Marga Minco – Het bittere kruid

Er rijdt door mijn hoofd een trein vol joden, ik leg het verleden als een wissel om… - Bert Voeten

Het bittere kruid is het eerste boek van Marga Minco, uitgegeven in 1957. Marga Minco werd geboren op 31 maart 1920 in Ginneken. Zij schreef het bittere kruid op basis van haar eigen ervaringen uit de Tweede Wereldoorlog. Het heeft lange tijd geduurd voor ze ertoe kon komen over haar oorlogservaringen te schrijven. ‘Het was alsof iets me ervan weerhield, of ik bang was dat ik  de personen die ik in mijn verhaal wilde laten herleven, tekort zou doen door over ze te schrijven,’ verklaart Marga.  

De hoofdpersoon, Marga, en haar familie zijn joods. Wanneer ze na een evacuatie terug keren naar Breda zijn de Duitse bezetters in Nederland. Ze besluiten om nog niet onder te duiken want de vader van Marga denkt dat het in ‘zo’n vaart niet zal lopen’. Maar naarmate de tijd verstrijkt, verslechtert de situatie. Zo moet de hele familie sterren dragen en deelnemen aan selecties voor de werkkampen. Het wordt langzaam duidelijk dat de kans niet groot is dat de hele familie het overleefd.

Het verhaal spreekt mij inhoudelijk aan omdat het gebaseerd is op echt ervaringen van de schrijver. Als je dit feit in je achterhoofd houdt terwijl je het boek leest maakt het het boek heel aangrijpend. Het geeft je ook een goed beeld van hoe dat gegaan was. Ook vind ik de periode van de Tweede Wereldoorlog een interessant deel van de geschiedenis. Het verhaal speelt zich af in Amsterdam, een plek die voor mij bekend is, hierdoor komt het verhaal ook iets dichterbij je te staan. Zelfs de Aalsmeerse bloemenveilig wordt genoemd in het boek. Ook de leeftijd van de hoofdpersoon komt overeen met mijn leeftijd. Ik zou me niet voor kunnen stellen om me in zo’n situatie te bevinden waar je constant je haar moet verven en je al je familie kwijt raakt. Ik hecht veel waarde aan mijn familie en als iedereen van je afgenomen wordt lijkt me echt heel akelig.

In dit boek is het thema de Jodenvervolging in de Tweede Wereldoorlog.  Je leest wat een joodse familie overkomt tijdens de tweede Wereldoorlog. Doordat dit in chronologische volgorde is geschreven is het ook duidelijk dat de maatregelen steeds erger en absurder worden.

‘Je zult het wel zien,’ zei hij. ‘Kom maar.’ Ik volgde hem naar binnen. Daar legde hij het op tafel terwijl iedereen er nieuwsgierig naar keek. Er zat een touwtje omheen, waarvan hij eerst geduldig de knopen lospeuterde. Daarna vouwde hij het papier open. Het waren de sterren.’ 

In dit citaat is te lezen hoe de eerste maatregelen van de Duitse bezetting tevoorschijn komen uit een pakketje. Wat opvallend is, is dat de sterren vrij wel meteen worden geaccepteerd. Niemand uit het gezin lijkt zich nog zorgen te maken. Ze gaan gelijk aan de slag op ze op de kleding te naaien. Hierin is uit op te merken hoe nietsvermoedend en naïef de joden hun dood tegemoet gingen. Het drong niet door bij mensen hoe bedreigend de maatregelen waren.

‘Na het eten vouwde oom Hannes zijn handen en bad. De anderen bogen het hoofd, stonden na het gebed op en verlieten de kamer. Ik bleef alleen aan tafel zitten. ‘Je hebt gezien hoeveel onderduikers ik heb,’ zei oom Hannes tegen mij. ‘Ik kan je hier niet meer bergen,’ zei hij. ‘Je zult verder moeten.’

In dit citaat lees je hoe de opdracht van de hoofdpersoon is veranderd naar het vinden van een goed onderduikadres, wat nog niet zo makkelijk is. Ze gaat elke mogelijkheid af door al haar familie en kennissen te benaderen. Hoewel de teleurstelling niet wordt uitgedrukt in het boek zijn het grote tegenslagen.

Niet alleen de Jodenvervolging tijden de Tweede wereldoorlog is een belangrijk thema, maar ook de nasleep ervan. De gebeurtenissen hebben grote nawerkingen op het personage. Zij is dan nog wel levend uit de oorlog gekomen maar ze is wel tijdens de oorlog al haar familieleden kwijtgeraakt. Iedereen die iets voor haar betekende is vermoord door de Duisters tijdens de oorlog. In het epiloog wordt duidelijk dat het leven na de oorlog leeg is. In dit laatste citaat is te lezen dat de hoofdpersoon zich realiseert dat haar familie nooit terug zou komen en ze voelt zich eenzaam.

‘Ik bleef staan om te kijken naar de mensen die uitstapten, alsog ik op iemand wachtte. Iemand met een vertrouwd gezicht, vlak voor het mijne. Maar ik miste het geloof van mijn oom. Zij zouden nooit meer terugkomen, mijn vader niet, mijn moeder niet, Bettie niet, noch Dave en Lotte.’

Voor mij was het boek niet heel vernieuwd. In de vierde heb ik namelijk het boek Kinderjaren gelezen van Jona Oberski. Een overeenkomst is dat in beide boeken de Jodenvervolging wordt beschreven vanuit het oogpunt van een kind, maar in het boek Kinderjaren is het kind wel vele jaren jonger. Ook wordt er in beide boeken niet veel ingegaan op de gevoelens van de personages. Maar toch zijn het zeer aangrijpende verhalen.

Marga Minco was haar tijd ver vooruit, met haar scherpte, zwarte humor en de ironische, onderkoelde  toon. Een bijna postmodern wereldbeeld. Ze heeft een pessimistisch mensbeeld waarin ze boos is op de Nederlanders die hun Joodse burgers hebben verraden en behandeld. Ook nu blijft de medemens een bedreiging, Marga Minco spreekt nog steeds van de grootste Nederlandse schande ooit: dat we bijna alle Joden hebben laten gaan en daarbij vaak onverschillig, hebzuchtig en vijandig toekeken.

Het is geen  lastig boek om te lezen. Hoewel het boek soms grote tijdsprongen maakt is het goed te volgen en het leest vlot.  Ik vond het wel vervelend dat de gevoelens van de personages niet worden beschreven want wanneer de schrijver dat wel had gedaan kan je je meer inleven  in de situatie. Al kan ik me voorstellen dat het lastig is deze gevoelens onder woorden te brengen. Maar zonder deze  gevoelens was het verhaal een beetje bitter.