Simon Vestdijk

Inleiding
Deze keer leek het mij verstandig om bij mijn scriptie Nederlands van één schrijver uit te gaan. Het werk wat het (uitgebreid) vergelijken van twee schrijvers oplevert is enorm, en het resultaat was te oppervlakkig vorig jaar. Niet voor herhaling vatbaar dus. De volgende stap was dan natuurlijk om die schrijver daadwerkelijk te vinden. Een boek dat mij bij was gebleven, was De Koperen Tuin van Simon Vestdijk. Omdat ik weinig van de schrijver en zijn werk af wist, leek het mij wel aardig om mijn scriptie aan hem of aan dit boek te wijden. In de artikelen die ik ter voorbereiding over Vestdijk las, viel het mij op (en hoe kan het ook anders) dat hij een enorme hoeveelheid boeken heeft geschreven (52!), en een al niet minder indrukwekkende verzameling gedichten. Aangezien gedichten, poëzie, mij weinig tot niks doen, besloot ik om het maar bij proza te houden. Twee romans kwamen steeds terug terwijl ik door recensies bladerde. Terug Naar Ina Damman (1934) en De Koperen Tuin (1950). De eerste is het eerste deel van een achtdelige romanserie, en de tweede is het boek, dat Vestdijk zelf als zijn beste roman beschouwt. Ook Else Böhler, Duits Dienstmeisje werd veel genoemd en wel in één adem met De Koperen Tuin. Wat mij het meeste opviel, is de tijd waarin Vestdijk heeft geschreven. Hij is begonnen in de jaren '30 en zijn laatste werken kwamen boven toen hij al overleden was. Een evolutie moet dus zichtbaar zijn in zijn werk. Aangezien mij de tijd en de wijsheid ontbreekt om heel zijn oeuvre te bespreken, heb ik besloten mij te beperken tot De Koperen Tuin. Ik heb voor deze roman gekozen en niet voor Ina Damman of Else Böhler, omdat De Koperen Tuin later geschreven is, en er dus een evolutie zichtbaar kan zijn. Om een lang verhaal kort te maken; de hoofdvraag die ik in deze scriptie beantwoord is: In hoeverre onderscheid De Koperen Tuin zich van Vestdijk's romans van hetzelfde genre uit eerdere jaren? Om deze vraag te kunnen beantwoorden moest ik eerst van de romans uit de jaren dertig (de twee die ik hierboven noemde) tot welke literaire stroming zij behoorden. Uiteraard geef ik in het eerste hoofdstuk een beschrijving van De Koperen Tuin. Daarna kan ik aangeven in hoeverre De Koperen Tuin tot dezelfde stroming als de andere twee boeken gerekend kan worden en in hoeverre De Koperen Tuin in thematiek (en andere opzichten) afwijkt van Terug tot Ina Damman en Else Böhler, Duits Dienstmeisje. Ik heb voor deze twee boeken gekozen (die ik alleen uit recensies ken), omdat ik op die manier een goed antwoord kon vinden op de deelvragen. - Hoe is de stijl van Vestdijk te omschrijven in zijn eerste werken? - Kan Vestdijk's vroegste werk tot een bepaalde stroming gerekend worden? Zo ja, welke? Hierna kan ik mijn conclusie trekken. Van Vestdijk heb ik enkel De Koperen Tuin gelezen. Vergelijkingen die ik maak met andere boeken van hem zijn gebaseerd op wat ik in recensies hen gelezen. Hoofdstuk 1
De koperen Tuin

Korte Samenvatting per hoofdstuk
I. De vroegste herinneringen van Nol Rieske aan het stadje W.... zijn de ruzies met zijn oudere broer Chris
II. Nol, nu acht jaar oud, gaat met zijn moeder naar De Tuin, een stadspark. Hij is onder de indruk van de muziek die hij daar hoort, en een vreemd meisje gaat met hem dansen. III. Nol ontdekt dat zij Trix Cuperus heet. Haar vader, de dirigent van de muziek in De Tuin, die bekend staat om zijn drankzucht, krijgt ontslag als hij zich waagt aan de Tannhaüser-ouverture. Nol voetbalt met Vellinga, een ex-advocaat, die hoofdredacteur is van de plaatselijke krant. Hij ontmoet twee nieuwe vrienden, "Bruin" en "Blauw". Samen met hen ontmoet hij Trix opnieuw. IV. Nol ziet Trix vechten met andere kinderen, omdat ze hoor vader beledigen. Chris heeft moeilijkheden op school. Hij richt een "papieren pepermuntfabriek" op. Het gezin heeft het zwaar te verduren en Nol slaat zijn broer een bloedneus om hem te laten stoppen met zijn "fabriek". Nol droomt van De Tuin, Cuperus, Trix en een krokodil. Als hij wakker wordt, hoort hij een sonate van Haydn. De volgende ochtend zegt hij zijn moeder dat hij pianoles wil hebben. V. Cuperus wordt zijn pianoleraar. Na enkele lessen geeft hij bloemen aan de moeder van Nol, die zij weigert aan te nemen. Bij het verlaten van het huis zoent Cuperus het dienstmeisje. Later krijgt Nol een brief, waarin staat dat Cuperus hem niet langer les kan geven. VI. Nol ziet Trix vechten met jongens. Doordat de gebeurtenis met Cuperus uitlekt, verliest hij leerlingen en wordt ontslagen bij zijn koren. VII. Nol zamelt geld in voor zijn oude meester, geeft dit aan hem en neemt weer pianolessen. VIII. Men gaat de opera Carmen uitvoeren. IX. Cuperus wil graag een glas wijn drinken met Nol, zijn vrouw en Trix. Later op de ijsbaan schaatst zij met Nol, Vellinga en Dijkhuizen. X. Bij de uitvoering van Carmen komt het tot een vechtpartij tussen twee acteurs, nl. Ordelio en Stegeman. Ordelio wordt verwijderd en de opera gaat door. XI. Na deze uitvoering gaan betrokkenen, (Alice de Rato, Stegeman, Vellinga, Cuperus en Trix) samen wat drinken. Nol zoekt twee dagen later Cuperus op en treft hem dronken aan. Na een jaar ontmoet Nol Trix weer, terwijl hij Cuperus een afscheid aan Carmen hoort spelen. Zij verklaren hun liefde aan elkaar en maken een afspraak, maar Trix komt niet op dagen. XII. Het gaat slecht met de gezondheid van Cuperus. XIII. Cuperus heeft delirium gekregen. XIV. Trix schrijft Nol dat haar vader is overleden en dat hij haar moet vergeten, omdat zij hem niet waardig is. Roddels ontstaan over Vellinga en Trix. Nol ziet Trix niet gedurende drie jaar. XV. Nol's moeder ligt op sterven en hij gaat zich bedrinken in de gelegenheid waar Trix werkt. Buiten ontmoeten ze elkaar. Vellinga brengt Nol thuis, als deze Dronken ter aarde valt. XVI. Nol's moeder sterft. Nol zoekt Vellinga om te vragen of hij met Trix wil trouwen. Dit wil Vellinga niet, omdat Trix het juist heeft uitgemaakt. XVII. Nol vraagt Trix ten huwelijk, maar zij twijfelt. Ze vertelt over haar relaties met Vellinga, Caspers en Sjoerd Stienstra. Nol gaat naar huis. XVIII. Nol is bang dat hij het als gehuwd student moeilijk zal krijgen, maar berust hier in. Als hij naar Trix gaat verteld haar tante dat zij zelfmoord heeft gepleegd en een briefje heeft achtergelaten. XIX. Nol bezoekt Caspers en spreekt over Trix. XX. Nol stelt Vellinga telegrafisch op de hoogte. Hij wil ook nog naar Stienstra en Dijkhuizen, maar blijft wanhopig bij De Tuin staan. Personages
1. Nol Rieske is de hoofdpersoon van het boek en tevens de verteller. Hij beschrijft zijn leven van zijn 5e tot 23e levensjaar. Nol heeft twee kanten. Enerzijds is hij heel fantasierijk en emotioneel en anderzijds is hij nuchter en rationeel. Over het algemeen handelt hij bedachtzaam, maar soms krijgen zijn gevoelens de overhand. Er zijn passages in het boek waar hij huilend in bed ligt. 2. Cuperus is het idool van Nol. Nol kijkt tegen hem op. Cuperus legt een bepaalde ziel in zijn pianospel, waardoor het briljant wordt, ondanks zijn toch talrijke fouten. Cuperus is een man met veel problemen. Zijn drankzucht doet zijn imago geen goed en zijn voorliefde voor Wagner (die toen nog een nieuweling was) deed menig bewoner van W... fronsen. Zijn relatie met zijn dochter Trix is slecht, omdat hij niet weet hoe hij haar moet behandelen. Verder wordt Cuperus op een groot aantal vrouwen verliefd, waaronder de moeder van Nol. 3. Trix Cuperus is het meisje waar Nol in De Tuin mee danst. Hoewel hij haar vergeet, komt zij steeds terug in zijn leven. Zij is erg gesloten voor Nol. Zelfs als Nol zijn liefde voor haar subtiel uit de doeken doet, heeft zij nog niks door. Door het plagen van de kinderen om haar drinkende vader en de wanhoopsrelatie met Vellinga gaat zij ten onder. Zij gaat haar vader haten, slaan zelfs. Op de laatste avond ziet zij er uit als een gebroken wezen. Dit is wat Anna Blaman schreef over Trix: ' Trix meent van Nol te moeten afzien, omdat een vernederende ervaring haar zo heeft gederouteerd, dat haar trots tot zelfverachting wordt. In werkelijkheid belette haar gebrek aan zelfkennis en levenskennis haar het evenwicht te bewaren tussen haar drang naar kuisheid en haar sensualiteit. Hoewel de psychologische beweegredenen tot haar zelfmoord die zijn van een provinciaals meisje, krijgt toch deze tragiek een grootse allure.' Voornaamste thema's en motieven
1. De vijandige houding tussen twee broers Is het thema of motief wat vooral in het begin van het boek veel terugkomt. Nol heeft geen respect voor Chris, op die leeftijd een miniterrorist. Slechts helemaal aan het einde van het boek komt dit motief weer terug. 'Niemand zou mij trots begrijpen dít meisje uiteindelijk te hebben veroverd. Urenlang zou Chris met mij praten, blij als een engel nu eens eindelijk de verstandigste te zijn.' 2. Muziek speelt een grote rol in dit werk. Vestdijk speelde zelf piano, maar was ook muziekcriticus. Wat opvalt zijn de uitgebreide technische beschrijvingen van muziek. Zelfs wanneer Nol nog te jong is om iets van die termen te snappen, gebruikt hij deze al. En de specifieke beschrijving van muziekstukken valt ook op (sonate van Haydn, Etude van Chopin enz.) Nol is een echte liefhebber. In het begint heeft hij echter een hekel aan muziek omdat Chris pianoles heeft. De opera Carmen beslaat heel wat bladzijden in het boek, terwijl het aandeel in het verhaal vrij gering is. Slechts als Nol door de straten van W... slentert spoken er passages van het stuk door zijn hoofd. Als laatste valt op dat muziek een chemische werking heeft op Nol. Bijvoorbeeld een raar gevoel in zijn benen, of een wee gevoel in zijn maagstreek. 3. Het hoofdthema is de fatale liefde tussen Nol en Trix. Het fatale element is dat Nol zich niet bewust is van zijn liefde voor Trix (misschien is hij daar nog te jong voor), en dat Trix, door haar hogere leeftijd, zich wel realiseert dat zij verliefd is, maar deze liefde verdringt, omdat zij zich door de omstandigheden niet waardig acht voor Nol. 4. De Tuin is de plaats waar de eerste ontmoeting van Trix en Nol plaatsvindt en waar Nol ook eindigt. 5. De dood komt ook vaak voor in dit verhaal. De dood van de vrouw van Cuperus, de dood van Cuperus zelf, het overlijden van de moeder van Nol en tenslotte de zelfmoord van Trix hebben een grote impact in het boek. Compositie
1. Het verhaal wordt verteld door Nol, die tegelijkertijd de hoofdpersoon is. Daarom is het verhaal uiteraard in de ikpersoon geschreven. Dit brengt met zich mee dat enkele personages niet duidelijk beschreven worden, zoals Vellinga en de moeder van Nol. 2. Opvallend in deze roman is de verspreiding van bepaalde gegevens. De hoofdpersoon Nol blikt vaak terug op eerdere gebeurtenissen en vermengt deze met recente gebeurtenissen. De typeringen van Trix' gestalte komen vaak terug en de hoon bij de opera Carmen ook. Stijl
Vestdijk bedient zich van sierlijk taalgebruik. Lange zinnen zijn meer regel dan uitzondering. Beeldspraak is niet overheersend. De warrigheid van Cuperus in zijn gesprekken wordt subtiel weergegeven door achter elke halve zin drie puntjes te zetten. Bij Trix doet dit zich ook voor, maar wel in mindere mate. De nuchterheid en kalmte van Nol komt ook tot uiting, doordat hij in mooie zinnen spreekt. Wanneer hij echter zijn emoties niet in bedwang kan houden, gaat hij anders spreken. Vele personages in dit werk komen direct uit Vestdijk's leven. Zo is Trix gebaseerd op een meisje dat hij ooit in Harlingen zag lopen, de moeder van Nol lijkt op zijn eigen moeder en hijzelf heeft raakvlakken met Nol. Daarom kan je dit boek naast een psychologische, ook een autobiografische roman noemen. Om mijn hoofdvraag te beantwoorden is het kijken naar de thematiek belangrijk, maar ook de stijl. Vandaar dat ik de compositie kort behandel. Met de trend die in de late jaren 40 werd ingezet heeft De Koperen Tuin geen raakvlakken. Schrijvers als Gerard Reve kwamen met ontluisterende verhalen met een duidelijke antiheld. De negatieve instelling van de hoofdpersonen leidde tot veel weerstand, omdat ze de stemming van wederopbouw na de oorlog versterkte. Hoofdstuk 2
Literatuur in de jaren '30
Nieuwe zakelijkheid
In de jaren dertig steekt de nieuwe zakelijkheid zijn kop op. Deze stroming richtte zich op de nieuwe fenomenen die de nieuwe tijd met zich meebrachten. Voorbeelden zijn het leven in de grote stad, de auto, nieuwe media en massaevenementen. Inspiratie voor de auteurs van de nieuwe zakelijkheid was de journalistiek. Ze gaven de voorkeur aan een journalistieke weergave, zo zakelijk mogelijk. Ook de film was een inspiratiebron voor de auteurs van de nieuwe zakelijkheid. Modernisme
Het modernisme was een stroming die ongeveer in 1920 begon en 20 jaar later weer afzwakte. Freud had het bestaan van de het onderbewustzijn aangetoond. Daarom konden schrijvers geen vrede meer vinden met de realistische en naturalistische manier van schrijven. De modernisten stonden in contrast met de schrijvers van de nieuwe zakelijkheid. Het journalistieke was nergens te bekennen, want de modernisten schonken veel aandacht aan de psychologie van hun personages. Een geliefd middel om die psychologie uit te drukken was de bewustzijnsstroom. Een reeks gedachten die op het eerste gezicht onsamenhangend en moeilijk te begrijpen zijn, maar toch in verbinding staan met elkaar, en uiteindelijk een geheel vormen. Een ander middel is de monologue interieur. De lezer volgt de 'gesprekken' die de ik-persoon in zich zelf voert. Beide methodes hebben iets van elkaar weg. De personages werden in het algemeen niet in een overheersende omgeving geplaatst. De individualiteit van de personages is meestal hun drijfveer. De vertellers in de modernistische romans zijn vaak de hoofdpersoon. Het verschijnsel van de alwetende verteller bestaat niet meer. De verteller kan niet alles verklaren en zich ook niet alles meer herinneren. De duidelijke driedeling (begin, middenstuk, slot), verdween ook. Modernisten wilden niet dé werkelijkheid weergeven, maar hun interpretatie ervan. Belangrijke thema's zijn de liefde, de seksualiteit en de psychologische ontwikkeling. Teksten van modernistische schrijvers vragen geconcentreerd lezen, doordat de ingewikkelde gedachtegang precies gevolgd moet worden. Hoofdstuk 3

Vestdijk's werk in de jaren '30
Omdat Vestdijk's werk naast enorm uitgebreid ook nog eens imposant veelzijdig is, valt zijn werk in groepen te verdelen. Historische romans, een fantastische roman en psychologische romans. Omdat ik in het vorige hoofdstuk al heb aangegeven dat De Koperen Tuin een psychologische roman met autobiografische kenmerken is, zal ik me beperken tot het toelichten van enkele psychologische romans van Vestdijk uit de jaren dertig. Vestdijk's werk is voor een aanzienlijk deel autobiografisch te noemen. Het beste voorbeeld hiervan is de Anton Wachter cyclus, waarvan het eerste deel, Terug tot Ina Damman, in 1934 verscheen. Ik zal mij nu even beperken tot dit eerste deel. In dit deel (en in de verdere reeks), bestaat namelijk 90% van het geschrevene uit gedachten/belevenissen uit het leven van Vestdijk zelf. Het werk is dus sterk autobiografisch. Daarom leent het zich goed voor een vergelijking met De Koperen Tuin. Hoewel De Koperen Tuin niet zo autobiografisch is als Terug tot Ina Damman, geeft de vergelijking tussen deze twee boeken een duidelijke continuïteit in het werk van Vestdijk. Ina Damman gaat over een jongeman, Anton Wachter, die verliefd is op Ina Damman, een jeugdliefde. Deze liefde is voor Anton denkbeeldig en bestaat uit enkele vluchtige ontmoetingen. Op de laatste bladzijde blijft de lezer achter, vervuld van een jeugddroom. De vraag tot welke literaire stroming Terug tot Ina Damman gerekend kan worden is nu eenvoudig te beantwoorden. Uit de recensies die ik gelezen heb blijkt dat dit boek in elk geval niet tot de nieuwe zakelijkheid behoort. Vestdijk is een modernistisch schrijver. Grote aandacht voor psychologie en de gedachten van de hoofdpersoon. Er is echter een opzienbarende opmerking over dit boek te maken. Het volgende citaat komt uit een recensie van Menno ter Braak over Terug tot Ina
Damman: 'Verrassend is echter de vorm, waarin deze geschiedenis van een jeugdliefde is beschreven. Als romancier blijkt Vestdijk namelijk plotseling een afstammeling van het ... realisme, en wel speciaal van het realisme, zoals zich dat op Nederlandse bodem ontwikkeld heeft.' Toch staat het liefdesthema, wat het hoofdthema van Terug tot Ina Damman is, haaks op het realisme. Ter Braak blijft echter bij zijn standpunt. Vestdijk is dus naast modernist en romanticus ook realist... (realisme; de schrijver probeert de werkelijkheid weer te geven.) Zo kom ik meteen bij de opmerking van enkele recensenten. Het werk van Vestdijk is volgens hen moeilijk te plaatsen. Zijn werk heeft vaak elementen van meerdere stromingen in zich. Sommige 'Vestdijkianen' vinden dan ook dat zijn stijl uniek is. Over het algemeen is Vestdijk echter toch goed te plaatsen in de moderniteit van de jaren 30. Deze stelling wordt versterkt door Else Böhler, Duits Dienstmeisje. Een roman die de tegenkant van Ina Damman is. Ook dit boek gaat over een liefde die zich in het begin net zo profileert als die in Ina Damman, maar gaandeweg een fysiekere vorm aanneemt. De dood komt ook sterk voor in deze roman. De verliefde man, Roodenhuis, wordt door zijn liefde, Else Böhler, tot een moord gedreven, waardoor hij zelf op het schavot beland. De vordering van de liefde wordt nauwgezet gevolgd door Vestdijk. Gedachtestromen vormen een aanzienlijk deel van de roman, net als in De Koperen Tuin. Een contrast is wel dat in Else Böhler niks mooier wordt voorgesteld dan in het echt. De mensen haten elkaar en zijn lelijk. Vestdijk toont dit niet door overdrijving van proporties, maar gebruikt alleen de 'realiteit'. De roman werd indertijd toch wel als schokkend ervaren. Het toonde een kant van Vestdijk die men niet verwacht had. Toch blijft zijn kenmerkende stijl bewaard in dit boek, en past dus net zo goed in zijn tijd als Ina Damman. Eén ding viel mij nog op; iedere recensent is erg te spreken over wat zij de virtuositeit van Vestdijk noemen. Dit meesterschap verhult dat, wat eigenlijk een punt van kritiek op zijn romans is. De onwaarschijnlijkheid. Gebeurtenissen in zijn romans zijn vaak niet logisch. De wijze waarop in Else Böhler naar de executie wordt toegewerkt lijkt niet logisch. Zoals al gezegd schrijft Vestdijk dit weg. Hij schrijft zó goed, dat je hem wil geloven. In De Koperen Tuin. Is hier ook sprake van. Enkele critici vonden de zelfmoord van Trix niet nodig. Hoofdstuk 4
Vergelijking
Een scheiding tussen de romans van vòòr 1950 en De Koperen Tuin is niet makkelijk te geven. Een vrij duidelijke is dat Vestdijk's studie van muziek zich pas uitte na 1950, waarvan De Koperen Tuin een directe vrucht is. In eerdere romans kwam wel muziek voor, maar deze werd niet zo nauwkeurig beschreven als in De Koperen Tuin. Wat mij ook opviel was dat sommige recensenten opmerkten dat het werk van Vestdijk door de jaren heen breder van thematiek was geworden. Dat kan op twee manieren opgevat worden. Ten eerste kunnen de romans onderling steeds meer verschillen van elkaar wat thematiek betreft. Ten tweede kan dit aangeven dat binnen een roman de thematiek breder wordt (meer motieven in een verhaal). Over die eerste opvatting kan ik geen oordeel vellen omdat ik enkel informatie over De Koperen Tuin en werk van voor de jaren '50 heb gezocht. De laatste uitleg is aannemelijk, want naast de mislukte jeugdliefde, staat ook muziek centraal en nog enkele thema's beschreven in hoofdstuk een. Deze verscheidenheid in andere romans komt uit de verscheidene kritieken niet naar buiten. Een discontinuïteit dus. De Koperen Tuin is zoals gezegd in 1950 verschenen. Dat is vijf jaar na de tweede wereldoorlog. Er valt echter geen enkele verwijzing naar deze oorlog te bespeuren. Integendeel, er wordt totaal geen historische verwijzing gemaakt, op enkele opmerkingen over Wagner na. De uitwerking van het thema van de onmogelijke liefde is zelfs wat oubollig uitgewerkt. Het niet kunnen trouwen vanwege een rang of stand (Trix acht zichzelf Nol niet waardig), is een gedateerd gegeven, ook in de jaren 50. De virtuositeit, waar ik het in het vorige hoofdstuk over had, is hij door de jaren heen niet kwijtgeraakt, mede als zijn voorkeur voor een verrassend einde. Conclusie
De Koperen Tuin houdt zich compleet afzijdig van de trend die in de jaren 50 werd ingezet (antihelden, negatief wereldbeeld). De kenmerken van het modernisme uit de dertiger jaren is duidelijk te herkennen en Vestdijk's stijl heeft weinig verandering ondergaan. De verbreding van de thema's valt te zien als een verschil, maar niet zo groot dat je van een breuk kan spreken, eerder een evolutie gevoed door de ervaring van Vestdijk. Kenmerken uit het realisme, wat volgens ter Braak in Terug tot Ina Damman voorkwam, heb ik in De Koperen Tuin niet teruggevonden. Vestdijk's manier van schrijven is in de 16 jaar tussen Terug tot Ina Damman en De Koperen Tuin bijna niet veranderd. Enkel een paar details zijn te vinden. Dit wil absoluut niet zeggen dat zijn werk eenzijdig is. In tegendeel. Ten eerste heb ik slechts één genre van Vestdijk's werk bekeken, en ten tweede wil een continuïteit in stijl en thematiek niet zeggen dat al zijn boeken op elkaar lijken. Ze zijn herkenbaar als werk van Vestdijk, die wordt geprezen om zijn veelzijdigheid. Vestdijk is gewoon zichzelf gebleven en is een van de boegbeelden van de Nederlandse literatuur geworden. Literatuurlijst
Primaire literatuur - De Koperen Tuin(1950) S. Vestdijk
Secundaire literatuur - Over De Koperen Tuin van Simon Vestdijk (1976) J. Plop - Je kunt er toch bij blijven zitten?(1983) R. van der Paardt
Recensies van onder meer - M. ter Braak - J. Greshoff - J. Vandenbroucke - M. 't Hart