody has ever said the secret. The secret is that it is poetry written into prose and it is the hardest of all things to do.” Ernest Hemingway

Het eerste motto is eigenlijk de hoofdmotto en de andere versterken hem. Door deze motto’s weten we dat het gaat om onderdrukking, armoede, overleven, vechten voor lijfsbehoud en het behalen van kleine succesjes.

De motieven van het boek zijn:

• Vader-zoonrelaties. In het boek zie je de duidelijk sterke relatie tussen de vader (papa leeuw/leen Bachman) en de zoon (Aaron Bachman). Door het boek heen zie je deze relatie sterk afnemen en aan het eind een beetje toe nemen. Toch blijft de relatie tussen Leen en Aaron heel erg belangrijk voor Aaron, en ook heel erg moeilijk. Vaak weet hij niet of hij hem moet haten of van hem moet houden. De relatie wordt nog ingewikkelder als Leen niet Aarons vader bleek te zijn. Maar Aaron besloot dat ookal is hij niet zijn biologische vader is hij wel zijn vader want hij heeft toch altijd voor hem gezorgd en hem een achternaam gegeven.
• Moeder-zoonrelaties. De relatie tussen Aaron en zijn moeder is niet heel goed in het boek. Jo slaat Aaron vaak en als hij te sterk wordt doet ze hem pijn door naar hem te schreeuwen en uit teschelden. Dit maakt Aarons jeugd niet beter. Toch houdt Aaron door het boek heen veel van haar. Hij doet er alles aan om het haar makkelijker te maken. Hij besluit ook om te gaan vechten zodat hij haar kan helpen ookal haat zij het dat hij vecht en ziet ze het als een soort straf.
• Vriendschap. Door het boek heen zie je hoe belangrijk vrienden voor Aaron zijn. Hij niet veel vrienden alleen uit zijn wijk geen van school. Hij vind het moeilijk om vrienden te maken en maakt ook verkeerde vrienden. Zijn beste vriend Gerald is een getinte jongen die in het boek veel gepest wordt. Alleen ziet Gerald niet dat Aaron net zo gepest wordt en het net zo moeilijk vind. Gerald vind zichzelf vooral zielig en zegt vaak dat Aaron hem niet begrijpt waardoor Aaron hem niet gaat begrijpen.
• Seksualiteit. Je leest in het boek veel over seksualiteit. In het begin over hoe hij en Olivia soms in de kelder op ontdekkingsreis gingen en later over hoe Nadine hem leert om het rustig te doen.
• Sport. Sport is erg belangrijk in Aarons leven want daar haalt hij zijn geld vandaan. Hij is namelijk een kickbokser. Alleen moet hij hiermee stoppen als hij een ongeluk heeft gehad. Hij baalt van het ongeluk maar is opgelucht dat hij niet meer hoeft te kickboksen.

Het thema van het boek is coming of age. Je ziet hoe Aaron opgroeit en hoe hij zijn jeugd mee maakt.

7. persoonlijke waardering

Ik zelf vond het boek heel erg mooi en interessant. Het was makkelijk te lezen maar wel veel te lezen. Veel dingen werden te uitgebreid verteld en soms dacht ik wel van ja nu snappen we het ga verder met je verhaal. Ik ben het niet eens met de eerste recensie ik vind de taal niet zo simplistisch ik vind juist dat het te ingewikkeld gemaakt wordt.

Wel vond ik het verhaal soms moeilijk te volgen. Dan was hij in een gesprek maar tussen idere zin die gezegd werd wordt zowat zijn levens verhaal verteld er zit veel herhaling in het boek en daar begon ik me wel soms aan te ergeren.

8. Recensies

Schrijver                           Boogers, Alex

Jaar van uitgave              2015

Bron                                  Het Parool

Publicatiedatum             26-03-2015

Recensent                        Arie Storm

Recensietitel                   De charme van een jeugdboek

Taal                                   Nederlands

Alex Boogers schemert te veel door zijn nieuwe roman heen.

Aaron Bachman vertelt zijn levensverhaal, dat wil zeggen: hij beperkt zich tot de periode van zijn elfde tot zijn drieëntwintigste. Hij doet dat rechttoe rechtaan. Het levert de roman Alleen met de goden op. Maar er zit een soort gekoketteer in dit boek met het ruwe en eenvoudige. De motto's van Charles Bukowski, John Fante en Ernest Hemingway (en Bruce Lee) sturen je ook deze richting op. En voor wie het nog niet heeft begrepen, volgt op bladzijde 508 nog eens deze opmerking over een stapel romans die Aaron van een oud-leraar van hem cadeau heeft gekregen: 'Geweldige titels van schrijvers die onder alle omstandigheden hadden geschreven, of je ze nu wilde lezen of niet. Het waren woestelingen. Barbaren. Niet meteen de intellectuelen die ze op school met de verplichte literatuurlijst door je strot duwden.'

Bukowski, Fante en Hemingway waren natuurlijk niet de ongecompliceerde, rouwdouwende schrijvers die er nu vaak van ze wordt gemaakt. Het zijn karikaturen. Het waren begenadigde stilisten. Wat ze heel goed deden was dat ze hun personages lieten opgaan in hun omgeving; ze ondergingen de ruimtes waarin ze zich bevonden; ze werden erdoor gekleurd. Er zat bij Bukowski, Fante en Hemingway geen scheidslijn tussen hun personages en het decor. Daar gaat het bij Boogers mis. Daarom geloof je zijn verhaal niet en komt er niet die poëtische glans in waarover hij, of in elk geval zijn hoofdpersoon, het in Alleen met de goden heeft.

Het verhaal over Aaron is tot op zekere hoogte wel aangrijpend. De jongen is de zoon van een vader die in de gevangenis zit omdat hij een man bij hun huis in de deuropening doodsloeg. Zijn moeder is een verbitterde vrouw. De buurt waarin hij opgroeit, is armoedig. Op school lijkt hij aanvankelijk te mislukken. Er zijn twee dingen die Aaron er uiteindelijk doorheen slepen: schrijven en kickboksen. Er zit overigens nog wel een geheim in het boek, en dat zou je een literaire ingreep kunnen noemen: is die man in de gevangenis wel echt Aarons vader? Hoe dat allemaal precies zit, komen we pas aan het einde te weten.

Boogers legt het op stilistisch gebied af tegen zijn grote voorbeelden. Aaron ligt op bed en dan schrijft Boogers dit: 'Op mijn bed dacht ik na over mijn leven. Waar ging het heen? Wat kon ik nog verwachten?' Aaron is dan elf. Dit is te eenvoudig gedaan. Hier schemert te veel de auteur Boogers doorheen. En dat gebeurt voortdurend. Het uit zich ook in hoe Aaron zijn omgeving waarneemt. Boogers schiet zelden rechtstreeks op een beeld af. Hij vindt het vrijwel altijd nodig te melden dat Aaron iets ziet of hoort. Dat maakt de taal simplistisch en het verleent aan Alleen met de goden het toontje van een kinder- of jeugdboek.

En nu komt het rare: leg je je daar eenmaal bij neer, zie je dit boek als een soort roman voor jongvolwassenen of voor een nog iets jonger publiek, dan zie je de charme ervan. Dan wil je dat Aaron die kickbokswedstrijd wint. Dan vind je het mooi dat hij in een verder racistische omgeving een zwart vriendje heeft. Dan wil je dat hij een lief vriendinnetje krijgt. En dat zijn moeder veel van hem zal houden. Maar je mist wel de subtielere complexiteit van iemand als Fante.

Schrijver             Boogers, Alex

Jaar van uitgave              2015

Bron     Noordhollands Dagblad

Publicatiedatum             24-03-2015

Recensent          Sonja de Jong

Recensietitel     Trefzeker en met veel overtuiging

Taal       Nederlands

Alex Boogers (1970) verwerkte altijd al veel autobiografische elementen in zijn verhalen. Maar niet eerder gaf hij zoveel van zichzelf bloot als in 'Alleen met de goden'. En daar mogen zijn lezers blij mee zijn, want niet eerder ook wist Boogers je zo te raken. Hij zet zijn personages trefzeker neer en vertelt zijn verhaal met overtuigingskracht.

Aaron Bachman (wiens initialen vast niet toevallig gekozen zijn) vertelt het verhaal van zijn leven, aanvankelijk met de naïviteit van een klein jongetje, later steeds wijzer en twijfelend aan de keuzes die hij maakt.

Hij groeit op in een volksbuurt met een boze, hardhandige moeder en een goeiige vader. Als Aaron elf is, ligt er op een avond opeens een dode man in de deuropening en wordt zijn vader meegenomen door de politie. Vader verdwijnt voor jaren achter de tralies en pas tien jaar later hoort Aaron wie de dode man was.

Zijn leven lang moet het joch knokken tegen vooroordelen. Dat hij naar de mavo wil om zich te ontworstelen aan het volkse milieu, vinden zijn leerkrachten maar onzin. Twee zaken houden hem op de been: stiekem verhalen schrijven, 's avonds in zijn kamertje, en zijn weerbarstige talent voor kickboksen. 'Onze prestaties stellen geen reet voor, maar tegelijk durft niemand te doen wat wij doen', aldus zijn trainer. Zijn overwinningen in de ring leveren hem het geld op om zijn leven anders vorm te geven.

Zijn leven lang moet het joch knokken tegen vooroordelen. Dat hij naar de mavo wil om zich te ontworstelen aan het volkse milieu, vinden zijn leerkrachten maar onzin. Twee zaken houden hem op de been: stiekem verhalen schrijven, 's avonds in zijn kamertje, en zijn weerbarstige talent voor kickboksen. 'Onze prestaties stellen geen reet voor, maar tegelijk durft niemand te doen wat wij doen', aldus zijn trainer. Zijn overwinningen in de ring leveren hem het geld op om zijn leven anders vorm te geven.

Boogers is geen man van mooie zinsconstructies of poëtische beelden. Hij schrijft recht voor zijn raap, maar wel goed en weet telkens te verrassen met rake zinnen. Over zijn moeder: 'Ze vocht het liefst met mij omdat ze haar andere gevechten maar moeilijk kon winnen'. Haarscherp weet hij invoelbaar te maken waarom het voor Aaron zo moeilijk is iets van zijn leven te maken.