Hoofdstuk 1 t/m 4

Agrarische revolutie

De overgang van jagen en verzamelen als voornaamste middel van het bestaan naar een sedentair bestaan als boer. Omdat deze overgang plaatsvond in de nieuwe steentijd (het neolithicum), wordt deze revolutie ook wel aangeduid als neolithische revolutie.

Bronstijd

De periode waarin de mens brons gebruikte voor de productie van gereedschappen (in het Midden-Oosten vanaf 3000 v.C.).

Centraal bestuur

Bestuur over een groter gebied vanuit één plaats, waarbij overal in het bestuurde gebied dezelfde wetten en belastingen gelden.

Geweldsmonopolie

Een situatie waarin slechts de staat geweld mag gebruiken en mensen mag arresteren, opsluiten en eventueel fysiek straffen.

Homo sapiens

De laatste en enige mensensoort die nu nog bestaat en waartoe ook wij behoren (letterlijk: de wetende mens).

IJzertijd

Periode waarin de mens voor de productie van wapens en gereedschappen geen brons meer gebruikte, maar ijzer (in het Midden-Oosten vanaf ca. 1200 v.C.)

Landbouwsamenleving

Samenleving waarin de meeste mensen leven van akkerbouw en veeteelt.

Nieuwe steentijd

Periode waarin de mens zijn stenen gereedschappen ging polijsten, maar nog geen metaal tot zijn beschikking had (in het Midden-Oosten vanaf ca. 9000 v.C.)

Polytheïsme

Godsdienst waarbij mensen geloven in meerdere goden.

Prehistorie

Periode waarin een volk geen schrift gebruikt.

Staat

Een afgebakend gebied met een gecentraliseerd bestuur en een overkoepeld rechtssysteem waar de overheid een geweldsmonopolie heeft en verantwoordelijk is voor de ordehandhaving en de verdediging van de landsgrenzen.

Vruchtbare Halvemaan

Gebied rond de rivieren Eufraat, Tigris en Jordaan, waar voor het eerst op uitgebreide schaal aan landbouw werd gedaan (ook wel Vruchtbare Sikkel genoemd).

Aristocratie

Vorm van bestuur waarbij de macht beperkt blijft tot een aantal families (adel).

Atheens burgerrecht

Het geheel van rechten van de vrije bewoners van Athene, waaronder (voor veel volwassen mannen) het recht om deel te nemen aan de democratische besluitvorming

Christendom

Monotheïstische godsdienst die het geheel van christelijke waarheden, voorschriften en gebruiken omvat en die is gebaseerd op de boeken van het Oude en Nieuwe testament (samen de Bijbel).

Directe democratie

Vorm van bestuur waarbij alle burgers het recht hebben om in een volksvergadering mee te beslissen over het beleid.

Filosoof

Wijsgeer die elementaire vragen stelt over de natuur, de manier waarop mensen moeten leven en de beste wijze van besturen.

Germanen

Boerenvolkeren in Midden-Europa, die daar in stamverband leefden.

Imperium

Opperheerschappij, en vandaar een benaming voor een groot rijk, zoals het Romeinse keizerrijk.

Jodendom

Monotheïstische godsdienst van de joden, gebaseerd op de boeken van de Hebreeuwse Bijbel (in de christelijke Bijbel het Oude Testament)

Keizerrijk

Een rijk dat wordt bestuurd door een keizer.

Klassieke cultuur

Grieks-Romeinse cultuur of beschaving

Monotheïsme

Het geloof in één god.

Oost-Romeinse rijk

Het oostelijke deel van het Romeinse Rijk, na 395 definitief afgescheiden van het West-Romeinse Rijk.

Ostracisme

Het verschijnsel dat Atheense burgers een politicus uit hun midden konden verbannen door hem weg te stemmen.

Pax Romana

‘Romeinse vrede’, een periode van betrekkelijke rust in het Romeinse Rijk (27 v.C. – 180 n.C.).

Polis

Stadstaat (een stad plus het omringde platteland) die zichzelf bestuurd.

Romanisering

Het verschijnsel dat niet-Romeinse culturen, zoals de Keltische en de Germaanse, elementen uit de Romeinse cultuur overnemen.

Romeins burgerrecht

Voorrechten die burgers van het Romeinse Rijk hadden, zoals het recht op een eerlijk proces.

Romeinse rijk

Het rijk rond de Middellandse zee en in grote delen van Europa en het Midden-Oosten dat werd bestuurd vanuit Rome.

Staatsgodsdienst

Een godsdienst die is voorgeschreven voor iedereen die voor de staat werkt.

Tiran

Tijdelijke alleenheerser, later met de betekenis van ‘hardvochtig heerser’.

Volksverhuizingen

Het verschijnsel dat grote bevolkingsgroepen (vooral Germaanse stammen) in de 4e eeuw en 5e eeuw n.C. het Romeinse Rijk introkken of daarbinnen een andere woonplaats zochten.

West-Romeinse rijk

Het westelijke deel van het Romeinse rijk, na 395 definitief afgescheiden van het Oost –Romeins Rijk.

Wetenschap

De kritische bestudering van de werkelijkheid in een poging die beter te begrijpen.

Agrarische samenleving

Een maatschappijvorm waarin bijna iedereen werkzaam is in de landbouw.

Agrarische-urbane samenleving

Een maatschappijvorm waarin de meeste mensen werkzaam zijn in de landbouw, maar waar ook steden zijn, waarin de meeste mensen hun brood verdienen als ambachtsman of handelaar.

Autarkie

Letterlijk ‘zelfvoorziening’: een vorm van economie waarin een gebied in zijn eigen economische behoeften voorziet en dus economisch onafhankelijk is van andere gebieden.

Domein

Landgoed dat bestaat uit een aantal boerderijen die onder dezelfde heer vallen en dat in zijn geheel min of meer autarkisch is.

Feodaal stelsel

Een bestuurssysteem waarbij een leenheer grond en rechten in ‘leen’ geeft aan een ondergeschikte leenman, in ruil voor trouwe dienst: ook ‘leenstelsel’, ‘feodalisme’ of ‘feodaliteit’ genoemd.

Hiërarchie

Kerkelijke rangorde; tegenwoordig ook gebruikt voor een rangorde buiten de kerk.

Hofstelsel

Een economisch systeem waarin min of meer autarkische domeinen centraal staan; ook wel ‘domeinstelsel ’genoemd.

Islam

Het geloof in één god, Allah, volgens de richtlijnen in de koran en de uitspraken van de profeet.

Kalifaat

Islamitische bestuursvorm waarin de kalief zowel wereldlijk als religieus heerser is.

Kerstening

Anderen bekeren tot het christendom

Leenheer

Iemand die leenmannen aan zich heeft gebonden door hun grond en rechten in ‘leen’ te geven.