Catch 22 door Joseph Heller

Catch-22
Joseph Heller
VINTAGE, London 1994
570 bladzijden
9 december 2004

Verwachting en keuze

Enkele weken geleden raadpleegde ik mevrouw Sandfort voor wat professionele hulp bij het kiezen van mijn laatste Engelse boek. Althans, dat wil natuurlijk zeggen: het laatste boek voor op mijn Engelse lijst. We spraken af in de schoolbibliotheek, waar zij mij vervolgens over verschillende boeken het een en ander vertelde. Een aantal dat mij echt aansprak, heb ik vervolgens even nader bekeken. Als eerst begon ik een ander boek maar al snel neigde ik toch meer naar Catch-22. Ik denk dat het thema mij aantrok in verband met het identieke thema voor geschiedenis; de tweede wereldoorlog. Door de typisch Engelse kaft, namelijk zonder samenvatting maar echter met recensies achterop, had ik niet meteen een overzicht van de inhoud. Mevrouw Sandfort daarentegen had mij al enkele dingen verteld. In het begin zat ik wel een beetje op tegen de dikte, dat geef ik toe, maar al snel overtrof de spanning het.

Beoordeling

Het was een grote uitdaging, het taalgebruik was op het begin wat moeilijk maar al snel zag je dat bepaalde woorden vaak opnieuw werden gebruikt en op een gegeven moment kwam er ook een soort van ritme in; een herkenning in zinsconstructies die ervoor zorgde dat je, hoe dieper je in het boek kwam, er steeds makkelijker doorheen ging. Qua opbouw vond ik het een heel sterk boek! Het begon allemaal met een inleidend hoofdstuk; een soort van overzicht. Hierna volgen er nog velen met als titel de naam van de persoon waar dat stuk over zou gaan. Hierdoor begon je met veel ongedetailleerde informatie waarbij je, na elk hoofdstuk, weer een puzzelstukje kon aanleggen. Hoe verder je in het verhaal kwam, hoe dichter je bij de echte werkelijkheid was. Bovendien kreeg je een geweldig inzicht van de harde waarheid van de bureaucratie in het leger. Ik moet zeggen dat je na dit te hebben gelezen een heel ander beeld hebt van de omstandigheden tussen de personen onderling. Als snel blijkt dat mensen niet meer voor hun oorspronkelijke doel bezig zijn ( het helpen van je medemens en het streven naar een ‘betere’ toekomst) maar veranderen in egocentrische machines die maar één ding willen; hogerop klimmen en zorgen dat je zelf in leven blijft, whatever it takes! Je ziet dat niemand meer helder kan blijven en dat je rang bepaald hoeveel macht je hebt. De wanhoop van de mannen die horen dat het aantal missies voor ontslag weer verhoogd wordt, kan je gewoon voelen. Het boek is met enig sarcasme en vaak op een soort satirische wijze geschreven; ik denk dat dit zijn basis vind op de stijl van de hoofdpersoon, Yossarian.


Catch-22

Yossarian, de persoon uit wiens perspectief je dit verhaal voornamelijk ziet, is een soldaat uit het Amerikaanse leger dat momenteel in Italie aan het vechten is. Hij echter niet, hij ligt voor zo lang hij zijn leverkwaal nog als aanleiding kan gebruiken, in het ziekenhuis vanwaar hij een perfect overzicht heeft van alle ontwikkelingen en roddels om hem heen. Zijn enige streven is het idee dat hij naar huis mag. Dit lijkt echter onmogelijk gezien zijn kolonel Cathcart het aantal missies voor ontslag steeds weer opvoert om zo aan zijn eigen promotie te komen. Yossarian komt over als een iets wat arrogante man, die oogt als een lafaard wanneer hij steeds weer een nieuw excuus zoekt om niet aan de oorlog mee te doen. Ook lijkt het alsof hij steeds meer doordraait door alle vreselijke gebeurtenissen om hem heen. Zijn kameraden die een voor een hun lot tegemoet komen en de gekte die zich lijkt te verspreiden geeft een weerzinwekkend, angstaanjagend beeld van de oorlogssituatie. Toch realiseer je je al snel dat dit waarschijnlijk niet een heel exclusief geval is maar dat het in elke oorlog er zo aan toe gaat. Yossarian zelf komt eigenlijk ergens anders vandaan. Op het moment dat hij in het ziekenhuis ligt, worden al zijn mede-compagnons die op die afdeling liggen, beschreven. Je zult zien dat ieder nog zijn eigen deel van het verhaal krijgt en dat ze een allen een bepaalde band ten opzichte van elkaar hebben. Orr is Yossarians roommate. Hij is een vrij bizarre persoon, die zich in zijn vrij tijd continu bezig houd met nieuwe skills toevoegen aan hun tentje. Zo komt het dan ook dat zij perfecte watervoorziening hebben en altijd lekker eten. Orr blijft Yossarian steeds maar weer vertellen over de crabapples die hij in zijn wangen deed, en over een hoer wie hem steeds weer op zijn hoofd sloeg met haar schoen. In het begin van het verhaal blijf je je maar afvragen waarom hij juist deze verhalen zograag kwijt wil, later vind je het antwoord. Milo is ook een vriend van Yossarian, hij heeft een hogere rang en houdt zich in de tussentijd bezig met het handelen van eten en andere spulletjes. Dan is er verder nog een veldpriester. Hij is een ietwat zielig persoon die vroeger veel gepest werd. Met deze herinneringen wordt hij opnieuw geconfronteerd wanneer kolonel Cathcart hem dwingt om bepaalde acties te ondernemen wanneer dit hem promotie-technisch gezien goed uitkomt. Hoe verder je in het boek bent, hoe beter je ziet dat iedereen eigenlijk een Yossarian is; bang om dood te gaan; twijfelend aan iedereen en uit op zijn eigen hachje. Aan het eind van het boek veranderd hij echter naar een meer sociaalaangelegd persoon. Het aantal missies is ondertussen opgehoogd naar 55 en hij ziet de noodzaak van zijn aanwezigheid bij de dochter van een geliefde prostituee. Op dit moment ziet hij ineens in dat zijn, altijd zo goed gemanierde vrienden, nog gekker zijn geworden dan hij; gevechtsrobots met seksuele frustraties en zonder emotie. Dan slaat hij op een dag door; er is bericht gekomen dat zijn vriend Orr is verdwenen bij een strijd. Dit opent zijn ogen en presenteert hem de realiteit. Wanneer hij later hoort dat Orr, de lucky bastard, helemaal niet dood is maar de oorlog heeft weten te ontsnappen en nu in Zweden is aangekomen, is het voor hem helder: hij moet hier weg, kosten wat kost! Na een moordpoging te hebben ontdoken en een onsympathieke chantage van Cathcart te hebben ondergaan, weet hij met behulp van de priester te ontsnappen en rent zijn vrijheid tegemoet richting Zweden, zijn vriend achterna.

De voornaamste hoofdpersonen

Yossarian en Orr, de twee tentmaatjes die goede vrienden worden tijdens hun verblijf. Yossarian is van mening dat Orr ontzettend dom is en heel naïef terwijl hij in werkelijkheid heel pienter is en precies weet wat mensen over hem denken, waar hij vervolgens weer gebruik van maakt.

Clivinger is een slimme jongen afkomstig van Harvard. Iets wat kolonel Cathcart op de zenuwen werkt waardoor hij Clivinger onnodig straffen geeft. Clivinger is stoer en macho en vind oorlog onpersoonlijk. Hier heeft hij meerdere gesprekken met Yossarian over.

Major Major is een zielige majoor die in werkelijkheid heel weinig te zeggen heeft en onderdrukt wordt door de rechtse sadistische egocentrische elitegroep bestaand uit Captain Black, kolonel Cathcart en Korn, Wintergreen en lieutenant Scheisskopf (die overigens in het echt natuurlijk niet zo heet). Scheisskopf is veel te veel bezig om zich tijdens de parades in de spotlights te zetten in hoop voor promotie. Zo veel zelfs dat hij niet door heeft dat zijn vrouw, die mee is, met alle andere mannen seks heeft.

Een tent verder ligt Hungry Joe. Hij gilt altijd in de avond om hulp in zijn slaap en is vaak aan het hallucineren. Veel soldaten maken hem voor gek uit. Hij komt over als een onschuldige jongen die gewoon doodsbang is voor de situatie waarin hij is beland.

McWatt is een maatje en piloot van Yossarian. Hij kijkt erg op naar Milo. Zij leren elkaar pas later kennen, wanneer zij beiden deelnemen aan de vliegmissies. McWatts hobby is om zo laag mogelijk boven de grond te vliegen. Dit loopt dan ook een keer uit de hand met gevolg dat hij Kid Simpson doorsnijd met zijn vleugel. Direct hierna, door de intense schok, vind ook hijzelf zijn dood wanneer hij tegen een bergtop vliegt.

Doc Daneeka is een van de dokters van zijn bataljon. Hij komt niet echt sympathiek over omdat hij Yossarian, bij wie je meeleeft, maar niet naar huis wil laten sturen. Ook is hij niet heel efficiënt in zijn werk en tegenover zijn collega’s. Als hij dan op een dag per ongeluk op de dodenlijst terecht komt, is zijn vrouw thuis met zijn kinderen voornamelijk blij om zijn erfstukken en het geld van zijn levensverzekering.


Havermayer is het lievelingetje van kolonel Cathcart. Hij doet alles zoals hem bevolen wordt en mist nooit zijn target in tegenstelling tot Yossarian. Zijn geliefdheid bij de hogeren in rang maakt hem dan ook onsympathiek voor de rest van de jongens.

Dunbar ligt al vanaf het begin bij Yossarian in de kamer van het ziekenhuis. Hij heeft een eigenaardige manier van leven die over het algemeen een aantal overeenkomsten heeft met Yossarian. Zijn hobby is veldmuizen schieten met sniper.

Aarfy begint met de rol van een charmante man die tegen prostitutie is en vind dat deze vrouwen dit soort wangedrag niet kunnen maken. Hij wil dan ook niet dat hen iets overkomt en wil al helemaal geen seks met hen hebben. Deze rol verandert echter radicaal wanneer hij het jonge zusje van zijn vriendin verkracht en haar vervolgens uit de flat gooit. Dit geeft een goed beeld van de manier waarop mensen hun controle en verstand verloren in de oorlog.

Snowden heeft het hele verhaal wel meegedaan maar heeft niet geleefd in de vertelperiode. Hij zat jaren voor de leestijd met Yossarian en enkele anderen in een vlieggevecht. Toen zij geraakt werden en iedereen zijn aandacht op Yossarian stortte, was Snowden al onderweg naar zijn eind. Op dat moment voelde Yossarian zich verantwoordelijk en bracht hem zo snel hij kon naar een ziekenhuis, maar het was al te laat, Snowden was onderweg overleden. Het beeld van deze gebeurtenis blijft het hele boek lang bij Yossarian in zijn hoofd spoken en komt hem bij, elke keer als een van zijn vrienden overlijdt.

The soldier in white is er ook vanaf het begin. Hij is eigenlijk een groot mysterieus raadsel. Al vanaf zijn eerste dag is het eigenlijk onmogelijk om hem te identificeren omdat hij helemaal in het gips en verband ligt. De enige die af en toe tegen hem praat is de Texican die elke dag even wat aandacht aan hem besteed, zonder ooit een antwoord terug te hebben gehad. Wat wel duidelijk wordt op een gegeven moment is dat hij een donkere man is, verder heeft hij de zusters die af en toe zijn inkomst en uitkomst flesje verwisselen. Er wordt zelfs afgevraagd of de man niet al eigenlijk al die tijd dood is.

Taalgebruik

Het taalgebruik was even moeilijk voor mij, vooral in het begin. Het is een ietwat cynische, sarcastische manier van praten en denken, dat de stijl van Yossarian moet voorstellen. Je ziet veel dialogen tussen personen waar je ’soldaten-onder-elkaar-taal tegenkomt, erg leuk. Ik merkte dat bepaalde moeilijk woorden vaak herhaald werden waardoor ik slechts een aantal moest opzoeken. Het was overigens vaak niet eens noodzakelijk omdat de betekenissen niet van cruciaal belang waren maar toch vond ik het leuk een aantal nieuwe termen te leren. De manier van praten sprak me, zeker na een tijdje zelfs wel aan. Het is persoonlijk geschreven, zegt iets over het karakter van de verteller en zorgt voor een beetje afwisseling. Dus een leuke uitdaging wat mij betreft!

Thema en motieven

Het thema dat boven al uitstak was de overleving zelfs nog boven het echte thema oorlog. Het feit dat ieder, als het er eenmaal echt op uitkwam, het liefst voor zich zelf koos en dat mensen met een hoge naam vaak zelf helemaal niet zo dapper of heldhaftig zijn maar toevallig alles zo hebben gemanipuleerd door middel van vriendjespolitiek dat zij in een hoge rang werden geplaatst. Althans, dat was wat het boek liet zien. Daarna kwam de steeds maar herhalende Catch-22 situatie; oftewel een situatie waar je niet uit komt. Mensen die telkens in dilemma’s en in dubio zaten omdat er meerdere partijen met belanghebbenden waren. Wanneer kies je voor je werk, en wanneer moet je toch echt voor jezelf kiezen? Het is inmiddels zelfs een vaste uitdrukking geworden ‘een Catch-22 situatie’. Ik had er hiervoor eerlijk gezegd nog nooit van gehoord maar ik denk dat, als hij ergens in past, ik hem zeker ga gebruiken in mijn eerstvolgende Engels gesprek.