Dit boek kent geen vaste personages: geen enkel persoon is echt ‘belangrijk’ voor het hele boek, slechts voor een bepaalde gebeurtenis, plek of tijdvak. Hierdoor wordt geen enkel persoon ook nadrukkelijk beschreven.

In grote lijnen is het sujet geschreven naar de fabel: redelijk chronologisch. Toch zijn ze niet geheel elkaars gelijken, omdat er verteld wordt naar relevantie van gebeurtenissen en vraagstukken. Als men bijvoorbeeld spreekt over de Oktoberrevolutie en diens gevolgen, gaat men een jaar terug ten opzichte van het vorige hoofdstuk over (de afloop van) de Eerste Wereldoorlog (van 1918 naar 1917). Toch is dit een logische stap, want de Oktoberrevolutie vloeit wel voort uit de Eerste Wereldoorlog. Anders gezegd: de gebeurtenissen waren lang niet altijd strakke achtereenvolgingen van elkaar en er was absoluut sprake van overlap tussen tijdvakken en gebeurtenissen, waardoor er soms sprongen terug of vooruit moeten worden gemaakt. Dit maakt het lezen van het boek juist ook zo leuk: als alles exact chronologisch, van dag tot dag, zou worden geschreven, dan zou het een wirwar aan al dan niet onsamenhangende omstandigheden worden, waardoor het verhaal niet te volgen is. Nu moet je de gebeurtenissen of tijdvakken zien als een soort ‘verhaallijnen’ in het boek (ook al kan je de realiteit aan gebeurtenissen niet zo zwart-wit schetsen) die na elkaar worden verteld en zo zorgen voor een logische volgorde.

Mak heeft gekozen voor het voor mij meest logische perspectief: de ik-verteller. Hij beschrijft dan wel de gebeurtenissen in Europa in de twintigste eeuw, maar in feite doet hij dit alleen door zijn reis door Europa te beschrijven. Dit is een persoonlijke ervaring en zal dus ook in de ik-persoon beschreven moeten worden.

Dit wil je ook lezen:

Online oplichting

Het boek bestaat uit geen enkel dialoog. Het hele boek is opgebouwd uit vertellingen door Mak en monologen/vertellingen van de mensen die hij spreekt. ZIj vertellen hun verhaal, wat nou juist het boek zo interessant maakt. Het vertelt niet alleen de feiten, maar ook de persoonlijke anekdotes: hoe het er aan toe ging voor de burgers. Het boek kent niet veel moeilijke woorden, hooguit termen die passen bij bepaalde gebeurtenissen, maar deze legt Mak goed uit. Het boek is ook recht voor zijn raap: het vertelt de gebeurtenissen zonder er omheen te draaien met vage hints of vergezochte beeldspraak. Als er beeldspraak wordt gebruikt, dan is het juist om een beter beeld te scheppen van een situatie en is het juist niet cryptisch bedoeld. 

Het boek is eenvoudig te plaatsen in de geschiedenis: het schrijversproces is begonnen in 1999, het laatste jaar van de twintigste eeuw. Mak’s motief was vrij eenvoudig: deze eeuw loopt ten eind, er is zo ontzettend veel gebeurd en veranderd in Europa, hoe is dat allemaal gegaan? In de literaire geschiedenis moeten we het langs het postmodernisme leggen. Het postmodernisme heeft weinig vaste kenmerken, maar het houdt zich zeker niet bezig met het zoeken naar betekenis wat het modernisme en existentialisme wel deden. In Europa is een journalistiek werk, meer dan een literair werk. Het past absoluut niet in het postmodernisme, omdat het juist wel bezig is met het zoeken naar betekenis, namelijk die van de Europese geschiedenis voor de gevoelens van Europese identiteit en voor de huidige Europese situatie. Wat dat betreft neigt het, indien je dit als een literair en niet een journalistiek werk ziet, meer tot het modernisme.

Het boek past wel binnen het oeuvre van Geert Mak. Hij is journalist en schreef uitsluitend journalistieke boeken. Dit boek is natuurlijk journalistiek in zijn puurste vorm, omdat het probeert om een zo objectief en compleet mogelijk beeld probeert te schetsen van het Europa van de twintigste eeuw.

Thematiek

Het thema in dit boek is niet verrassend: Europa in de twintigste eeuw. Het belangrijkste motief is de Europese identiteit: wat is het om Europeaan te zijn. In het begin van het tweede boek, wanneer hij in Odessa of Istanbul is, speelt dit het meeste een rol. Steeds weer beschrijft hij (de ene keer letterlijker dan de andere) hoe hij ziet dat de grenzen die wij in Nederland vaststellen als het gaat om Europa voor veel Oost-’Europeanen’ niet opgaan. Zij geloven dat zij niet echt een onderdeel zijn van Europa; ze horen er niet bij. Hij beschrijft hoe West-Europa vooral met zichzelf bezig is terwijl Oost-Europa worstelt met de vraag: horen wij er wel bij? De titel, In Europa, slaat op de reis die Mak door europa maakte en op het begrip ‘Europa’ dat Mak probeert te definiëren. Het motto van het boek staat voorin: “Een mens stelt zich ten doel de wereld in kaart te brengen, In de loop van de jaren bevolkt hij een ruimte met beelden van provincies, van koninkrijken, van bergen, van baaien, van schepen, van eilanden, van vissen, van kamers, van werktuigen, van sterren, van paarden en van personen. Kort voor hij sterft, ontdekt hij dat zich in dat geduldige lijnenlabyrint het beeld van zijn eigen gelaat aftekent.” - Jorge Luis Borges. Deze tekst vertelt dat je als individu invloed hebt op het grotere geheel (in dit geval Europa).

Eindoordeel

Ik vind dit een ontzettend interessant onderwerp. Dit komt voornamelijk door de lessen geschiedenis, waarin we deze tijdvakken al eerder wat globaler hebben besproken. Toch interesseerden de spannende en politieke verhalen me enorm. Dit boek gaat daar nog dieper op in: het vertelt de politieke banden en situaties (zoals die tussen Lubbers en de Duitse Kohl of de dood van Joseph Stalin). Ook worden de verhalen nog spannender verteld door de fantastische anekdotes. Ik ben zelf ook politiek betrokken en heb zo mijn politieke ambities. Dit boek heeft me des te meer motivatie gegeven om deze ambities te verwezenlijken. Dat komt door de grote mate van onrecht die de Europeanen is aangedaan. In het bijzonder de Noord-Ierse kwestie heeft me geraakt. Hoe kan zoiets doms als religie nou tot zo’n gruwelijke oorlog (want dat was het en niets minder) geleid hebben? Ik weet dat er in dit boek, ondanks de objectiviteit in het vertellen van de gebeurtenissen, wel een bedoelde visie zit verstopt, maar wat deze nou precies is, dat kan ik niet duiden. Heeft het te maken met de Europese identiteit? Gaat het om het feitelijke onbelang van politieke conflicten? Ik kan er geen vinger op leggen.

Ik vind dit een ontzettend interessant onderwerp. Dit komt voornamelijk door de lessen geschiedenis, waarin we deze tijdvakken al eerder wat globaler hebben besproken. Toch interesseerden de spannende en politieke verhalen me enorm. Dit boek gaat daar nog dieper op in: het vertelt de politieke banden en situaties (zoals die tussen Lubbers en de Duitse Kohl of de dood van Joseph Stalin). Ook worden de verhalen nog spannender verteld door de fantastische anekdotes. Ik ben zelf ook politiek betrokken en heb zo mijn politieke ambities. Dit boek heeft me des te meer motivatie gegeven om deze ambities te verwezenlijken. Dat komt door de grote mate van onrecht die de Europeanen is aangedaan. In het bijzonder de Noord-Ierse kwestie heeft me geraakt. Hoe kan zoiets doms als religie nou tot zo’n gruwelijke oorlog (want dat was het en niets minder) geleid hebben? Ik weet dat er in dit boek, ondanks de objectiviteit in het vertellen van de gebeurtenissen, wel een bedoelde visie zit verstopt, maar wat deze nou precies is, dat kan ik niet duiden. Heeft het te maken met de Europese identiteit? Gaat het om het feitelijke onbelang van politieke conflicten? Ik kan er geen vinger op leggen.

De belangrijkste gebeurtenis is in dit boek naar mijn idee niet de Eerste Wereldoorlog, of de Tweede. Deze zijn het meest beschreven, dat klopt. Ze waren ingrijpend en zijn zeker niet onbelangrijk geweest, maar het waren niet de belangrijkste. De belangrijkste gebeurtenis in dit boek is naar mijn idee de val van het ijzeren gordijn. Pas toen werd Europa, voor het eerst in de geschiedenis, een eenheid. Ik realiseer me dat dit niet direct zo was, aangezien er nog steeds conflicten waren, zoals de Joegoslavische burgeroorlog of de Grieks-Macedonische kwestie, maar dit wel het begin was van de eenwording, waar we iedere dag weer een stukje dichterbij komen. De gebeurtenissen vloeien logisch uit elkaar voort. Zo volgt elk tijdvak een ander tijdvak op, maar is er wel altijd een link. Dit is ook niet meer dan logisch: de geschiedenis (een opeenvolging van feitelijke gebeurtenis) bestaat uit louter gebeurtenissen die verbonden worden door gebeurtenissen; alles in de geschiedenis is een gevolg van iets anders. De gebeurtenis die de meeste indruk op mij heeft gemaakt, is die van de verkrachtingen door Sovjettroepen van Oost-Duitse (Berlijnse) vrouwen. Dit verhaal schrok mij vooral op doordat ik er nog nooit eerder van had gehoord. Ik vind het belachelijk dat hierover in de geschiedenisboeken niet wordt verteld. Daar worden zowel de westerse als de oosterse geallieerden als helden beschreven, terwijl zij dus ook de meest walgelijke oorlogsmisdaden zijn begaan. Ik zou me hier ook graag verder in verdiepen. De gebeurtenissen in het boek bleven me ook boeien: er werd spannend verteld en ik was steeds weer nieuwsgierig naar hoe het nu verder zou gaan. Een enkele keer raakte ik verveeld, maar dat was dan bij een hele specifieke kwestie, omdat deze me gewoon iets minder interesseerde. In het eerste boek was dit het verhaal uit Helsinki en in het tweede boek dat uit Portugal.

Het boek is niet eenvoudig van opbouw: Mak heeft een uitstekende keuze gemaakt door alles in te delen in die tijdvakken, maar de geschiedenis is ingewikkeld en om alle verbanden goed weer te geven moet men constant terugkoppelen naar eerdere gebeurtenissen door middel van flashbacks of terugverwijzingen. Ik moet zeggen, eenvoudiger had het niet gekund. Mak heeft dus de minst ingewikkelde opbouw gekozen voor het schrijven van zijn boek, maar het onderwerp maakt de opbouw alsnog ingewikkeld: alle gebeurtenissen zijn op een bepaalde manier met elkaar vervlochten. Het gekozen perspectief is, zoals ik eerder al heb benoemd, geslaagd: Mak vertelt over zijn reis door Europa, dit doe je natuurlijk in de ik-persoon. Hij kan wel de alwetende (verteller) uit gaan hangen, maar dat is hij niet en hetgeen hij vertelt staat lang niet allemaal vast. Hij schept nu de indruk: ik ben zo objectief mogelijk te werk gegaan, maar helemaal objectief zijn vertellingen in de geschiedenis nooit. De opbouw maakte dit boek overigens ook al vrij vroeg ‘boeiend’. Doordat alles per tijdvak wordt behandeld en door de zeer gedetailleerde en met passie vertelde anekdotes beland je echt in de tijdsgeest van dit tijdvak, zeer interessant natuurlijk.

Het taalgebruik in het boek is zeker niet lastig, maar door de vele politieke, militaire, maatschappelijke en buitenlandse termen kan het taalgebruik wel verwarring scheppen. Mak legt de begrippen goed uit, waardoor ik er in ieder geval geen problemen mee ervaarde. Het enige wat ik nog weleens lastig vond, was het gebruik van namen: ik ben van mezelf al slecht met namen en Mak legt bij elke naam maar één keer uit wie het is, daarna wordt de naam gewoon genoemd. Ik vond het vaak nog lastig om een beetje grip te krijgen op wie nou wie is, door het gebruik van namen door elkaar heen. De mooiste zin(nen) uit het boek vind ik de zin die te vinden is op pagina’s 567 en 568: “Een oorlogsleider als Churchill werd gedreven door een fervent anticommunisme en door een ijzeren wil om het Britse imperium te redden, Stalin en zijn generaals wilden koste wat het kost de vijand uit het Westen vernietigen, Roosevelt had de Amerikaanse wereldhegemonie voor ogen, de Gaulle was niet zozeer een anti-fascist als wel een autoritaire Franse patriot. Staten trekken in de eerste plaats ten strijde vanwege hun nationale belangen, en in deze oorlog was dat niet anders. Ik vind deze zin een echte eye-opener en hij sluit aan bij het idee dat een oorlog nooit zwart-wit/goed-slecht is: niemand is per definitie goed in een oorlog (wat de eerder genoemde oorlogsmisdaden ook al verklaarden). Landen zullen immers anderen te hulp schieten wanneer ze in nood zijn, maar dit echt niet alleen doen uit solidariteit. Meestal speelt eigenbelang (vaak gezag van het imperium) een belangrijkere rol bij het ondernemen van actie. Dit was ook het geval bij Engeland en de Verenigde Staten in de Tweede Wereldoorlog.