Van de tocht en de dood van de gevangenen is een verslag gemaakt, en Hanna geeft toe dat zij dit geschreven heeft. Dit is een leugen, want zij is analfabeet. Haar hele leven heeft ze geprobeerd dit te verbergen. Als de rechtbank haar vraagt haar handschrift te vergelijken met dat van het verslag, liegt ze. Ze neemt hiermee het grootste deel van de schuld op zich; dit lijkt ze liever te doen dan toe te geven dat ze analfabeet is. De promoties die haar aangeboden werden bij Siemens, en later bij de trammaatschappij, heeft ze geweigerd omdat dan aan het licht zou komen dat ze niet kan lezen en schrijven. Ze schaamt zich hiervoor.

Michael ontdekt haar analfabetisme pas tijdens het proces. In de tijd dat hij met haar omging, was hem dit niet opgevallen. Nu staat hij voor een dilemma: moet hij de rechter gaan vertellen dat Hanna analfabeet is, of moet hij Hanna's wens om dit verborgen te houden, respecteren? Hij besluit met zijn vader te gaan praten om de filosofische kant van zijn dilemma te horen. Ook reist hij naar de concentratiekampen toe, in de hoop daar een antwoord te vinden. Uiteindelijk houdt hij zijn mond. Hanna wordt veroordeeld tot levenslang. De medebewaaksters komen er met lichtere straffen vanaf.

In het derde deel wordt Michaels leven na zijn studie beschreven. Hij trouwt met Gertrud, krijgt een dochter en scheidt na vijf jaar huwelijk. Daarna krijgt hij andere relaties, die hij op een bepaalde manier altijd blijft vergelijken met de relatie die hij met Hanna had. Hij vindt een baan als rechtshistoricus, en bestudeert onder andere het recht in het Derde Rijk.

Na zijn scheiding van Gertrud herleest hij de Odyssee. Hij besluit om het hardop voor te lezen, op cassettes op te nemen en naar Hanna op te sturen. In de loop der jaren neemt hij veel boeken voor haar op, en als hij zelf begint te schrijven leest hij haar dat ook voor. Na vier jaar komt er antwoord van Hanna. Ze schrijft hem een bedankje. In de gevangenis heeft ze eindelijk leren schrijven. Met grote regelmaat blijft hij briefjes van Hanna krijgen, maar hij schrijft haar nooit terug. Hij blijft er wel mee doorgaan om haar voor te lezen: 'Het voorlezen was mijn manier om tegen haar, met haar te praten' (p. 153).

Na achttien jaar krijgt Michael een brief van de directrice van de gevangenis waarin staat dat Hanna binnenkort vrij zal komen. Hem wordt gevraagd of hij zich om haar wil bekommeren. Hij besluit Hanna dan op te gaan zoeken. Het weerzien valt Michael zwaar: hij ziet dat Hanna een oude vrouw geworden is. Hij spreekt met haar af dat hij haar zal komen ophalen als ze daadwerkelijk de gevangenis uit mag.

Een week later pleegt Hanna zelfmoord. Michael bezoekt de gevangenis en mag de cel van Hanna bekijken. Daar staan veel boeken over concentratiekampen, die Hanna volgens de directrice allemaal gelezen had. Zij vertelt Michael ook dat Hanna gehoopt had dat hij haar zou schrijven. Hanna laat 7000 Duitse marken na, die Michael aan de dochter moet geven die met haar moeder de brand in de kerk heeft overleefd. Die mag beslissen wat ermee gebeuren moet.

Michael brengt dit geld persoonlijk naar de dochter toe, die in New York woont. Hij heeft een gesprek met haar en zij stelt voor dat hij het geld doneert aan een joodse instelling van zijn keuze. Hij besluit het te geven aan de Jewish League Against Illiteracy.

In het laatste hoofdstuk is de zelfmoord van Hanna tien jaar geleden. Michael vertelt dat hij na haar dood het verhaal van Hanna en hem wilde opschrijven, maar dat het lang geduurd heeft voordat hij dat daadwerkelijk kon. Het boek De voorlezer is het uiteindelijke resultaat.                                      

Interpretatie : Thematiek

Het thema in deze roman is schuld en schaamte. De generatie Duitsers die opgroeide na de Tweede Wereldoorlog worstelt met deze begrippen, want in hoeverre kun je schuldig zijn aan iets wat je zelf niet hebt gedaan of meegemaakt? Ben je medeschuldig, of moet je je schamen omdat je ouders wellicht (actief of passief) betrokken waren bij de gruweldaden in deze oorlog?

In De voorlezer stelt Michael zichzelf deze vragen. Als opgroeiende jongen heeft hij natuurlijk wel weet van dat wat er tijdens de Tweede Wereldoorlog gebeurd is, maar pas als student houdt hij zich hier daadwerkelijk mee bezig. Samen met zijn medestudenten discussieert hij over deze vraag en hij verdiept zich in het recht tijdens het Derde Rijk.

Dat hij dichter bij de oorlog betrokken was dan hij ooit geweten heeft, blijkt als hij Hanna tijdens haar proces terugziet. Hij blijkt een relatie te hebben gehad met een voormalig kampbewaakster uit Auschwitz. Hanna's schaamtegevoel over haar analfabetisme heeft ervoor gezorgd dat ze promoties weigerde en zich aanmeldde bij de SS. Tijdens het proces vraagt ze zich vertwijfeld af of zij inderdaad schuldig is aan de wandaden die haar ten laste worden gelegd. Ze vraagt de voorzitter van de rechtbank wat hij in haar positie zou hebben gedaan. Het is een sleutelpassage in het boek: de man kan hierop geen antwoord geven. In hoeverre acht men iemand schuldig, als er bevelen van hogerhand zijn? In hoeverre zijn individuen schuldig, en wanneer zijn ze dat? Deze vragen worden allemaal gesteld in De voorlezer, en het blijft aan de lezer om ze te beantwoorden. De jongen Michael komt er voor zichzelf niet uit, en weet zijn rationele gedachten niet in overeenstemming te brengen met zijn gevoelens. Hij schaamt zich en voelt zich schuldig, maar kan dit niet goed rijmen met de liefde die hij heeft gevoeld voor Hanna, en die hem zijn leven lang blijft bezighouden.

Een vraag die ook een belangrijke rol speelt in De voorlezer is: in hoeverre kan iemand door informatie die achteraf een ander licht op een situatie werpt, worden veroordeeld? Dit gebeurt zowel met Hanna (die door een rechtbank veroordeeld wordt) als met Michael (die zichzelf veroordeelt).

Naast het thema schuld en schaamte is er ook de liefdesgeschiedenis die hiermee nauw verweven is. De ruzies blijken achteraf te maken hebben gehad met Hanna's verleden en haar analfabetisme. Michaels pogingen een objectieve visie te krijgen op 'goed en kwaad in de Tweede Wereldoorlog' worden gedwarsboomd als hij zijn eerste liefde voor de rechtbank ziet verschijnen. De keus tussen iemand veroordelen op zijn daden of van iemand blijven houden om zijn (in dit geval haar) persoonlijkheid, blijkt een onmogelijke taak.

Motieven, symbolen

Analfabetisme speelt een belangrijke rol in de roman. Omdat ze zich ervoor schaamt, verbergt Hanna het feit dat ze niet kan lezen en schrijven angstvallig. Daardoor loopt ze promoties mis, komt als kampbewaakster in Auschwitz terecht, en wordt tot een hogere straf veroordeeld dan haar medekampbewaaksters. Michael is juist een groot lezer, en wordt later zelf schrijver. Geletterdheid staat in dit boek tegenover ongeletterdheid, cultuur tegenover barbarisme.

Een ander motief is 'het paard'. Michael vergelijkt Hanna op een gegeven moment met een paard. Zij is hier geschokt over en vindt het in eerste instantie niet fijn. Tijdens het proces komt naar voren dat men in Auschwitz een van de gevangenen 'de merrie' noemde, omdat ze jong en mooi was, maar ook wreed en onbeheerst. De dodenmars waaraan de gevangenen en Hanna deelnemen, vergelijkt een overlevende met 'dodendraf, dodengalop' (p. 99).

Hanna en Michael wassen zichzelf en de ander vaak. Voordat ze met elkaar naar bed gaan, nemen ze ritueel een bad of douche. Het is een symbool voor het wegwassen van zonden.                                 

Interpretatie : Titel en Motto's

Michael is de voorlezer van Hanna. Hij begint hiermee omdat zij hem vraagt hoe de talen Grieks en Latijn klinken. Als hij haar in deze talen voorleest, vraagt ze hem of hij haar ook het Duitse toneelstuk wil voorlezen, waarover hij een opstel moet schrijven. Michael antwoordt: 'Lees het zelf maar, ik zal het voor je meebrengen' (p. 37). Hanna zegt vervolgens: 'Je hebt zo'n mooie stem, jochie, ik luister liever naar je dan dat ik zelf lees' (p. 37). Vanaf dat moment leest Michael haar elke keer als ze elkaar ontmoeten voor.

Jaren na Hanna's proces, als Michael inmiddels getrouwd en weer gescheiden is, pakt hij zijn 'werk' als voorlezer weer op. Hij begint eerst zichzelf voor te lezen omdat hij slapeloze nachten heeft en besluit dan Hanna voor te lezen op cassettes. Op briefjes die Hanna stuurt om hem te bedanken, reageert hij niet.

Tijdens het proces tegen Hanna blijkt dat Michael niet de eerste voorlezer is die Hanna gehad heeft. Tijdens haar werk als kampbewaakster moesten de meisjes die zij moest selecteren voor een volgend kamp haar ook al voorlezen.                                                                                                                 

Interpretatie : Structuur en Techniek

De roman bestaat uit drie delen. Het eerste deel verhaalt over de verhouding die Michael met Hanna heeft. Al in de eerste zin 'Toen ik vijftien was, had ik geelzucht' (p. 7), wordt duidelijk dat het verhaal geschreven is door iemand die inmiddels ouder is. Pas in het allerlaatste hoofdstuk wordt duidelijk hoeveel ouder Michael inmiddels is. De zin 'Inmiddels ligt dat allemaal tien jaar achter me' (p. 174), geeft aan dat hij nu tegen de vijftig loopt.

Deze vertelsituatie, waarin de ikverteller een overzicht geeft van gebeurtenissen die al voorbij zijn, zorgt in De voorlezer voor een grote mate van reflectie op die gebeurtenissen. De ikverteller becommentarieert zijn daden als jongen en opgroeiende man. Hij uit zijn spijt over de dingen die hij heeft nagelaten en probeert zich te rechtvaardigen voor dat wat hij uiteindelijk wél heeft gedaan. Hij loopt met een kort zinnetje soms op de zaken vooruit, zodat de lezer geprikkeld wordt om te raden wat er nog komen gaat. Tegelijkertijd weet hij de gevoelens die hij als jongen had duidelijk te verwoorden, zodat de scheiding tussen de vertelinstantie en de jongen die het allemaal meemaakt, toch in stand blijft.

Het eerste deel is het langste deel, maar verhaalt over een relatief korte tijd: Michael en Hanna ontmoeten elkaar in oktober, en zien elkaar weer in januari, als Michael herstellende is van de geelzucht. Hun affaire duurt vanaf dan tot het einde van de zomer van dat jaar. Ze wonen beiden in Bern.

In het tweede deel is Michael student en begin twintig. De jaren ertussen worden afgedaan met: 'Ik herinner mij de laatste jaren op de middelbare school en de eerste op de universiteit als gelukkige jaren' (p. 71). Het proces tegen Hanna komt aan bod, en de gruwelen die zich afspeelden in de vernietigingskampen. In dit deel wordt diep ingegaan op de verwerking van het Duitse oorlogsverleden. Michael houdt zich daar tijdens zijn studie al langer mee bezig, maar raakt pas persoonlijk betrokken als hij Hanna weerziet en haar verhaal hoort.

In het derde deel schetst de ikverteller de achttien jaar van zijn leven na het proces. Het is een verslag van zijn studies en zijn werk als schrijver. Hij hervat zijn werk als voorlezer, maar blijft afstandelijk ten opzichte van Hanna. Na de zelfmoord van Hanna besluit hij 'hun' verhaal op te gaan schrijven. Pas tien jaar later kan hij zich hier daadwerkelijk toe zetten.                                   

Interpretatie : Personages

Michael Berg is aan het begin van het verhaal een gymnasiast van vijftien jaar. Hij is net ziek geweest en heeft veel tijd alleen doorgebracht. Hierdoor is hij veel gaan lezen en nadenken, iets wat hij sowieso graag doet. Als hij Hanna ontmoet en door haar verleid wordt, begint voor hem zijn eerste seksuele verhouding. Hij houdt deze relatie angstvallig geheim. Een tijdlang leeft hij twee levens, tot hij besluit het 'normale jongensleven' weer in te stappen. Als Hanna hem komt opzoeken in het zwembad, verloochent hij haar en raakt haar daardoor kwijt.

Hij is een einzelgänger, en zijn liefde voor een veel oudere vrouw versterkt dit alleen maar. Hij toont weinig interesse voor zijn leeftijdsgenoten; die vindt hij over het algemeen nogal kinderachtig. Zijn verhouding met Hanna maakt dat hij losjes met meisjes van zijn eigen leeftijd omgaat. Hierdoor wordt hij, zonder dat hij zich ervan bewust is, erg aantrekkelijk gevonden.

Ook op latere leeftijd houdt hij zich vaak afzijdig. Zijn diepe innerlijke leven toont hij zelden aan iemand anders. Zijn verhoudingen met vrouwen blijft hij zijn hele leven afmeten aan de liefde die hij voor Hanna voelde. Hij wil graag 'het goede' doen, maar kiest uiteindelijk toch eerst voor zichzelf. De ikverteller Michael is aan het eind van de roman tegen de 50.

Hanna Schmitz is 36 jaar als ze de verhouding begint met Michael. Ze is een zwijgzame, stugge vrouw, waar zowel Michael als de lezer maar moeilijk hoogte van krijgt. Of ze zo geworden is door haar ervaringen als kampbewaakster, wordt niet duidelijk. Ze leidt een eenzaam leven, waarin ze alleen maar werkt, eet en slaapt. Haar baan als trambestuurder geeft haar ook niet veel voldoening. Over haar achtergrond en familie is maar weinig bekend. Ze is opgegroeid in Roemenië, en schijnt alleen op de wereld te staan.

Ze is analfabeet, maar doet haar uiterste best dit te verbergen. Ze schaamt zich hiervoor. Door haar analfabetisme weigert ze promoties, komt ze als kampbewaakster in Auschwitz terecht en krijgt ze de hoogste straf tijdens het proces tegen haar en de medekampbewaaksters.

Ze is keihard, zowel voor zichzelf als voor anderen, maar tijdens het proces lijkt ze toch ook mededogen te hebben gehad voor de gevangenen in de kampen waar ze werkte. Ze voelt zich niet echt schuldig, omdat ze van mening is dat ze opdrachten uitvoerde die van hogerhand kwamen.

Aan het eind van haar gevangenschap is ze een oude vrouw geworden. Ze heeft zichzelf leren lezen en schrijven, iets wat een hele overwinning moet zijn geweest. Haar hoop is op Michael gericht, die enigszins voor haar zal gaan zorgen als ze uit de gevangenis komt. Ze gaat het echter niet aan, en pleegt zelfmoord.                                                                                                          

Interpretatie : Taal en Stijl

De voorlezer is Bernard Schlinks eerste roman. Voorheen schreef hij detectiveverhalen. In De voorlezer bouwt hij op een klassieke wijze de spanning op: men weet al dat er iets is misgegaan en vermoedt een geheim, maar komt daar pas langzaam maar zeker achter. Dat Hanna analfabeet is, valt bij herlezing zeker op, maar is subtiel in het verhaal verwerkt.

Ook al is het thema zwaar, toch wordt de roman niet zwaarmoedig. Schlink heeft een balans gevonden tussen beschouwend en verhalend vertellen, waardoor de zwaardere gedeelten afgewisseld worden met meer luchtige stukken.

Omdat de ikverteller terugkijkt op zijn jeugd, is het een tamelijk beschouwend boek geworden. Hij weet hoe het verhaal afloopt en becommentarieert zijn eigen daden en gevoelens. Dit gebeurt echter zonder morele oordelen. Schlink probeert op een zorgvuldige wijze vragen te stellen over diepgaande kwesties in het naoorlogse Duitsland. De lezer mag deze vragen zelf beantwoorden, Schlink geeft niet aan wat 'het goede antwoord' is. De opgroeiende jongen met zijn verlangens, puberale arrogantie en onzekerheid weet hij trefzeker te schetsen, zodat het boek naast alle zwaarte ook een inzicht geeft in de puberziel.

Interpretatie : Situering binnen het werk

In 1987 debuteert Bernard Schlink (1944) samen met Walter Popp, met de detectiveroman Selbst Justiz. In 1988 schrijft hij Die gordische Schleife en ontvangt hiervoor de 'Glauser', de prijs voor de beste Duitse 'Krimi'. Ook voor Selbst Betrug ( Web van leugens) uit 1992 ontvangt hij deze prijs.

In 1995 verschijnt De voorlezer, zijn eerste literaire roman. Hiervoor ontvangt hij de volgende prijzen: De 'Grinzane-Cavour,' uit Italië, de 'Hans Fallada', uit de stad Neumünster, en de 'Prix Laure Bataillon', uit Frankrijk. In 1999 krijgt hij ook nog de 'Literaturpreis' van de krant Die Welt, en in 2000 de 'Evangelischen Buchpreis' en tevens de 'Cultuurprijs' van het Japanse dagblad Mainichi Shinbun.

In zijn detectives stipt hij het Duitse oorlogsverleden ook al aan, maar in De voorlezer en in de verhalenbundel De liefdesval ( Liebesfluchten, 2000) neemt hij dit verleden als uitgangspunt, en werkt hij dit verder uit. De vraag in hoeverre de generatie van na de oorlog schuldig is met betrekking tot het Duitse verleden, komt in beide boeken uitgebreid aan de orde.

Reacties

Recensies van De voorlezer roemen de manier waarop Bernard Schlink schrijft over het Duitse oorlogsverleden en de schuld die de generaties erna voelen. ' De voorlezer raakt op een originele manier aan een groot Duits thema: de overdracht van de Duitse oorlogsschuld op steeds een nieuwe generatie' ( Vrij Nederland, 8 maart 1997). Rudy Kousbroek schrijft: 'Ik heb nog nooit een boek gelezen dat zo'n inzicht geeft in hoe het is om een Duitser te zijn, jong genoeg om met die hele ellende niets te maken hebben gehad, en tot de ontdekking te komen dat je er een diepe binding mee hebt (...)' ( NRC Handelsblad, 21 november 1997). Schlink stelt vragen 'expliciet in de marge of verwerkt in het verhaal', maar zonder overdreven dramatiek en zeker zonder het moralisme van het inzicht achteraf. Een roman om zuinig op te zijn' ( De Groene Amsterdammer, 15 januari 1997).

Zijn stijl wordt tevens geprezen: 'Bernard Schlink is een kundig schrijver en dat zijn verrassende roman vanaf de eerste bladzijde weet te boeien, ligt ook aan zijn stilistische kwaliteiten' ( Vrij Nederland, 8 maart 1997). Hij heeft, ook volgens Vrij Nederland, 'een spannende vertelwijze'.

Zijn stijl wordt tevens geprezen: 'Bernard Schlink is een kundig schrijver en dat zijn verrassende roman vanaf de eerste bladzijde weet te boeien, ligt ook aan zijn stilistische kwaliteiten' ( Vrij Nederland, 8 maart 1997). Hij heeft, ook volgens Vrij Nederland, 'een spannende vertelwijze'.

Top                                                                                                                                     

Context / Achtergronden

In 1940 werd het kamp Auschwitz (het Poolse Oswiecim) opgericht door Heinrich Himmler. In eerste instantie was het een kamp voor politieke gevangenen. In 1941 kwam Auschwitz II, beter bekend als Auschwitz-Birkenau, erbij. Een jaar later voegde men hier het beruchte vrouwenkamp toe. De selecties voor de gaskamers vonden in Auschwitz-Birkenau plaats. Er was hier een groot complex dat bestond uit aan aantal gaskamers, crematoria, en barakken.

Joden, homoseksuelen, zigeuners, verstandelijk en lichamelijk gehandicapten werden naar Auschwitz op transport gesteld om daar bij aankomst te worden geselecteerd. Ouderen, kinderen en zieken werden onmiddellijk naar de gaskamers gebracht en daarna verbrand. De mensen die hieraan ontkwamen, werden gedwongen zware lichamelijke arbeid te verrichten in verscheidene fabrieken en steengroeven in de buurt. Hier stierven ook talloze mensen door uitputting en ondervoeding.

Vanaf 1944 kwamen de massatransporten op gang, doordat men een spoorwegverbinding tot in het kamp had aangelegd. Zo'n twee miljoen mensen verloren hun leven in Auschwitz. Het was de meest geplande en efficiënt uitgevoerde volkerenmoord die er ooit geweest is. Ook in kampen als Sobibor, Treblinka en Belzec kwamen miljoenen mensen om.

In januari 1945 bevrijdde het Russische leger Auschwitz. De meeste gevangen waren echter al geëvacueerd naar het westen: in lange dodenmarsen probeerden de Duitsers de Duitse concentratiekampen te bereiken. Talloze mensen kwamen ook hierbij om het leven.

In 1946 is het museum bij Auschwitz geopend: tegenwoordig is Auschwitz het symbool van de Holocaust.                                                                                                          

Voor wie meer wil weten

Recensies:

- Kousbroek, Rudy. 'Een liefdestragedie'.

In: NRC Handelsblad, 21 november 1997.

- Rouleaux, Wil. 'Schuld, liefde, schaamte'.

In: Vrij Nederland, 8 maart 1997.

- Vogelaar, Jacq. 'De geheimen van een tramconductrice'.

In: De Groene Amsterdammer, 15 januari, 1997.

- Faneker, Sandra. 'Bernard Schlink. De liefdesval'.

In: Boekentaal Mondiaal, Passage, 2002.

Vragen en discussietips

1. Wanneer had je door dat Hanna analfabeet is? Zoek drie passages op waarin hiernaar verwezen wordt, vóórdat bekend wordt dat ze het is.

2. Michael gaat op een bepaald moment met zijn vader praten, omdat hij twijfelt of hij de rechter wel of niet moet gaan vertellen dat Hanna analfabeet is. Zijn vader zegt hem: 'Maar bij volwassenen zie ik volstrekt geen rechtvaardiging voor de gedachte dat wat een ander als goed voor iemand beschouwt, van een hogere orde is dan wat iemand voor zichzelf als goed beschouwt' (p. 115). Wat vind je van deze gedachte? Wat zou er met Hanna gebeurd zijn als Michael dit wél had verteld? Zou Hanna dit als verraad hebben beschouwd?

3. Lees uit de verhalenbundel De liefdesval van Bernard Schlink de verhalen: 'Het meisje met de hagedis' en 'De besnijdenis' en vergelijk deze met de roman De voorlezer. Wat zijn de overeenkomsten? Denk je dat de huidige generatie Duitsers ook nog met het oorlogsverleden worstelt? Waarop baseer je je mening?

4. De roman wordt verteld door een ikverteller die veel ouder is dan degene over wie hij verhaalt. Denk je dat deze ikverteller een zuiver beeld heeft weten te geven van zijn belevenissen als opgroeiende jongen?

5. Waarom denk je dat Hanna zonder een woord te zeggen de stad, en Michael, heeft verlaten?

6. Als Michael Hanna op het zwembad ziet, begroet hij haar niet, maar verloochent hij haar. Waarom doet hij dat?

7. Waarom pleegt Hanna zelfmoord?

8. Waarom denk je dat Hanna een relatie is aangegaan met een zoveel jongere jongen?