Hoofdstuk 3, Mens en Werk

Maatschappijleer 1: samenvatting van hoofdstuk 3: Mens en Werk §1: Betekenis van arbeid voor mens en samenleving.  Arbeid = alle activiteiten die nut opleveren voor degene die haar verricht, voor diens naaste omgeving en/of voor de samenleving als geheel.  Drie betekenissen van NUT: economisch nut: betaalde arbeid
Sociaal nut: verzorging, sociale contacten
Psychisch nut: voldoening  Materiële functies: het verdienen van een inkomen
Voorzien in levensonderhoud  Immateriële functies: maatschappelijke status Zelfontplooiing en creativiteit Levensgeluk Sociale contacten  Plato (417-347 v. Chr.), leefde in de Griekse en Romeinse oudheid, had drie hoofdtaken: levensonderhoud, verdediging en het bestuur.  Thomas van Aquino: leefde in de Middeleeuwen waar allen de negatieve kant van arbeid werd belicht → last. Alleen noodzaak verplicht tot arbeid.  Een aantal tijden die de positieve kant van werk belichtten: calvinisme / kapitalisme (1540), renaissance (1400-1600) en Verlichting (18e eeuw).  De Industrialisatie (19e eeuw) belichtte weer de negatieve van arbeid → ellendige omstandigheden en een karig loon.  Karl Marx (1818-1883) bekritiseerde deze soort maatschappij → arbeid als wezenlijke activiteit van de mens → lust.  Arbeidsethos = de betekenis die mensen aan arbeid toekennen. Een negatieve of positieve waardering.  Drie typen arbeidsethos: 1 Traditioneel arbeidsethos: lustkanten zijn belangrijker dan de lastkanten. Arbeid wordt als een centrale levenswaarde beschouwd, vooral veel nadruk op de waarde van (betaalde) arbeid. 2 Kritisch arbeidsethos: arbeid is wel belangrijk, maar arbeid is niet zaligmakend. Kritisch tegenover de waarderingsverschillen tussen betaald en onbetaald werk

3 Alternatieve arbeidsethos: nauwelijks betekenis aan werk, arbeid wordt sterker gerelativeerd. Meer vrije tijd en eigen invulling van het leven. §2: De hedendaagse arbeidssamenleving  1948: VN hebben de Universele Verklaring van de Rechten van de mens opgesteld → klassieke vrijheidsrechten en sociale rechten.  Arbeidssamenleving = arbeid heeft een centrale plaats in het doen en laten van de mens.  Nederland is een OESO-samenleving → OESO = Organisatie voor Economische Samenleving en Ontwikkeling.  1900: invoering en verlenging van de leerplicht.  Partialariteit van de hedendaagse samenleving = slechts een beperkt deel van de potentiële beroepsbevolking (15-65 jaar) wordt voor een beperkte tijd als betaalde arbeidskracht geselecteerd.  Naast de ‘partialariteit’ zijn twee andere ontwikkelingen van belang: 1. Sectorale verschuiving: door de industrialisatie is de werkgelegenheid verschoven van de agrarische sector naar de industriële sector. Kwaliteit werk = relatief minder zwaar werk en minder geestdodend werk, een groter beroep op ontplooiingsmogelijkheden. 2. Technologische ontwikkelingen: na WO II doet de automatisering zijn intrede. Hierna robotisering en computerisering. Automatisering via de industrie naar de dienstensector → informatietechnologie.  Werkloosheid = als het aanbod van mensen die een betaalde baan zoeken groter is dan de vraag.  Definitie van werkloosheid van CBS: => geregistreerde werkloosheid: - Mensen die niet werken of minder dan 12 uur per week werken; - Mensen die staan ingeschreven bij een arbeidsbureau; - Mensen die direct beschikbaar zijn voor een baan van minstens 12 uur per week.  CBS = Centraal Bureau voor Statistiek.  Werkloosheid is te onderscheiden in: 1. Conjuncturele: door een tijdelijke neergang is de vraag naar arbeidskrachten te laag om iedereen werk te bieden. 2. Structurele: er is een vrijblijvend verschil tussen vraag en aanbod op de arbeidsmarkt. 3. Seizoens: er is bv. minder werk in de winter (horeca). 4. Frictie: er is een overbruggingstijd nodig om een baan te vinden.  Vrije tijd = dat deel van het dagelijkse leven, dat naar eigen goeddunken kan worden ingericht.  1919: Arbeidswet de 8-urige werkdag en de 45-urige werkweek  Drie functies van vrije tijd: 1. Recreatief: uitrusten van allerlei werkzaamheden (in- of actief) 2. Creatief: op allerlei terreinen kun je je ontplooien (hobby’s) 3. Ontwikkeling: bijscholing, cursussen §3: Politieke visies op de arbeidssamenleving  Liberale visie bij de beoordeling van sociaal-economische vraagstukken: - Ze zijn voorstanders van een markteconomie: vraag en aanbod en andere mechanismen van de markt dienen voor een regulering van de economie te zorgen. Planeconomie leidt tot bureaucratische procedures → absoluut niet! - Zij zijn vóór vrije ondernemingsgewijze productie: burgers dienen de vrijheid te hebben om zelf te bepalen wat zij op de markt gaan aanbieden. Particulier initiatief. - Zij zijn vóór concurrentei, zowel in de productie als op de arbeidsmarkt: concurrentie leidt tot beter prestaties. - Zij zijn vóór het terugdringen van de rol van de overheid: overheidsbemoeienissen kunnen een belemmering vormen voor het initiatief van de burgers.  ‘Laisse faire-liberalen’ = liberalen die de rol van de overheid als minimalistisch opvatten.  ‘Sociaal-liberalen’ = liberalen die een grotere rol voor de overheid hebben weggelegd dan de ‘laisse faire-liberalen. Zij gaan de richting op van sociaal-democraten.  Uitgangspunten van sociaal-democraten op sociaal-economisch gebied: - Zij zijn voor spreiding van kennis, inkomen en macht. De ongelijke verdeling hiervan leidt tot ongewenste verschillen tussen mensen. - Zij zijn voor een zekere mate van planning: de economie en de arbeidsmarkt functioneren volgens hen niet naar behoren (de liberalen geloven van wel). Er moet, waar nodig is, bijgestuurd worden. - Zij zijn voor selectieve groei: economische groei is niet onder alle omstandigheden acceptabel. Er dient rekening gehouden te worden met de belastingen van het milieu. - Zij zijn voor democratisering: de sociale ongelijkheid tussen mensen op het gebied van medezeggenschap in bedrijven dient te worden verminderd.  Sociaal-democraten zijn voorstanders van een gemengde economie, waarbij zowel arbeid als markt een belangrijke rol spelen.  Christen-democratische visie op sociaal-economische punten: - Gespreide verantwoordelijkheid. - Rentmeesterschap: God heeft de mens geschapen als rentmeester op aarde, om al het geschapene in verantwoordelijkheid te beheren. - Gerechtigheid: volgens Gods wetten gerechtigheid in het oog houden. - Solidariteit: een plicht om naastenliefde en armen te helpen.  De overheid heeft een beperkte rol op sociaal-economisch gebied. De overheid is vooral verantwoordelijk voor: het macro-economisch en juridische raamwerk.  Ecologische visie op sociaal-economische punten: de overheid, het bedrijfsleven en de consumenten dien hoge prioriteit te geven aan duurzame economie. §4: Arbeidsverdeling  Arbeidsverdeling = de verdeling van arbeidstaken van individuen en groeperingen in een samenleving. Twee soorten arbeidsverdeling: 1. Maatschappelijke arbeidsverdeling = de verdeling van maatschappelijk taken en functies over groeperingen, die zijn verenigd in beroepen, bedrijven en bedrijfstaken. 2. Technische arbeidsverdeling = de verdeling van taken over productie-eenheden en arbeidsfuncties, waarbij het productieproces wordt opgedeeld in deelhandelingen die worden verricht door verschillende arbeidskrachten.  Sociale ongelijkheid = mensen nemen in de samenleving ongelijke posities in en er is sprake van een sociale rangorde.  Sociale stratificatie = de opeenstapeling van sociale lagen in de samenleving, waarbij iedere laag bestaat uit min of meer gelijk gewaardeerde posities.  Stratificatieladder = hangen af van kennis, inkomen, status en macht.  Sociale status = de (immateriële) waardering die mensen toekennen aan een positie.  Macht = de mogelijkheid om andere mensen bij herhaling te kunnen dwingen tot gedrag dat ingaat tegen hun eigen waarden en belangen.  Belangentegenstellingen: de gemiddelde ondernemer heeft belang bij zo laag mogelijke lonen, gedisciplineerde werknemers en een niet te bemoeizuchtige overheid.  Verticale sociale mobiliteit = stijging of daling van een persoon op de maatschappelijke ladder. => verticale beroeps mobiliteit.  Twee manieren voor verticale mobiliteit: 1. Intergeneratie-mobiliteit = stijging of daling in vergelijking met een vorige generatie (ouders, grootouders) 2. Intrageneratie-mobiliteit = stijging of daling in vergelijking met het eigen beroepsverleden.  Standenmaatschappij = afkomst en eigendom bepalen de positie op de maatschappelijke ladder.  Kastenmaatschappij is een gesloten sociale structuur. → Kaste = een vrijwel gesloten groepering, waartoe mensen op grond van geboorte behoren en blijven tot ze sterven.  Nederland: open samenleving = alle burgers hebben (formeel) toegang tot een uitgebreid onderwijssysteem. §5: Verzorgingsstaat  Verzorgingsstaat = een samenleving waarin de overheid zich ten doel stekt de zorg voor het welzijn van haar burgers op zich te nemen.  Vier doelstellingen van de verzorgingsstaat: 1. Bescherming van burgers tegen de risico’s van de industriële samenleving; 2. Garantie van een minimumloon, ook voor burgers die werkloos zijn; 3. Het aanbieden van voorzieningen, die iedere burger nodig heeft om in de samenleving goed te kunnen functioneren; 4. Het bevorderen van het welbevinden van alle burgers.  Nederlandse verzorgingsstaat <=> een compromis van sociaal-democratische en liberale uitgangspunten.  Sociale verzekeringen = gebaseerd op een premie die betaald moet worden, terwijl de uitkeringen in het kader van de sociale voorzieningen worden betaald uit de belastinggelden.  Werknemersverzekeringen = voor mensen die in loondienst werken. De premies worden berekend op het BRUTO loon en afgedragen aan bedrijfsverenigingen. Onder andere WW, ZW, WAO, ZFW.  Omslagstelsel = premie afhankelijk van benodigde uitkeringsgelden.  Equivalentiebeginsel = verband tussen betaalde premie en uitkering.  Volksverzekeringen = voor de hele bevolking. Onder ander AOW, ANW, ANWBZ, AAW, AKW.  Solidariteitsbeginsel = premie is een bepaald percentage van het inkomen.  Sociale voorzieningen = aanvulling van de verzekeringswetten onder andere ABW. Deze uitkeringen worden betaald uit de algemene middelen van de overheid.  Er is een crisis rond de verzorgingsstaat: 1. Economische problemen: betaalbaarheid; veel uitgaven overschreden door de overheid (’60 en ’70 is de economische voorspoed exponentieel gegroeid). 2. Politiek-bestuurlijke problemen: bureaucratie; te veel ingewikkelde organisaties. 3. Sociaal-culturele problemen: veranderde gedragspatronen; individualisering en berekend gedrag.  De liberalen vinden dat de overheid zich te veel bemoeit. Maatregelen van de liberalen: - Terugdringen van overheidsuitgaven - Privatisering van overheidsinstellingen - Deregulering - Inkrimping van het ambtenarenapparaat  De sociaal-democraten willen een steunende rol van de overheid. Maatregelen: - Actief overheidsbeleid (economische groei stimuleren en de sociale ongelijkheid terugdringen) - Decentralisatie en democratisering van de arbeidsverhoudingen (meer betrokkenen bij de besluitvorming)  De Christen-democraten vinden dat mensen onderling en particulieren meer moeten doen voor de verzorgingsmaatschappij. Maatregelen: - Overheidsbemoeienis en overheidsuitgaven terugdringen - Randvoorwaarden voor het dragen van persoonlijke verantwoordelijkheid. §6: Arbeidsverhoudingen  De vakbeweging heeft weer doelstellingen: 1. Materiële positieverbetering: een correctiefunctie → men streeft naar de behartiging van de dagelijkse materiële belangen van de werknemers. 2. Volwaardige positie van werknemers op het werk en in de samenleving: de emancipatiefunctie → man streeft ernaar de werknemers te verheffen in de maatschappij.  De vakbonden zijn vaak aangesloten bij overkoepelende organisaties zoals FNV (Federatie Nederlandse Vakbeweging), CNV (Christelijk Nationaal Vakverbond) of MHP (Vakcentrale Middelbaar en Hoger Personeel).  Werkgeversorganisaties vervullen twee functies: 1. Politiek-economische functie: men komt als politieke pressiegroep op voor de collectieve belangen van de ondernemers tegenover de overheid; 2. Belangenbehartigende functie: men behartigt de belangen van werkgevers in de onderhandelingen die periodiek met vakbonden gevoerd worden.  Sociale partners = werkgeversorganisaties en vakbeweging samen = zij moeten samen in het onderhandelingsspel tot oplossingen van geschilpunten zien te komen.  Belangen van werknemers: - Arbeidsvoorwaarden: de voorwaarden waaronder arbeid wordt verricht (inkomen) - Arbeidsinhoud: arbeidsindeling en functieomschrijving - Arbeidsverhoudingen: de relaties tussen werkgevers, werknemers en hun organisatie. - Arbeidsomstandigheden: de specifieke condities waaronder gewerkt wordt (gezondheid) - Algemene belangen: ontslagrecht, sociale zekerheid en werkgelegenheid  Werkgevers streven naar het maken van winst. Belangen van werknemers: - Continuïteit van het bedrijf - Lage productiekosten: goedkope grondstoffen, arbeid en kapitaal - Geringe concurrentie - Lage belastingen - Werkwillige en geschoolde werknemers, arbeidsrust  Rechters zullen een staking niet verbieden als aan de volgende drie voorwaarden is voldaan: 1. Ze zijn georganiseerd door een vakbond

2. Als alle wettelijke middelen zijn geprobeerd
3. Er is geen grote onevenredigheid tussen het doel en de gevolgen van de staking  Ondernemingsraad (OR) = bestaat uit werknemers; komen op voor de belangen van de werknemers en voeren overleg met de werkgever. De bevoegdheden: - Adviesrecht bij financieel-economische en bedrijfsorganisatorische besluiten - Instemmingsrechtbij zaken van sociaal beleid, zoals pensionering en winstdeling.  Het succes van werkgeversverenigingen en vakbonden is afhankelijke van de volgende factoren: 1. Het politieke klimaat
2. De sociaal-economische structuur
3. De economische conjunctuur
4. De organisatiegraad en actiebereidheid van de leden
5. Internationalisering van de economie  De overheid is naast de sociale partners betrokken bij het sociaal-economisch proces. De rollen: 1. Als overlegpartner van sociaal-economische groeperingen
2. Als werkgever
3. Als regelgever
4. Als initiator van economische beleid §7: Het einde van de arbeidssamenleving?  Een aantal redenen voor het einde van de arbeidssamenleving: 1. Technologische werkloosheid: veel technische ontwikkelingen leiden tot een verdere afname van banen
2. De lastkant van de hedendaagse arbeid
3. Segmentering van de arbeidsmarkt: de hoogwaardige arbeid wordt schaars. Geen goede arbeidsvoorwaarden en er zijn geen garanties meer op het gebied van dienstverbod
a) functionele flexibilisering = het vergroten van de bereidheid van werknemers om hen op verschillende posities en op verschillende tijden in te zetten

b) numerieke flexibilisering = een toenemend beroep op tijdelijke arbeidskrachten