Verlichting

Verlichting en revoluties

De verlichting, 1650 – 1789

Rond 1780 discussieerden Europese intellectuelen over de vraag wat de verlichting was. Kant gaf hierop het antwoord: De bevrijding van de mens uit de onmondigheid waaraan hij zelf schuldig is. Onmondigheid is het onvermogen je verstand zonder leiding van anderen te gebruiken. Deze onmondigheid is je eigen schuld als je genoeg verstand hebt, maar niet de moed om er zelfstandig gebruik van te maken. Durf te weten, heb de moed je eigen verstand te gebruiken.

1780: verlichting was al meer dan een jaar aan de gang.

Middeleeuwen: denken was ondergeschikt aan geloof en traditie. Vanaf 1650: oude inzichten werden meer ter discussie gesteld. Het empirisme en het rationalisme stelden dat traditie en geloof moesten plaatsmaken voor waarneming en rede. Empirisme: kennis komt voort uit ervaring en waarneming. Rationalisme: de rede, het menselijk denkvermogen, is de voornaamste bron van kennis.

Door de verlichting gingen ontwikkelde mensen het redelijke en wetenschappelijke denken op allerlei terreinen van het leven toepassen-->samenleving moet niet gebaseerd zijn op erfelijke rechten en plichten of op religieuze ideeën, maar op de rede.

Veel verschillende verlichte denkers verwierpen de standenmaatschappij en het absolutisme. Ze streden tegen godsdienstige intolerantie en kerkelijke dwang, tegen machtsmisbruik door kerk en staat en voor onafhankelijke en onpartijdige rechtspraak.

Rond 1650 werd ook de macht van de vorsten verder uitgebreid en gecentraliseerd. Vorsten rechtvaardigden dit met het droit divin: het idee dat ze hun macht van God hadden gekregen. Alleen God kan over vorsten oordelen--> Hoefden daarom geen verantwoording af te leggen aan instellingen.

Locke: Alle mensen zijn vrij en gelijk geboren en hebben het recht hun leven, gezondheid, vrijheid en het bezit te verdedigen. De macht van de staat is gebaseerd op een sociaal contract: de mensen spreken af een deel van hun vrijheid af te staan aan de overheid. In ruil daarvoor moest de overheid hun leven, bezit en vrijheid beschermen en bij conflicten als neutrale rechter optreden. Als de regering dat niet deed, mochten de burgers een andere regering aanstellen.

Rousseau: De mensen sluiten een sociaal contract waarbij ze vrijheid overdragen aan de staat. Het volk is soeverein en de staat moet de algemene wil vertegenwoordigen. De mensen mogen niet hun eigen belangen doorzetten, maar ze moeten zich onderwerpen aan wetten die in overeenstemming zijn met de vrije wil.

Tot 17e eeuw: De wereld wordt bestuurd door hogere machten. Voltaire: De natuurwetenschappen bewijzen dat God de wereld ingenieus had gemaakt: De wereld ontwikkelde zich naar Gods plan, maar hij bemoeide zich er niet mee.

Spinoza: De natuur is niet gemaakt door God, maar God en de natuur zijn hetzelfde. Geloof dat in strijd was met de rede, was onzin. De mens moet niet afgaan op God, maar op zijn eigen verstand.

De verlichting begon aan het eind van een tijd vol bloedige godsdienstoorlogen en religieuze onderdrukking--> Verlichters benadrukken belang van individuele vrijheid en tolerantie. Locke pleitte voor scheiding tussen kerk en staat, want zelfstandig denkende mensen konden alleen zelf bepalen wat ze geloofden.

Vanaf 1750: Bijna alle verlichte denkers hangen de vooruitgangsgedachte aan. Er kwam meer vrijheid en tolerantie en er waren verbeteringen zichtbaar op allerlei terreinen. Er ontstonden wel tegenstellingen. Twee hoofdstromingen:

• De gematigde verlichting van denkers die een evenwicht zochten tussen rede en traditie.
• Radicale stromingen die met de traditie wilden breken en een geheel nieuwe maatschappij wilde creëren.

Voltaire stond aan de kant van de gematigde verlichting: God had de wereld geschapen--> De ongelijkheid van de standenmaatschappij hoort bij het menselijk bestaan. Het was gevaarlijk om het volk het geloof af te nemen, want met de angst voor het geloof kon het volk in toom worden gehouden. Slechts een kleine bovenlaag is geschikt voor het redelijk denken.

Kant: Puur rationalisme kan leiden tot waanideeën en tot immoreel gedrag. De rede moest worden aangevuld met ervaring en morele normen. Er is een universele morele wet, waaraan iedereen verplicht is te gehoorzamen. Mensen moeten zelf voldoen aan regels die ze voor iedereen willen laten gelden.

Spinoza was de grote inspiratiebron van de radicale verlichting. Aanhangers hiervan meenden dat alle mensen dezelfde behoeften hebben en dezelfde rechten moeten hebben. De voorrechten van adel en geestelijkheid en het erfelijk koningschap waren in strijd met de rede. Iedereen had het recht op zijn eigen manier geluk na te jagen en volledig vrij zijn mening te uiten--> Standenmaatschappij moest worden vervangen door een democratie.

Verlichte vorsten geloofden niet dat ze hun macht hadden gekregen van God, maar zagen zichzelf als dienaren van het algemeen belang. Ze vergrootten de persvrijheid, werkten aan meer tolerantie en bestreden bijgeloof en godsdienstig fanatisme. Wel hielden ze vast aan hun absolute macht en de standenmaatschappij--> Verlicht absolutisme.De koninklijke censuur verbood in de 18e eeuw honderden boeken, maar dit was niet erg effectief. Na dit verbod werden boeken van filosofen in Amsterdam gedrukt en Frankrijk binnengesmokkeld.

Radicale ideeën wonnen terrein--> Een van de oorzaken van de democratische revoluties eind 18e eeuw. Onder invloed van de verlichting veranderde de politieke cultuur: Politiek veranderde van een ding voor koningen, hoge edelen en geestelijken, naar iets voor iedereen--> Er moest voortaan rekening worden gehouden met de publieke opinie van alle standen.

Beroemdste pamflet: Wat is de derde stand? Van Abbé Sieyès.

De Franse Revolutie, 1789-1815

Lodewijk XVI regeerde vanaf 1774. Onder zijn leiding kwam Frankrijk in een crisis terecht. De verlichte kritiek nam steeds meer toe. Rijke burgers waren ontevreden over het gebrek aan politieke invloed. Arme burgers, boeren en arbeiders wilden een beter bestaan. Er was honger en er waren regionale opstanden waarbij boeren afschaffing van de herendiensten en een eerlijkere verdeling van de grond eisten.

Alle arme mensen leden onder het belastingstelsel. Adel en geestelijkheid legden eingen belastingen op en betaalden zelf nauwelijks iets. Ondanks de inkomsten uit belastingen, liep de staatschuld op. Om uit de financiële crisis te komen riep Lodewijk XVI de Staten-Generaal bijeen--> Concessie: Koning deed afstand van zijn absolute macht. Eerste revolutie: Frankrijk werd een constitutionele monarchie. Tweede revolutie: Frankrijk werd een democratische republiek.

De adel en geestelijkheid wilden dat elke stand evenveel vertegenwoordigers zou krijgen in de Staten-Generaal--> Protest--> Koning besloot de derde stand evenveel zetels te geven als de adel en geestelijkheid samen. 1789: Verkiezingen. De derde stand koos eerst afgevaardigden van de wijken, daarna afgevaardigden in de kiesvergadering van de stad, die uiteindelijk naar de regiovergadering gingen en daarna naar de Staten-Generaal.

Tijdens de verkiezingen werden cahiers de doléances opgesteld--> Lodewijk wilde weten wat er onder het volk leefde--> Niet representatief: Cahiers werden opgesteld door leden van de bourgeoisie. Ook mochten alleen mannen vanaf 25 jaar stemmen die belasting betaalden.

Cahiers: Mensen wilden de macht van de koning beperken. Ze wilden een nationaal parlement en burgerlijke vrijheden. De voorrechten van adel en geestelijkheid moesten ook worden afgeschaft en er moest een verklaring voor de rechten van de mens komen.

1789: Leden van de Staten-Generaal komen voor het eerst bijeen. De koning liet elke stand één stem geven en vergaderen in aparte ruimtes--> Derde stand wilde een gemeenschappelijke vergadering, waarin de stem van alle individuele leden even zwaar mee telde -->Derde stand kreeg zijn zin niet--> Stapte uit de Staten-Generaal en riep zichzelf uit tot Nationale vergadering en ging zelf een grondwet opstellen. De koning weigerde eerst de Nationale Vergadering te erkennen, maar toen tientallen geestelijken en adel zich erbij aansloten, ging hij toch overstag.

Toen de Nationale vergadering over een grondwet vergaderde, braken in heel Frankrijk opstanden uit tegen de bevoorrechte standen--> Besloot de standen en de privileges van de adel en geestelijkheid op te heffen. De Nationale vergadering nam ook de Verklaring van de Rechten van de Mens en Burger aan. De kerkelijke landen werden verkocht en met het geld werden de schulden afgelost. Voor de arme boeren was dit minder gunstig--> Moesten hun verplichtingen aan hun heren afkopen. Vooral rijke burgers profiteerden--> Kwamen in aanmerking voor alle overheidsfuncties. De bescherming van het bezit van de rijke burgers werd heel belangrijk--> Verklaring van de Rechten van de Mens en Burger: Eigendom was een onschendbaar en heilig recht. Niemand mocht daarvan worden berecht, tenzij openbare noodzakelijkheid.

Ook de wet Le chapelier in 1791 was gunstig voor de bourgeoisie--> Alle gilden, vakbonden en stakingen werden verboden. De Nationale Vergadering vond de vrijheid van ondernemers belangrijker dan de vrijheid van vereniging en vergadering van arbeiders.

De Nationale Vergadering wilde dat Frankrijk een constitutionele monarchie werd met Lodewijk XVI als koning--> Hij wilde dit niet. 1789: Lodewijk was verdrongen uit Versailles en gedwongen om naar Parijs te gaan, waar het volk hem beter in de gaten kon houden. Lodewijk besloot te vluchten in 1791 naar de Zuidelijke Nederlanden(Oostenrijk), maar hij werd gearresteerd en teruggevoerd naar Parijs. Hij hoopte met de keizer van Oostenrijk en de troepen die hem trouw waren gebleven de revolutie terug te draaien. De Nationale vergadering stemde voor een grondwet waarin de koning de uitvoerende macht hield, maar gecontroleerd werd door een Wetgevende Vergadering, die werd gekozen met censuskiesrecht.

De Wetgevende Vergadering trad in 1791 aan. Deze bestond vooral uit ontwikkelde burgers. Door het kiesrecht waren arbeiders en boeren er nauwelijks in vertegenwoordigd. Wetgevende Vergadering was politiek verdeeld--> Sinds 1789 waren er politieke clubs gevormd met afdelingen in het hele land--> Grootste was Jacobijnen: Namen sinds de vlucht van de koning geen genoegen met de constitutionele monarchie, maar wilden een tweede revolutie. Ze wilden de monarchie afschaffen, de volksinvloed vergroten, het bezit van de gevluchte edelen afpakken en de revolutie over heel Europa uitbreiden. Hun invloed in de Nationale Vergadering groeide door het toenemende wantrouwen tegen de koning, die niet meewerkte met het parlement.

1792: Frankrijk raakt in oorlog met Oostenrijk en Pruisen--> Positie van de koning werd onhoudbaar--> Tweede revolutie. De Jacobijnen namen het stadsbestuur van Parijs over en deelde wapens uit, waarmee het paleis werd bestormd. De Koning werd gearresteerd. De Wetgevende Vergadering, waar alleen nog maar Jacobijnen kwamen, hief zichzelf uit en via het algemeen mannenkiesrecht werd een nieuw parlement gekozen: De Nationale Conventie--> Riep in 1792 de republiek uit. Parlement had hierdoor de uitvoerende en wetgevende macht. Het Comité van Algemeen Welzijn vormde de regering. Iedereen werd een burger. Lodewijk werd burger Capet. Er begon een rechtszaak tegen hem die hem schuldig vond aan hoogverraad(hulp vragen aan het buitenland)--> 1793: Lodewijk werd onthoofd.

Girondijnen: Gematigde Jacobijnen--> Werden uit de Jacobijnenclub en de Nationale Conventie gezet.

Het Comité van Welzijn kwam onder leiding van de radicale Jacobijn Robespierre. Volgens hem moesten alle vijanden van de algemene wil ter dood worden veroordeeld: De revolutie verslond haar eigen kinderen. Uiteindelijk werd Robespierre zelf onthoofd--> Girondijnen namen de macht over. Zij maakten een eind aan het schrikbewind en brachten in 1795 een grondwet tot stand die de democratie beperkte. Het parlement ging bestaan uit twee kamers, gekozen via censuskiesrecht. De uitvoerende macht kwam in handen van het Directoire, vijf directeuren die door het parlement werden benoemd.

De onrust en chaos duurde voort tot 1799: Napoleon nam de macht met een militaire staatsgreep over. 1804: Hij kroonde zichzelf tot keizer, maar hield wel vast aan de ideeën van de verlichting en de revolutie. Hij regeerde met behulp van een gewijzigde grondwet. Nationale wetboeken: Code Napoleon: Alle Franse mannen als burgers hadden gelijke rechten--> Werd door zijn veroveringen ook in Europa ingevoerd.

Na Napoleon, 1815-1848

Congres van Wenen: 1814-1815. De grote mogendheden maakten hier afspraken over de naoorlogse orde.

Sinds 1792 hadden revolutionaire en Napoleontische oorlogen chaos en verwoesting gebracht--> Grote behoefte aan stabiliteit. Rusland, Engeland, Pruisen en Oostenrijk (de geallieerden) slaagden erin een stabiele orde te creëren. Na 1815 volgde de vreedzaamste eeuw uit de Europese geschiedenis. De stabiele orde werd gevormd door de situatie van voor de Franse Revolutie zo veel mogelijk te herstellen en de politieke gevolgen van de verlichting zo veel mogelijk ongedaan te maken--> Frankrijk werd weer een constitutionele monarchie met een parlement en godsdienst- en persvrijheid, maar de vrijheden waren beperkt. Het Franse parlement had weinig macht en adel en geestelijkheid waren zwaar oververtegenwoordigd.

De stabiliteit werd ook bevorderd door een machtsevenwicht te creëren. Franrkijk werd teruggebracht tot de grenzen van 1792 en de gebieden aan de Franse grenzen werden ondergebracht bij sterke staten.

De Geallieerden spraken af samen de orde in Europa te handhaven, desnoods met militair geweld. Vanaf 1818 deed ook Frankrijk hieraan mee. De samenwerking heette het concert van Europa.

1822: Congres van Verona. Belangrijkste onderwerp: Situatie in Spanje. Een Spaans parlement had tijdens de opstand tegen de Franse bezetting in 1812 een grondwet ingesteld die voorzag in persvrijheid en afschaffing van de privileges van adel en geestelijkheid. De koning herstelde na zijn terugkomst het absolutisme en de standenstaat. Volgens de Geallieerden was Spanje het hoofdkwartier van het Jacobinisme, dat heel Europa bedreigde. Afgesproken werd dat Frankrijk de Spaanse kwestie zou oplossen en dat Rusland, Oostenrijk en Pruisen diplomatieke steun zouden geven. Alleen Engeland werkte niet mee--> Hadden geen bezwaar tegen de Spaanse constitutionele monarchie en wilde staten die zich los hadden gemaakt van Spanje erkennen. Dit was omdat Engeland bang was dat zij haar handel zou verliezen aan de VS.

1823: Een Frans leger trok Spanje binnen en versloeg de troepen van de Spaanse regering. Na de Franse invasie publiceerde een Britse krant "het geheime Verdrag van Verona", waarin stond dat de Geallieerden, naast Engeland, de persvrijheid wilden en de regeringen die steunden op de volksvertegenwoordiging wilde afschaffen --> Verzet tegen de restauratie begon.

In reactie op de restauratie ontstonden politieke stromingen die zich op verlichte idealen baseerden--> Liberalisme en socialisme. De liberalen wilden een constitutionele monarchie met persvrijheid, vrijheid van godsdienst en andere burgerlijke vrijheden. Ze waren voor volkssoevereiniteit, maar wilden het kiesrecht beperken tot de ontwikkelde burgers. Ze wilden gelijke rechten voor iedereen, maar legde de nadruk op de vrijheid van het individu.

De Socialisten legden de nadruk op het gelijkheidsideaal. Ze wilden gelijke rechten voor iedereen en sociaaleconomische gelijkheid. Ze wilden een sterke staat, die bestaanszekerheid garandeerde en verschillen in bezit en inkomen verkleinde. Er moest een volks soevereine republiek met algemeen mannenkiesrecht komen.

Volkssoevereiniteit leidde tot het nationalisme: Burgers die samen het soevereine volk waren, werden verbonden door taal, cultuur en verleden. Ze wilden de eenheid van het volk versterken. Ze streefden naar een natiestaat, waarin het volk verenigd was in één staat. Landen die al een eenheidsstaat waren, konden met het nationalisme de eensgezindheid onder het volk vergroten. Bij volkeren die nog geen eigen staat hadden groeide door het nationalisme het verzet tegen de restauratie.

De machthebbers probeerden de verlichte ideeën te onderdrukken, maar dat werd steeds moeilijker: Burgers verenigden zich in clubs en lazen kranten. De nieuwe stromingen profiteerden van de veranderende politieke cultuur waarin de publieke opinie steeds belangrijker werd--> Revoluties tegen de restauratie.

1830: Revolutie in Parijs. Koning had het kiesrecht beperkt en de persvrijheid afgeschaft. De Liberale krant riep op tot een opstand. De liberale leiders profiteerden hiervan: ze presenteerden de populaire liberale hertog van Orléans als nieuwe koning en lieten de Bourbons naar Engeland gaan. De nieuwe koning beloofde het kiesrecht uit te breiden en de burgerlijke vrijheden te respecteren.

Geïnspireerd door de revolutie in Parijs brak in de Zuidelijke Nederlanden (nu België) een opstand uit tegen de koning Willem I. Ze eisten meer persvrijheid, minder macht voor de koning en meer invloed voor het parlement. Toen er arbeidsonlusten ontstonden in Brussel profiteerden de liberalen ook hier van. Liberale burgerwachten herstelden de orde. Willem I ging hier op in met het leger. Ondanks dit vormde de opstandelingen een regering die de onafhankelijke staat België uitriep. Ze vormden een constitutionele monarchie met grote invloed voor het parlement. Willem I vroeg steun aan de grote mogendheden, maar die steunden hem niet. Ze stemden in met de onafhankelijkheid van België.

1848: Revolutie in Parijs. De koning sloeg op de vlucht en er werd een democratische republiek uitgeroepen met algemeen mannenkiesrecht. Deze revolutie was het startsein voor volksopstanden in heel Europa.

In Duitse staten eisten liberalen en nationalisten de vorming van één Duitse staat met een grondwet, burgerlijke vrijheden en macht voor het parlement. De Duitse vorsten deden concessies: Ze benoemden liberale ministers en er werd met verkiezingen in heel Duitsland een grondwetgevend nationaal parlement gekozen, dat in Frankfurt bijeenkwam--> Frankfurter parlement. 1849: Frankfurter parlement werd het eens over een nationale grondwet, maar toen was de schrik van de vorsten voor de volksopstanden al voorbij--> De liberalen waren met behulp van het leger uit de regeringen gezet. De rest van het parlement werd met geweld uiteen gejaagd.

De revoluties van 1830 en 1848 speelden af in een nare toestand: veel honger, epidemieën en werkloosheid--> Veel opstandelingen onder de arbeiders en werklozen, onder druk van de socialisten. De socialisten bereikten weinig: Vooral de liberalen profiteerden van de revoluties. Zij stelden de vlag van Frankrijk in. In het Frankfurter parlement zat geen een socialist of arbeider. De liberalen deden liever zaken met de machthebbers, dan macht te delen met de socialisten.

1848--> Revolutiejaar. Karl Marx kwam tot de conclusie dat de arbeiders hun eigen lot in handen moesten nemen. Hij zei dat door de industrialisatie de burgerij tegenover de arbeidersklasse kwamen te staan. De industriële samenleving werd beheerst door een klassenstrijd tussen de bourgeoisie en het proletariaat. Hij verwachtte dat de proletariaat met een revolutie de macht zou overnemen en de productiemiddelen in handen van de gemeenschap zou brengen.