Hoofdstuk 7

H45 Historisch overzicht van de 19e eeuw:

Algemeen
Aan het einde van de 18e eeuw kwamen de eerste politieke veranderingen als reactie op de Verlichting. Amerika verklaarde zich onafhankelijk van Engeland in 1776 dmv de ‘declaration of independence’, een hele beroemde democratische tekst waarin staat dat iedereen gelijk is, en recht heeft op leven, vrijheid en het streven naar geluk. In 1789 kwam er een soortgelijke tekst uit Frankrijk met de Franse Revolutie.

De overheersende ideologie in de 18e eeuw was het liberalisme, dit uitte zich voornamelijk in de politiek en de economie. Ze waren voor politieke & economische vrijheid.

In de politiek probeerde de burgerij nu ook meer macht te krijgen, de slavernij werd bijna overal afgeschaft.

Ondanks de politieke & economische vrijheid, profiteerde niet iedereen van de bloei. Naast de burgerij ontstond nu het industrieproletariaat; woonden in de krottenwijken van de grote steden, en werkten onder ellendige omstandigheden in de fabriek. In het jaar 1848 – het jaar van het Communistisch Manifest van Marx en Engel – was er een uitbarsting, overal ontstonden opstanden plaats, maar de arbeidersklasse was nog niet goed genoeg georganiseerd om echte verbeteringen af te dwingen.
Pas in het laatste kwart van de 19e eeuw begon de sociale wetgeving op gang te komen.

De drang naar grotere vrijheid uitte zich ook in het streven naar onafhankelijkheid van verschillende volken:
- Griekenland kwam in opstand tegen Turkije (1821)
- Italië maakte zich los van Oostenrijk in 1861
Rond in 1875 zag West-Europa er in grote lijnen uit als tegenwoordig; alleen Duitsland was nog geen eenheidsstaat maar een tamelijk losse bond van talrijke vorstendommetjes.

Nederland
1795: In de Noordelijke Nederlanden kwamen de patriotten in opstand tegen de Republiek der Verenigde Nederlanden. Met behulp van een Frans invasieleger werd de Bataafse Republiek uitgeroepen.
1805: Napoleon stelde Koninkrijk Holland in o.l.v. zijn broer Lodewijk Napoleon:
• Hij stelde o.a. het Burgerlijk Wetboek en het Wetboek van strafrecht in.
1810: Napoleon maakte Koninkrijk Holland een onderdeel van Frankrijk, z’n broer moest
aftreden hij trad te zelfstandig op vond Napoleon.

1815: Koninkrijk Holland was weer onafhankelijk, ze hadden Frankrijk verslagen in de Slag bij Waterloo. Vanaf dat moment was het noorden weer verenigd met het zuiden tot het Verenigd Koninkrijk der Nederlanden met Willem I als vorst. Maar de 2 delen waren al zo lang gescheiden geweest dat het niet meer werkte als 1 geheel…
In 1830: Het zuiden kwam in opstand, en werd nu Koninkrijk België

Door de afscheiding van België kwam er nu een drang naar politieke verandering, hierbij speelden de liberalen o.l.v. Thorbecke een grote rol. Met de grondwetsherziening in 1848 werden de bevoegdheden van de Tweede Kamer uitgebreid en werd de vrijheid van Godsdienst en onderwijs vastgelegd. Door de liberale economische politiek kon nu ook in Nederland de industriële revolutie begonnen (voor papier- en textiel industrie kwam op)

In de politiek begon de verlichting pas echt een rol te spelen aan het einde van de 18e eeuw, begin 19e eeuw. Op het culturele gebied was men toen al verder. De Verlichting werd eind 18e eeuw opgevolgd door de Romantiek. Tegen het midden van de van de 19e eeuw komt de volgende stroming: het realisme. Rond 1875 is de kracht van beide stromingen uitgewerkt en begint er een nieuwe periode op cultureel en maatschappelijke gebied: Fin de siècle.

H46 De Romantiek

Kunstenaars
In de 18e eeuw was alles wat in strijd was met de ideeën van de Verlichting afgeschreven tot de Romantiek. Dat woord had een negatieve betekenis, in de zin van: overdreven, fantastisch, vergezocht. Aan het einde van de 18e eeuw begint het langzaam een nieuwe betekenis te krijgen, het word nu een stroming die recht tegen over de Verlichting stond

Hoofdkenmerken:
- Verlichting: Classicisme, rationalisme
- Romantiek: individualisme (originaliteit), gevoeligheid en verbeeldingskracht.
originaliteit Lyrisch escapisme

De kunstenaars vonden vooral het individualisme belangrijk, ze moesten zich niet richten op wat het publiek wilde, maar vooral de eigen opvatting weergeven.
- Zo was hun leven ook, ze wilden zich niet conformeren naar de maatschappij,
ze leefden dan vaak ook een ‘onmaatschappelijk’ leven : zwerven, drank, drugs, liefdesaffaires

Zulke kunstenaars werden ook wel bohémiens genoemd.

De kunstenaars waren ook revolutionairen, zij klommen samen met volk op de barricaden om de oude burgerlijke maatschappij te vernietigen, en een betere wereld te scheppen.
Romantische individualisme brengt een grote aandacht voor de eigen gevoelswereld en verbeeldings-kracht met zich mee.

De kunst was in essentie lyrisch, doordat er zo’n grote nadruk werd gelegd op de eigen gevoelens, dit in tegenstelling tot de verlichting die in wezen didactisch was.
Bij het werk liet de kunstenaar zich leiden door zijn gevoelens die vaak sterk contrasterend zijn: liefde – afkeer, vreugde – verdriet, rust – onrust.

Didactisch: betrekken hebbend op de didactiek
Didactiek: de kunst van het onderwijzen

Lyrisch: behorend tot de lyriek
Lyriek: dichtsoort waarin de dichter zijn eigen aandoeningen en gemoedsstemmingen uitspreekt

Met verbeelding probeerde de kunstenaar te ontsnappen aan de wereld van ‘het hier en het nu’: naar verleden, toekomst, naar verre streken, exotische plekken, naar het bovennatuurlijke en het religieuze. Centraal hierbij staat de natuur, de wilde ongerepte natuur - als het alternatief voor de moderne stedelijke beschaving die door de mens was ontstaan.

Wetenschap
De interesse in het natuurlijke komt tot uiting in:

- volkenkunde: de bestudering van de cultuur van niet-westerse volkeren, hiervoor is er kennis nodig van vreemde, exotische talen.
- Volkskunde: hierin word de folklore van westerse bevolkingsgroepen bestudeert, dit vereist kennis van de geschiedenis van de eigen taal en de dialecten
- Hieruit ontstond de vergelijkende taalwetenschap: ze kwamen ze erachter dat alle Europese talen met elkaar verwant zijn, behalve het Fins, Hongaars en Baskisch. - Indo-Europees

Literatuurwetenschap:
- uit interesse voor het verleden en het exotische - niet westerse literaturen vertalen, middeleeuwse handschriften uitgeven en verhalen en gedichten opschrijven, die tot nu toen mondeling waren door gegeven.

In de muziekwetenschap leidde de belangstelling voor het verleden tot de uitgave en heropvoering van het werk van vroegere componisten.

H48 Literatuur

Als reactie op het rationalisme van de 18e eeuw, lag de nadruk op het gevoel, dit word uitgedrukt in:
• Weltschmerz: droefgeestigheid
• Sehnsucht: het verlangen naar het onbereikbare

Het antirationalisme zorgde voor een nieuwe interesse in het geloof, en dan niet in de kerk, maar in het persoonlijk contact met het opperwezen, geloof werd nu gezocht in zichzelf, het hart en in de ongerepte natuur.

De genres die zijn opgeleefd in de Romantiek zijn:

- Sprookjes
- Ballades

Nieuw ontstane genres:
- science fiction
- historische roman
- detectiveroman
- griezelroman

H49 Realisme

In het midden van de 19e eeuw komt er bij de literatuur en de schilderkunst een nieuwe stroming naar voren, het realisme. Realistische kunst bestond al wel langer; stilleven of een portret e.d.
Maar in de loop van de 19e eeuw word het een echte stroming die betrekking heeft op vrijwel alle genres van de schilderkunst en de literatuur. Het was een reactie op de lieflijke, sentimentele en fantastische kant van de Romantiek. De realisten zochten hun onderwerpen niet in de geschiedenis, mythologie of in hun fantasie, maar in de omringende werkelijkheid. Ze beeldden vooral het leven uit van de middenklasse, maar onder invloed van het opkomende socialisme later ook de omstandigheden van de arbeiders.
Hun romans en schilderijen zijn krachtige politieke en sociale protesten. Dit komt overeen met de romantici.


Een niet literair genre dat ontstond was de ‘Klassieke’ Roman:
Het plot heeft een duidelijk begin, verloop en afsluiting en is heel zorgvuldig opgebouwd: alle onderdelen hangen met elkaar samen. Het onderwerp van deze romans is de natuurgetrouwe uitbeelding en/of sociaal-psychologische analyse van de mens en maatschappij. Het is dit type roman dat nog steeds overheerst in de literatuur

De Nederlandse literatuur van de 18e eeuw is voor een groot deel een mengeling van de Romantiek en realisme. De Romantiek met haar overdrijvingen, emotionaliteit en extreme opvattingen paste niet goed bij de tamelijk nuchtere 19e-eeuwse cultuur van Nederland.

H 50 Nicolaas Beets = Hildebrand 1814 - 1903

Nicolaas Beets was een student Theologie in Leiden, hij schreef de hele populaire verhalenbundel  ‘Camera Obscura’. Camera Obscura is de voorloper op de camera van nu, het is een doosje met een gaatje waar het beeld doorheen gaat en word weerspiegeld op een plaatje.
In zijn boek bekijkt hij op een satirische manier de situatie van de burgerij in de eerste kwart van de 19e eeuw. Dit boek bracht hij uit onder de naam Hildebrand

H51 Francois Haversmidt = Piet Paaltjens 1835 – 1894

Hij was een theologiestudent in Leiden, hij bracht onder de afkorting F.H. in een studententijdschrift gedichten van Piet Paaltjes, met daarvoor een voorwoord. Hij deed het voorkomen alsof het gedichten van een vriend waren, en hij daar een kleine selectie van had uitgekozen.
Later heeft hij in 1867, toen hij predikant was, onder de naam F.H. een gedichtenbundel uitgebracht met gedichten van Piet Paaltjens, snikken en grimlachjes.

Snikken en grimlachjes, opent met een levensecht van Paaltjes door F.H. waarin zelfs een portret van Piet Paaltjens is opgenomen, in 1853 is Piet Paaltjes verdwenen, het laatst is hij gezien in een studentensociëteit.


Het verzinnen van Piet Paaltjens was niet zomaar een grap, in zijn figuur kon hij de dweperij, de overdreven gevoeligheid, het koketteren met eigen verdriet van de zwarte Romantiek. In de verhalen viel hij niet zozeer andere dichters aan, maar eigenlijk vooral een eigen kant van zichzelf, hij was een echte romanticus die flink met zichzelf overhoop lag, na de dood van zijn vrouw in 1891 werden zijn depressies steeds heviger en hij pleegde later zelfmoord.

De gedichten hebben een dubbele betekenis, het zijn grappige parodieën op de overdreven poëtische poëzie van die dagen, maar ook heel persoonlijke ontboezemingen, waarin door de dwaasheden heen een sombere levensangst klinkt.