Winston S. Churchill door Frank Brennand

In 1937 werd Neville Chamberlain premier en hij stelde een nationaal kabinet samen. Voor Churchill was daarin geen plaats ingeruimd. Chamberlain was een weifelmoedig man en duidelijk niet opgewassen tegen de oorlogsdreiging van Nazi-Duitsland. Churchill waarschuwde keer op keer tegen Hitler en Mussolini. Het mocht niet baten. Chamberlain liet zich met het pact van München in 1938 knollen voor citroenen verkopen. Het resultaat is bekend. Hitler viel in 1939 Polen binnen en daarmee was de oorlog met Engeland een feit. Churchill werd nu wel uitgenodigd tot het kabinet toe te treden en wel als minister van marine. Churchill vatte zijn taak zoals altijd energiek op. De marine boekte enige successen tegen de Duitsers. In 1940 viel Duitsland Noorwegen, Denemarken, Nederland, België en Luxemburg binnen. Chamberlains positie werd onhoudbaar en hij trad uiteindelijk af. Churchills “finest hour” - het is een gevleugeld woord van hem zelf - was gekomen. De koning benoemde hem tot premier en Churchill stelde onmiddellijk een nationaal kabinet samen van conservatieven, socialisten en liberalen.            

Frankrijk werd door Duitsland aangevallen en veroverd. Churchill hielp de Fransen waar hij kon, maar de Engelsen moesten zich uiteindelijk terugtrekken. Het Britse expeditieleger kwam grotendeels door een bewonderenswaardige reddingsoperatie van boten en bootjes in Duinkerken veilig terug in Engeland. Engeland stond er toen alleen voor en weerde zich heldhaftig, daartoe aangespoord en opgezweept door de onvermoeibare Churchill. De slag om Engeland kostte de Britten bloed, zweet en tranen - de woorden zijn eveneens van Churchill zelf -, maar de Duitsers slaagden er niet in Engeland te veroveren. Ze wierpen zich in 1941 toen op Rusland met wie ze nota bene in 1939 een niet-aanvalsverdrag hadden gesloten. Hoewel Churchill een vijand van het communisme was, zegde hij Stalin wel zijn hulp toe. Ze hadden immers een gemeenschappelijk belang: de vernietiging van het Nazisme.                 

In 1941 viel Japan Amerika aan in Pearl Harbour. Duitsland verklaarde Amerika eveneens de oorlog en zo werd Amerika in de Tweede Wereldoorlog betrokken. Voor Engeland was dat een zegen, omdat Churchill nu een bondgenoot had die hem kon helpen in zijn strijd tegen Hitler. Het jaar 1942 vormde een keerpunt in de oorlog. In Noord-Afrika wonnen de Engelsen en in Rusland kwamen de Duitsers tot stilstand. In 1943 vond de conferentie van Casablanca plaats met als resultaat dat Amerikanen en Engelsen op militair terrein nauwer gingen samenwerken. Operaties werden gecombineerd en dat gold ook voor de bevelvoering. Generaal Eisenhouwer werd algemeen opperbevelhebber. Churchill reisde in 1943 de halve wereld rond om de samenwerking te intensiveren en vriendschapsbanden te sluiten of nauwer aan te halen. Het had een heilzaam effect. Churchill en Eisenhower konden het uitstekend met elkaar vinden. Churchill wist zelfs de altijd achterdochtige Stalin voor zich in te nemen. In 1943 landden de geallieerden in Zuid-Italië. Ze gingen er niet meer weg.

In 1944 werden de voorbereidingen getroffen voor de grote landingsoperatie in Normandië op 6 juni. Enorme aantallen soldaten en materieel werden aan land gebracht. Felle gevechten volgden, maar de Duitsers moesten langzaam maar zeker terugtrekken. Churchill kon tot zijn genoegen het parlement goed nieuws brengen over het verloop van de oorlog. Churchill bleef zeer actief, maar zijn gezondheid leed eronder. Hij kreeg enkele keren een longontsteking maar herstelde volledig. Churchill hield zich ook al bezig met de vraag wat er met Europa moest gaan gebeuren nadat Duitsland verslagen was. In februari 1945 vond de belangrijkste conferentie van de oorlog plaats in Yalta. De grenzen van het nieuwe Europa werden daar bepaald. Duitsland werd in bezettingszones opgedeeld. De kwestie Polen werd op papier geregeld, maar later bleek dat Stalin zich er in de praktijk niet aan hield. Churchill had dit wel verwacht maar hij kon er op dat moment niets mee. Eerst moest de oorlog immers worden gewonnen en daarvoor had men elkaar gewoon nodig. Uiteindelijk capituleerde Duitsland op 8 mei 1945. De oorlog was voorbij.

Churchill werd uitvoerig gelauwerd en toegejuicht, maar verloor vervolgens de verkiezingen. Dat was een bittere pil voor hem, maar hij schikte zich al gauw in zijn lot en werd leider van de oppositie. De socialisten onder leiding van Clement Attlee vormden de nieuwe regering. Churchill werkte intussen aan zijn memoires, schilderde en bestookte het parlement jarenlang met zijn waarschuwingen voor het communisme en de Russen. Stalin installeerde in het Oostblok stapsgewijs communistische marionettenregeringen en vormde zo een flinke buffer voor Rusland. In 1950 vonden nieuwe verkiezingen plaats. De socialisten wonnen ook deze keer, maar met een kleine meerderheid. Ze gaven echter wel gehoor aan de waarschuwingen van Churchill. Er werd door hen geïnvesteerd in herbewapening en versterking van de NAVO.

Het ging de socialisten niet voor de wind en er volgden nieuwe verkiezingen die door de conservatieven werden gewonnen. In 1952 werd Churchill wederom premier. Zijn tachtigste verjaardag in 1954 werd groots gevierd. Churchill begon echter met zijn gezondheid te sukkelen. Zo had hij al eerder een beroerte gehad (die voor het publiek overigens verborgen was gehouden). In 1955 trad Churchill daarom af. Hij schreef daarna nog diverse boeken en schilderde veel. Zijn publieke optredens werden steeds minder, hoewel hij af en toe nog wel in het parlement verscheen. In 1962 kreeg Churchill weer een longontsteking, maar hij genas. De eerbewijzen bleven binnenstromen; het ereburgerschap van Amerika was een van de belangrijkste. In 1963 gaf Churchill aan zich niet meer herkiesbaar te willen stellen voor een parlementszetel. Zijn gezondheid liet dit niet meer toe. Hij was al met al meer dan zestig jaar parlementslid geweest.

In 1964 werd Churchill negentig jaar. Het werd groots gevierd. In januari 1965 kreeg hij een hartaanval, waardoor hij bewusteloos raakte. Op 24 januari 1965 stierf Churchill. Hij was de eerste en enige burger die vervolgens een staatsbegrafenis kreeg. Na de kerkdienst in Londen in St. Paul’s Cathedral werd het stoffelijk overschot van Churchill per boot naar het dorpje Bladon gebracht en daar, niet ver van zijn geboorteplaats Blenheim Palace, werd hij op het kerkhof naast zijn ouders begraven. De oude leeuw had zijn laatste rustplek gevonden.          

Beoordeling van het boek

Lambert was een Australische schrijver van populaire boeken. Hij werd geboren in Londen maar verhuisde op tweejarige leeftijd met zijn ouders naar Australië en groeide daar verder op. Op zijn zeventiende ging hij in een garage werken en in 1940 ging hij het leger in. Hij diende tijdens de Tweede Wereldoorlog in het Midden en Verre Oosten. In 1945 verliet hij het leger en werd lid van de Australische Communistische Partij. Tegelijkertijd begon Lambert te schrijven en zijn eerste roman verscheen in 1952. Deze roman was gebaseerd op zijn oorlogservaringen en werd goed verkocht. In 1955 keerde Lamber terug naar Engeland. Lambert was een pacifist en toen hij van de Russische gruwelen in Oost-Europa hoorde tijdens de Hongaarse opstand in 1956, zegde hij direct zijn lidmaatschap van de communistische partij op. Lambert had een zwakke gezondheid en leed aan depressies. Hij stierf in 1966 in Engeland aan een hartaanval. Behalve onder zijn eigen naam, schreef hij ook onder de pseudoniemen Frank Brennand, D. Brennan en George Kay.        

Lambert was een Australische schrijver van populaire boeken. Hij werd geboren in Londen maar verhuisde op tweejarige leeftijd met zijn ouders naar Australië en groeide daar verder op. Op zijn zeventiende ging hij in een garage werken en in 1940 ging hij het leger in. Hij diende tijdens de Tweede Wereldoorlog in het Midden en Verre Oosten. In 1945 verliet hij het leger en werd lid van de Australische Communistische Partij. Tegelijkertijd begon Lambert te schrijven en zijn eerste roman verscheen in 1952. Deze roman was gebaseerd op zijn oorlogservaringen en werd goed verkocht. In 1955 keerde Lamber terug naar Engeland. Lambert was een pacifist en toen hij van de Russische gruwelen in Oost-Europa hoorde tijdens de Hongaarse opstand in 1956, zegde hij direct zijn lidmaatschap van de communistische partij op. Lambert had een zwakke gezondheid en leed aan depressies. Hij stierf in 1966 in Engeland aan een hartaanval. Behalve onder zijn eigen naam, schreef hij ook onder de pseudoniemen Frank Brennand, D. Brennan en George Kay.        

Opvallend aan dit boek is de totale afwezigheid van enige bronvermelding, een bibliografie, een notenapparaat en registers. Wetenschappelijk gezien is dat een doodzonde, want zo is het boek niet te controleren en te toetsen. Er moeten aan de tekst bronnen ten grondslag gelegen hebben. Dat merk je gewoon als je de tekst leest. Dat je deze bronnen verder niet kent en dus niet kunt verifiëren, vind ik als lezer behoorlijk vervelend. Zo moet je alles maar voetstoots aannemen. Ik weet overigens niet of de genoemde zaken in de oorspronkelijke Engelse tekst ook ontbreken. In ieder geval wel in de Nederlandse uitgave en dat vind ik zoals gezegd een groot gemis.

Dit boek werd voor het eerst gepubliceerd in het sterfjaar van Churchill (1965). Ik vraag me af hoe Lambert het voor elkaar gekregen heeft om in datzelfde jaar nog een biografie te publiceren. Zo’n boek schrijf je immers niet zo maar. Je moet bronnen bestuderen, mensen interviewen en dat vervolgens allemaal nog tot een logisch en sluitend geheel zien te krijgen. Ik denk dat Lambert snel gewerkt heeft, want ik vind deze biografie nogal vluchtig en niet heel erg diepgravend. Lambert gaat in een sneltreinvaart - de hoofdstukjes zijn allemaal vrij kort - door het leven van Churchill heen. Een bezonken oordeel mis ik en nieuwe feiten tref je in het boek eigenlijk niet of nauwelijks aan. Leuk om te lezen, maar wetenschappelijk heb je er niet veel aan. Maar ik denk ook niet dat het Lambert daarom te doen was. Hij heeft, denk ik, een positief portret van Churchill willen schetsen en daarin is hij zonder enige twijfel geslaagd.

Voor diegenen die wat dieper gravende biografieën over Churchil willen lezen verwijs ik graag naar William Manchesters driedelige “The Last Lion”, Lewis Broads “Winston Churchill”, Randolph Churchills meerdelige “Winston S. Churchill” en Lord Morans “Winston Churchill: The Struggle for Survival”. Hierin worden meerdere facetten van Churchill belicht. Churchill schreef aan zijn zoon Randolph, dat hij diens geplande biografie over hem wel mocht schrijven maar pas na zijn dood mocht publiceren. Randolph hield zich daar aan, maar kreeg door zijn eigen vroegtijdige dood de boeken niet meer af. Lord Moran was de persoonlijke arts van Churchill en hij belicht ook veel interessante medische aspecten.

De omslagtekening op dit boek is van Cees Bantzinger (1914 – 1985). Bantzinger was een bekende Nederlandse tekenaar en schilder. Hij volgde zijn opleiding in Amsterdam en werd daarna illustrator. In de tussentijd leerde en reisde hij veel. Zo kreeg hij in Oostenrijk les van Oskar Kokoschka. Hoewel Bantzingern in de oorlog actief was in de illegale pers, was hij ook lid van de NSB. Dat leverde hem later nog problemen op, waardoor hij, naar aangenomen mag worden, uiteindelijk zelfmoord pleegde. De tekening op de omslag bestaat uit een paar heldere lijnen, waarin duidelijk het hoofd van Churchill te herkennen is. Heel knap hoe Bantzinger met minimale middelen de zeer karakteristieke kop van een van de grootste Engelse staatslieden van de twintigste eeuw treffend heeft weten weer te geven.