De Bartolomeusnacht

Inleiding. Ik heb dit onderwerp gekozen, omdat het een boeiend onderwerp is. Ook heb ik het gekozen, omdat ik afstam van Catharina de Médici. Ik vind het leuk om te kijken waar en van wie ik precies afstam. Het is niet voor 100% zeker of de familie hiervan afstamt, omdat de stamboom terug gaat naar begin 17e eeuw. Dan is er weer een aanknopingspunt in 1620 bij de kleinkinderen van Hendrik de Navarra en Margaretha de Valois. De Bartholomeüsnacht is een in de geschiedenis van Frankrijk een vreselijke gebeurtenis. Het heeft een belangrijke rol gespeeld in het geloof als wel in de politiek. De gehele tijd is een vreselijk stuk in de geschiedenis, maar daarin steekt de nacht van 23 op 24 augustus 1572 bovenuit. De grote aanleiding was uiteindelijk de strijd tussen het protestantse geloof en het rooms-katholieke geloof. Volgens Catharina de Médici werden de protestanten te sterk met het gevolg dat hun leider Coligny aan het begin van de avond werd vermoord en het begin van de nacht. Wat uitliep in een moordpartij, begon met een bruiloft van Margaretha de Valois en Henry de Navarra. Vanwege de grote opkomst op dit feest wordt er ook gesproken over de bloedbruiloft. De naam Bartholomeüsnacht is gekomen, doordat de moordpartij plaats vond op 24 augustus de nacht van de heilige Bartholomeüs. Wie waren de Hugenoten? De Hugenoten is de naam voor de Franse calvinisten sinds 1560. Waar de naam precies van is afgeleid is nogal onduidelijk, maar veelal wordt er gedacht aan een verbastering van Eidgenossen. Doordat de Hugenoten de leer van Johannes Calvijn volgden, verwierpen zij het katholieke geloof. De Hugenoten begonnen met een godsdienstige stroming. Later kwam hier ook een politieke stroming bij. Men maakte onderscheid tussen de Huguenots réligion en de Huguenots d'état. De Hugenoten waren vooral de mensen van adel en de mensen uit de grote steden. Omdat de Hugenoten protestant waren en meer macht kregen, werden zij vervolgd door de katholieken. Dit heeft geleid tot bloedige godsdienstoorlogen en moordpartijen tussen de Hugenoten en de katholieken. Het bloedbad van Nîmes waar 80 katholieken de dood vonden of de slachting van Montpellier waar meer dan 1000 katholieken zijn omgebracht. De bekendste van de slachtingen is ongetwijfeld de Bartholomeüsnacht, waarbij duizenden mensen de dood vonden. De godsdienstoorlogen hadden als uiteindelijk resultaat dat de Hugenoten uit Frankrijk wegtrokken en veelal naar Nederland, Duitsland, Verenigd Koninkrijk, België en Zwitserland. Deze vluchtelingenstroom vond plaats eind 17e eeuw en beging 18e eeuw.
Voorwoord. Mijn eerste opzet was om het over de Bartholomeüsnacht te doen, maar omdat de informatie over het onderwerp vrij gering is, heb ik besloten om het te combineren met de Hugenoten, de belangrijkste personen rondom dit bloedbad. Van de vele oorlogen die zij hebben, heb ik wel de Bartholomeüsnacht het meeste uitgewerkt. De stelling van mijn scriptie: de Hugenoten zijn als enige schuldig aan het ontstaan van de Bartholomeüsnacht. De geschiedenis van de Hugenoten. In de loop van de 16e eeuw breidde het protestantse geloof, in navolging van de leer van Johannes Calvijn, zich verder uit over Frankrijk. De aanhangers van deze protestantse leer werden deze leer werden de Hugenoten genoemd. In oorsprong was dit een religieuze stroming, maar rond 1560 ontwikkelde zich ook een politieke stroming onder de Hugenoten. Hun leider heette Gaspard de Colingy. Jij zocht naar een evenwicht tussen de godsdienstvrijheid van de Hugenoten enerzijds en het nationale belang anderzijds. Dit werd echter niet geaccepteerd door het Rooms katholieke Frankrijk. De aanvankelijke tolerantie ten opzichte ven de Hugenoten werd met name aan het hof, onder leiding van Catharina de Médici, steeds minder. In 1562, na het bloedbad van Vassey, braken de Franse godsdienstoorlogen uit. Catharina de Médici trouwde in 1535 met Henry, de zoon van François I, die in 1547 zijn vader als koning van Frankrijk opvolgde. Na de dood van haar echtgenoot, begon voor Catharina de Médici haar rol in de Franse geschiedenis. Zij was een sluwe vrouw, die haar eigen macht probeerde te handhaven door de Katholieken, onder leiding van de Guisses en de Hugenoten, onder leiding van de Coligny's, voortdurend tegen elkaar uit te spelen. Enerzijds deed zij de Hugenoten tegen zich in het harnas werken maar anderzijds zocht zij toenadering tot de Coligny's, omdat de Katholieken haar te machtig werden. Ze beraamde een huwelijk tussen haar dochter Margaretha de Valois en de protestantse Henry de Bourbon, koning van Navarra. De grote invloed die de Coligny's, inmiddels aan het hof hadden, vond zij te ver gaan. De Katholieken aan het hof en in het land waren hier ook tegen in opstand gekomen voor de bruiloft van Henry de Navarra en Margaretha de Valois waren veel Hugenoten naar Parijs gekomen. Op 22 augustus 1572 werd er een aanslag gepleegd op de Coligny gepleegd, maar deze mislukte. De avond van 23 augustus 1572 haalde Catharina de Médici en de leider van de Katholieken de jonge koning Charles IX over om hun zijde te kiezen om het bevel te geven tot executie van de Hugenoten. Deze moordpartij begon om 03.00 uur en hield drie dagen aan. Deze nacht staat beter bekend als de Bartholomeüsnacht of de Parijse bloedbruiloft, hierover is later meer te lezen. Er kwamen ongeveer 20.000 Hugenoten om het leven, waaronder Coligny. Henry de Navarra werd Katholiek en besteeg de troon in 1589 als koning Henry IV. De Hugenoten ondergingen en reorganisatie. Door de Bartholmeüsnacht was uit hun midden een groot deel van de adel weggevallen; de invloed van de burgerij ging overheersen. Zij organiseerden zich tot een grote politieke partij, die bij de overheid steeds meer aandrong op rechten en vrijheden voor de Hugenoten. Henry IV, die zijn vroegere geloofsgenoten beslist niet vergeten was, gaf hieraan gehoor door het uitvaardigen van het Edict van Nantes. Dit edict hield in: · Volledige godsdienst vrijheid · Bezit van een aantal pandsteden · Toestemming om kerken te bouwen, deze werden geen kerken genoemd maar tempels. · Toestemming om functies uit te voeren in het bestuursapparaat en het leger. · Toestemming om eigen legers uit te rusten en garnizoenen te houden. De Hugenoten, die ongeveer 10% van de bevolking uitmaakten, vormden zo een soort staat in een staat. Zij waren met name geïnteresseerd in het onderwijs, zodat uit hun midden vele bekwame mannen en geleerden voortkwamen. Deze rust en vrijheid duurde echter niet lang. Hun politieke onafhankelijkheid wekte na ongeveer 20 jaar, verzet bij het Katholieke deel van Frankrijk op, vooral bij de geestelijkheid en het bestuur. Vooral de komst van Kardinaal Richelieu maakte een einde aan de politieke machtspositie van de Hugenoten. In 1628 werd hen, na een bloedige strijd, waarbij veel slachtoffers vielen, de laatste van hun pandsteden af genomen ( la Rochelle). Bij het daarop volgende genade-edict van Nîmes ( 1629) bleef voor de Hugenoten alleen de godsdienstvrijheid gewaarborgd. Door de tolerante houdding van de Katholieken en de Hugenoten volgde daarna een periode van betrekkelijke rust. In 1661 de eerste minister Mazarin stierf en Louis XIV, beter bekend als de Zonnekoning, de regering zelf ter hand nam, kwam hierin verandering Hij wilde de geschiedenis in als de koning die van Frankrijk weer een Katholiek land zou maken. Stukje bij beetje werden de Rooms-katholieken steeds meer begunstigd en de Hugenoten steeds meer onderdrukt. Dit leidde ertoe dat in 1685, middels het edict van Fontaineblue, het Edict van Nantes weer werd herroepen. Dit was de aanleiding voor 200.00 Hugenoten om het land te verlaten. Dit had economisch gezien voor Frankrijk grote gevolgen, omdat de Hugenoten in het algemeen goed opgeleide mensen waren. Voor degenen die achterbleven brak er een verschrikkelijke tijd aan. Alle kerken moesten worden afgebroken en alle Protestanten moesten zich bekeren tot het katholieke geloof. Hugenoten met hoge functies weren uit een ambt gezet, leraren mochten geen les meer geven, priesters namen het onderwijs over, Protestanten mochten het land niet meer verlaten en protestantse huwelijken werden nietig verklaard. De Protestanten waren rechteloos en vogelvrij geworden. Wie zich niet aan de regels hield werd naar de galerijen gestuurd os naar de gevangenis gebracht, maar veel mensen bleven toch hun protestantse geloof trouw. Zij organiseerden godsdienstige bijeenkomsten op afgelegen plaatsen. Toen besloot de regering de koninklijke troepen tot bekering van de protestanten in te zetten en zo begonnen de zogenaamde Dragonders Deze werden uit gevoerd onder dragonders, de meest beestachtige soldaten. Zij hielden onder de protestanten op barbaarse wijze huis. Alles was toegestaan behalve doodslag en verkrachting. Dit heeft geleid tot vreselijke mishandelingen en martelingen, waaraan de slachtoffers uiteindelijk toch stierven. Vooral in de Languedoc en de Cevennen, waar veel Protestanten woonden, werd de bevolking hard aangepakt. Daar vond ook de bekende opstand der Camisarden plaats. Onder hun leider Jean Cavaleir kwamen zij in de periode van 1702 tot 1705 in gewapend verzet tegen de dragonders van Louis IV. In het begin waren zij erg succesvol, maar nadat enkele van leiders gedood waren, stortte de groep in elkaar. Deze bloedige godsdienstoorlogen hebben ruim 20 jaar geduurd. Langzaam kwamen de Franse koningen tot het inzicht dat de Hugenoten zelfs met geweld niet uit te stoppen waren. Onder koning Louis XVI kregen de Hugenoten hun burgerrechten terug. Het is de revolutie van 1789, die een einde aan de godsdienstoorlogen tussen de Hugenoten en de Rooms-katholieken in Frankrijk maakte. Vanaf die tijd bestond er in Frankrijk naast het rooms-katholieke geloof een klein groepje aanhangers van het Protestantisme. Het hugenotenkruis. Het herkenningsteken van de Hugenoten van een kruis: het zogenaamde hugenotenkruis. Het hoofdbestanddeel van dit kruis is het Maltzer-kruis. Dit is het herkenningsteken van de Ridders van Malta. Het kruis heeft gelijke armen met een wijd uiteenlopende top. Dit figuur is waarschijnlijk tot stand gekomen door vier pijlpunten naar het midden te keren. Het Maltzer-kruis is door de Hugenoten aanvaard, omdat men wel Christen wilde zijn, maar niet door het Latijnse Kruis, het Roomse. Het Maltzer-kruis werd gezien als symbool van de wedergeboorte De acht punten stellen voor: de acht zaligprekingen uit de Evangelie naar Matheüs (5: 3-10). Deze zaligsprekingen waren: · Zalig de Armen van geest, want hunner is het Koninkrijk der Hemelen · Zalig die zachtmoedigen, want zij zullen de aarde beërven. · Zalig die hongeren en dorsten naar de gerechtigheid, want zij zullen verzadigd worden. · Zalig de barmhartigen, want hun zal barmhartigheid geschieden. · Zalig reinen van het hart, want zij zullen God zien. · Zalig de vredestichters, want zij zullen kinderen Gods genoemd worden. · Zalig de vervolgenden om der gerechtigheid wil, want hunner is het Koninkrijk der Hemelen
De armen van het kruis worden verbonden door een krans van vier lelies of harten. Dit zijn de symbolen van reinheid en trouw. Het oorspronkelijke aanhangsel onderaan was een peervormig ding. Niemand weet precies wat het was. Volgens de een was het een kruikje dat staat in het teken van de zalving van de Franse koning, de ander verklaard dat het een traan was dat een teken was voor het lijden van de franse Protestanten. 1n 1688 werd dit peervormige symbool vervangen door een duif dat het symbool is voor de heilige geest. Als men alle punten van het kruis bij elkaar optelt, krijgt men het getal 12. Dit getal komt overeen met de 12 artikelen van het algemeen en ongetwijfeld christelijk geloof, waarvan de Hugenoten aanhangers waren. Deze artikelen luiden: Ik geloof in God de Vader, de Almachtige, Schepper des hemels en der aarde. En in Jezus Christus, zijn eigengeboren zoon, Onze Heere, Die ontvangen is van de Heilige geest, Geboren uit de maagd Maria, Die gelden heeft onder Pontius Pilatus, Is gekruisigd gestorven en begraven, Nedergedaald ter helle. Ten derdendagen wederom opgestaan
Van de doden, Opgevaren ten hemel, Zittende ter rechterhand Gods
Des almachtige Vaders, Van waar Hij komen zal om te oordelen
De levenden en de doden. Ik geloof in de heilige Geest. Ik geloof in een heilige, Algemene, Christelijk Kerk, De gemeenschap der heiligen, Vergeving der zonden, Wederopstanding des vleses
En een eeuwig leven. Amen. Enkele bijzonderheden en achtergronden over de Hugenoten, uit de tekst, op een rijtje. Eind 17e eeuw, begin 18e eeuw werden de Nederlanden verrijkt met een grote stroom vluchtelingen uit Frankrijk, de zogenaamde Hugenoten. Velen vestigden zich hier blijvend. In de 16e eeuw ontstond er in navolging van Johannes Calvijn in Frankrijk een gereformeerd protestantse stroming. De aanhangers van deze kerkelijke leer kregen de naam Hugenoten. Het is niet precies bekend vaar deze naam vandaan komt. Het vermoeden bestaat dat het een verbastering is van Eidgenossen. Alhoewel aan het ontstaan puur theologische ideeën ten grondslag lagen, ontwikkelde zich rond 1560 onder de Hugenoten ook een politieke stroming. Onder hen bevonden zich lieden uit alle lagen van de bevolking, zelfs onder de adel. In de nacht van 23 op 24 augustus 1572 vond te Parijs de zo genoemde Bartholomeüsnacht of Parijse bloedbruiloft plaats. Met instemming van de koningin-moeder Catharina de Médici werd door de katholieke partij een bloedbad onder de Hugenoten aangericht die op dat moment in Parijs waren om er de bruiloft te vieren van Margaretha de Valois en Henry de Navarra. Op 13 april 1598 vaardigde deze Henry IV, inmiddels koning en katholiek geworden, het Edict van Nantes uit. Dit Edict beloofde de Hugenoten godsdienstvrijheid en gaf hen een aantal pandsteden. De Hugenoten konden zich in vrijheid ontwikkelen. Het werd hun toegestaan kerken te bouwen, deze werden tempels genoemd. Voorts werd hen toegestaan functies te bekleden in het bestuursapparaat en in het leger. Bovenal verkregen zij toestemming legers uit te rusten en garnizoenen te houden. Gaandeweg deze periode van vrijheid groeide de aanhangers van deze leer tot ongeveer 10% van de totale bevolking. Mede omdat het onderwijs onder deze bevolkingsgroep hun bijzondere belangstelling had, kwamen er uit hun midden vele vooraanstaanden en geleerden voort. Hun vrijheid was echter van korte duur. Al 20 jaar later, met de komst van Louis XIII en Richelieu begon de beteugeling van deze pas verworven vrijheid. Richelieu maakte een einde aan de politieke machtspositie van de Hugenoten. In 1628 lukte het hem de laatste van hun pandsteden ( La Rochelle) te ontnemen. Dit Hugenotenbolwerk viel na een langdurig beleg waarbij veel doden vielen. De veldslagen die daarop kwamen, werden overduidelijk gewonnen door de koninklijke troepen, waarmee een einde kwam aan de politieke en militaire macht van de Hugenoten. Er volgde een periode van betrekkelijke rust tot de katholieke koning Louis XIV, na de dood van Mazarin in 1661 persoonlijk de regering in handen nam. Een politiek van harde maatregelen tegen de Hugenoten volgde. Deze kleinzoon van Henry IV werd ook wel de Zonnekoning genoemd. Aanvankelijk was Louis niet echt religieus geïnteresseerd geweest. Toen hij in 1661 de macht in handen kreeg, wilde hij echter geschiedenis maken om als eerste vorst Frankrijk katholiek te maken. Op 18 oktober 1685 werd het Edict van Nantes herroepen. Dit had tot gevolg dat e positie van de Hugenoten onmogelijk werd en hun kerken werden vernietigd. Zij die de openbare functies bekleedden, werden uit hun ambt gezet, ambachtslieden werden uit de gilden gezet, protestantse scholen werden gesloten of overgedragen aan de Katholieken Er werden met terugwerkende kracht zware belastingen opgelegd die men kon voorkomen dor het gereformeerde geloof schriftelijk af te zweren en teug te keren tot de katholieke kerk. Velen kozen eieren voor hun geld, maar degenen die zich niet lieten bekeren, kregen verdergaande terreur te verduren. Deze vluchtten veelal naar het buitenland. De aanleiding voor het uitbreken van de Bartholomeüsnacht. In de 16e eeuw was er sprake van grote spanningen tussen de Katholieken en de protestanten, ook wel bekend als de Hugenoten. Volgens de Protestanten gaven de katholieken teveel geld uit om hen geloof na te leven. De Katholieken kregen steeds meer macht, waarvan veel macht op militair gebied. De Protestanten zorgden ervoor dat niet geheel Frankrijk katholiek werd. In de steden Orléans, Larochelle, Montauban, la Charité, en Cognac, hadden de Protestanten legers gestationeerd, waarvoor zij soldij uit de koninklijke kas kregen. De protestantse leider op militair en politiek gebied was admiraal Gaspard de Coligny. Tegenover hem stond de leider van de katholieke Catharina de Médici. Beiden wilden niet dat het andere geloof de overheersen hand zou krijgen in Frankrijk. De strijd tussen beide partijen kon niet eeuwig doorgaan, vanwege het gebrek aan wapens en soldij. De politici stonden tussen deze twee machten in. Zij pleitten voor een geloofsoplossing als wel een politieke oplossing. Toch zou deze oplossing nooit echt eerlijk verlopen. De politici waren katholiek naar het geloof van het koningshuis en kozen dus zo voor het katholieke geloof. Kanselier l'Hôpital was tot aan zijn dood de grootse leider van het katholieke geloof. De Katholieken kregen bijstand van de militairen Cossé en Biron die op politiek gebied een belangrijke rol speelden. Het koningschap werd dus versterkt. De leiders van de Hugenoten zochten ook naar versterking. Zij planden hun bijkomsten in la Rochelle. Na de dood van Antoine de Navarra werd zijn vrouw, Johanna d'Albert beschermvrouwe van het Frans Protestantisme. De grootste steun kwam van Henry de Navarra De plaatsvervanger van Antoine werd de jonge Henry I van Condé. Buiten deze steun, kwam er ook steun vanuit militair gebied. De Coligny had zich samen met la Noue, La Rochefoucault zich aan gesloten bij de Hugenoten. Het buitenland betuigde ook steun aan de Hugenoten. De Duitse graaf Louis van Noussau was de vertegenwoordiger van de duits protestantse landen De politiek van deze Hugenoten was de katholieken verdrijven, maar een verschuiving in het krachtveld van het koningshuis te voorkomen. Om dit te bereiken werden de belastingen flink omhoog gegooid, om zo een inkomen te krijgen onafhankelijk van het koningshuis De tegenstander van dit beleid was Guise. Hij was in dienst van Catharina en was bewaarder van de schatkist. Deze werd mede gesteund door financiële bijdragen vanuit Spanje. Guise gebruikte het geld ook echter in zijn eigen belang om zo een hogere functie te kunnen betreden. De katholieke Catharina de Médici had aan het katholieke Spanje een grote steun om zo het oprukkende protestantisme te onderdrukken onderleiding van Gaspard de Coligny. De Protestanten hadden in het buitenland vele bondgenoten. In Duitsland hadden zij steun van landgraaf van Palts, de hertog van Zweibrückenen en de graaf van Mansfeild. De Engelsen steunden de Hugenoten, omdat zij de kustplaats le Havre terug kregen. Zo kregen de Hugenoten een steunpunt na het verlies van Calais in 1562. Op deze manier hadden de Hugenoten, die uit het zuiden kwamen een steunpunt in het noordelijk gebied. Langzaan maar zeker verdwenen de katholieke gebieden in het zuiden door het oprukkende protestantisme. Piotou, delen van de Languedoc, de Dauphiné en de Provence werden protestant en sloten zich dus aan bij de Hugenoten. Een groot deel van Zuid-Frankrijk is hierdoor protestant geworden. Catharina de Médici had deze ontwikkelingen op de voet nauwkeurig gevolgd. De angst dat zij omringd zou worden door de Hugenoten nam met de Dag toe. Ze had gezien dat de Hugenoten almaar sterker werden en steeds verder oprukten. Je had nu een katholiek Spanje en Noord-Frankrijk met daartussen een heel gebied met het protestantisme. Buiten Frankrijk was het protestantisme in Duitsland stek en groeide het in de Nederlanden. Catharina hield van de macht die ze had en wilde deze op alle mogelijke manieren behouden. Door haar tien kinderen te laten trouwen met belangrijke mensen, kon zij deze zo goed in de gaten houden, zodat haar macht op deze manier uitgebreid werd. Ze wilde geheel Frankrijk katholiek maken en houden met de bedoeling dat een groot gedeelte van het zuidelijk Europa dan Katholiek zou zijn. De kinderen van Catharina waren met hoofden van verschillende landen en deelstaten getrouwd. Haar dochter Claude van getrouwd met Karel van Lotharingen. Het huwelijk van haar zoon François met Maria-Stuart van het Schotse koningshuis was ook al gepland. Van dit koningshuis in Schotland heeft Catharina ook Guise leren kennen. Haar dochter Elisabeth trouwde met de Spaanse Philips II en haar zoon Charles XI trad in het huwelijk met de Oostenrijkse Elisabeth. Op deze manier probeerde Catharina iedereen te vriend te houden. Door haar dochter Margaretha te laten trouwen met Henry de Navarra om zo meer macht over de Hugenoten te krijgen. Door deze trouwerij bestond het vermoeden dat er vrede zou komen tussen de Hugenoten en de Katholieken. Een aanzienlijk aantal Hugenoten reisden daarom af naar Parijs om daar het huwelijk te vieren. Ook de leider Gaspard Goligny ging met hen mee. Catharina had moeten toezien hoe Coligny zij zaakjes goed voor elkaar had en het opnam voor het protestantisme en de Hugenoten. Terwijl de Hugenoten op weg waren naar de plechtigheid, kregen zij te horen dat er op 22 augustus 1572 een aanslag op Coligny was gepleegd. Coligny heeft deze overleefd en bleek gewond te zijn aan de arm. De aanslag was beraamd door Catharina, de hertog van Guise en drie Italiaanse raadsmannen. De feeststemming van de Hugenoten veranderde door dit bericht in woede een haat. Catharina en de hertog verwachtten een grote opstand in Parijs. Deze opstand ging later de geschiedenis in als de Bartholomeüsnacht.
Nawoord. Het antwoord op mijn stelling: de Hugenoten zijn als enige schuldig aan de Bartholomeüsnacht is niet anders dan ik had verwacht. De Hugenoten en de Katholieken waren in een jarenlange strijd, die op de Bartholomeüsnacht zijn hoogtepunt had bereikt. De Hugenoten werden sterker, met het gevolg dat de Katholieken bang waren geworden. Door een huwelijk probeerde Catharina de Médici de spanning goed te houden om zo meer macht over de Hugenoten te krijgen. De Hugenoten wilden een einde maken aan de onderdrukking. Het huwelijk zagen zij ook als redding. Dat het huwelijk maar schijn was, werd pas later duidelijk. De leider van de Hugenoten heeft ternauwernood een aanval overleefd die door de Katholieken beraamd hadden. Door als heel sluw te spelen zo dit bij de Hugenoten opvallen, hetgeen ook gebeurd is. De Katholieken begonnen de aanval op de Hugenoten op deze 23 augustus 1572. Door het plein op te rennen met wapens zorgden zij voor paniek, waardoor het chaotisch werd. Eerste werd Coligny vermoord en op het teken van Henry begonnen ook de moorden op het plein. Ik denk dat hier de katholieken de schuld krijgen. Zij hebben voor een hoop onrust en haat gezorgd door de eerste aanval op Coligny. Door de stormklokken te luiden en alles te vermoorden, hebben zij schuld. De Hugenoten hebben terug gevochten, maar wel zeer grote verliezen geleden. Als de Katholieken niet waren begonnen met moorden, was deze nacht nooit gebeurd. Toch denk ik dat wel een keer de spanning tussen deze twee partijen naar buiten moest komen, maar op welke manier het zou gebeuren, heb ik geen idee over; Literatuurlijst. Achtergronden en bijzonderheden over Hugenoten. Homepage Lex Slager
Adres: http://www.gironet.nl/home/xw9821/index.html
De Bijbel
Uitgave: Nederlands Bijbelgenootschap
Haarlem 1981
ISBN: 90 6126 0108
Christenen – Geschiedenis van de wereldrelegie. Auteur: B. Gascoigne
Uitgever: Agon Elsevier 1977
ISBN: 90 61 40 1283
Encarta Encyclopedie 1998
Uitgever: Microsoft Corporation/ Reed Elsevier 1998
Heldenstrijd der Camisarden
Auteur: F. Bettex
Uigever: De Groot- Goudriaan Kampen
ISBN: 90 61 40 1284
Hugenoten en het Hugenotenkruis
Homepage van de Gereformeerde kerk
Adres:
http://www.cistron.nl/~gerisha/ngk-ms/paginaas/links.html
Spectrum Encyclopedie 1998
Uitgever: Het Spectrum Electronic Publishing
ISBN: 90 5344 1727
De Hugenoten
AuTeur: A. Grant en R. Mayo
Uitgever: Uniebroek
ISBN: 90 228 3236 8
De Hugenoten
Auteur: I. en K. Brandenburg
Uitgever: De Bataafse Leeuw
ISBN: 90 6707 275 3
De Nederlandse Opstand 1555-1558
Auteur: C.V. Lafeber
Uitgever: Lafeber
Sprekend verleden
Auteur: L. Dalhuijsen, W. Dupon, R. vd Geest, A. Lammers, R. Lenaerts, C. Schippers, F. Steegh, B. Vergunst en J. Walhain. Uitgever: Nijgh Versluys
Prisma Geschiedenis van Frankrijk
Auteur: P. Balmand
Uitgever: Hatier 1992

ISBN: 90 274 4432 3
ANWB Toeristische Wegenatlas Frankrijk
Auteur: onbekend
Uitgever: onbekend
ISBN: 90 1800 2011