Hoofdstuk 10: tijd van televisie en computer

1949: Oprichting NAVO. Duitse tweedeling. Chinese Revolutie.

1949: Dekolonisatie Nederlands-Indië: Indonesië.

1950 – 1953: Koreaoorlog.

1951: EGKS: begin Europese integratie.

1955: Oprichting Warschaupact.

1957: Verdragen van Rome: EEG.

1960: Dekolonisatie veel Afrikaanse landen.

1961: Bouw Berlijnse Muur.

1962: Cubacrisis.

1963 – 1975: Vietnamoorlog.

1989: Ineenstorting communisme in Oost-Europa.

1990: Duitse hereniging.

1991: Einde Sovjet-Unie.

2001: Aanslagen Al-Qaida in VS op 11 september.

Oriëntatie

De Verenigde Staten en de Sovjet-Unie waren na de Tweede Wereldoorlog de nieuwe grootmachten. Tussen deze twee landen ontstond een wapenwedloop om wie de meeste kernwapens had. In de Koude Oorlog was er de constante dreiging van een atoomoorlog. Zowel in het Oosten als in het Westen was de sfeer uiterst gespannen. De gewapende conflicten bleven echter beperkt tot Azië. Tijdens de Japanse bezetting van delen van koloniën was het nationalisme onder de inheemse bevolking gegroeid. Na de Japanse capitulatie eisten al die volken zelfbestuur. In Zuidoost-Azië werden de koloniën voor het eerst onafhankelijk. De Afrikaanse koloniën zouden rond 1960 volgen. Het proces van dekolonisatie verliep vaak moeizaam en met geweld. De Fransen en Duitsers waren elkaar vijandig gezind. In 1950 besloten ze echter samen te werken met andere Europese landen. De landen van de Europese Unie hebben daardoor een hoog welvaartsniveau kunnen bereiken en zich in de wereldeconomie staande kunnen houden. De val van het IJzeren Gordijn in 1989 maakte het mogelijk de EU met een paar Oost-Europese landen uit te breiden. In veel westerse landen konden jongeren van de naoorlogse generatie voor een lossere levensstijl kiezen. De opkomst van media, ontzuiling, verdere democratisering en individualisering versnelden dit proces. Ook werden de West-Europese samenlevingen steeds pluriformer, doordat grote groepen mensen naar ons land emigreerden.

10.1

Kapitalisme en communisme

In 1945 werd tijdens de Tweede Wereldoorlog op initiatief van president Roosevelt de Verenigde Naties opgericht. Bijna alle landen werden lid en beloofden hun geschillen voortaan langs vreedzame weg op te lossen. Het wederzijdse wantrouwen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie bleef na 1945. Al sinds de Russische Revolutie voerden de westerse leiders en de leiders van de SU hun beleid vanuit tegengestelde ideologieën. De westerse ideeën over het bestuur komen voort uit de Verlichting en de Franse Revolutie.

Verenigde Staten

Sovjet-Unie

Democratie met meerpartijenstelsel en vrije verkiezingen.

Communisme onder leiding van de communistische partij: geen vrije verkiezingen.

Samenleving waarin het individu centraal staat.

Samenleving waarin het collectief centraal staat.

Belangrijkste waarden: vrijheid en individuele ontwikkeling.

Belangrijkste waarden: gelijkheid en solidariteit.

Kapitalisme en vrij ondernemerschap.

Door de staat geleide planeconomie.

Machtstegenstelling

Tussen het Westen en de Sovjet-Unie ontstond na de WOII een conflict over Europa. De SU had militaire aanwezigheid in Oost-Europa. Als de VS zich uit Europa weg zouden trekken, zou dat een verstoring van het machtsevenwicht beteken. Op de conferentie van Jalta (februari 1945) kwamen Roosevelt, Churchill en Stalin overeen dat staten in Midden-Europa een democratische regering zouden krijgen. Deze regeringen moesten wel bevriend zijn met de Sovjet-Unie van Stalin. Binnen enkele jaren werden deze landen afhankelijk van de SU. Hij zou van westerse zwaktes gebruik maken om de Sovjetmacht te verstevigen en westgrenzen van de Sovjet-Unie beschermen. De Russische propaganda berichtte herhaaldelijk over de agressieve bedoelingen van West-Duitsland. Churchill beschreef de scheidslijn tussen het Westen en het Oosten als het IJzeren Gordijn. De spanningen tussen Oost en West namen toe en al snel sprak men van een Koude Oorlog. De VS en de SU dreven hun bewapening op, met name atoomwapens. Ze sloten bondgenootschappen, bespioneerden elkaar en voerden propagandaoorlog. Binnen een paar jaar was de blokvorming compleet.

Trumandoctrine en Marshallhulp

In 1947 kondigde president Truman de Trumandoctrine aan: elk land dat zich bedreigd voelde, kon rekenen op Amerikaanse steun. Dit is containmentpolitiek: een land streeft ernaar de machtsuitbreiding van de tegenstander in te perken. In aansluiting op de Trumandoctrine kwam de Marshallhulp: mensen die arm waren, voelden zich aangetrokken tot het communisme. Het was dus van groot belang dat Europa economisch welvarend was. Ook kon een economisch hersteld West-Europa afzetgebied zijn voor Amerikaanse producten. De Russische leiders wezen de Marshallhulp af: ze wilden geen pottenkijkers op hun grondgebied. Hierdoor moesten de Oostbloklanden de hulp afslaan, waardoor de tegenstellingen tussen Oost en West verscherpten.

De Sovjetisering van Oost-Europa

Overal in het communistische Oost-Europa voltrok zich een maatschappelijke omwenteling. Er was sprake van een totalitair systeem: fabrieken werden staatseigendom, er kwamen collectieve boerderijen, politieke partijen werden monddood gemaakt en van vrije pers was geen sprake meer. Elk land kreeg een regering van communisten.

De Duitse deling

Tijdens de Conferentie van Potsdam in juli 1945 werd er gekozen voor een opdeling van Duitsland en Berlijn in een Amerikaans, Brits, Frans en Russisch deel. Al snel viel het gezamenlijke bestuur over Duitsland uiteen. De VS boden financiële hulp aan de westelijke zones, terwijl de Russen alle materiaal en gereedschap weghaalde in het Oosten. Toen er in 1948 in de westelijke zones een gemeenschappelijke munt kwam, reageerden de Russen met een blokkade van Berlijn. West-Berlijn kon toen niet meer over land worden bevoorraad. In 1949 hief Stalin de blokkade weer op: de containmentpolitiek had gewerkt. De spanningen tussen Oost en West waren door de blokkade toegenomen. In 1949 werd toen de NAVO opgericht, een bondgenootschap van de Verenigde Staten, Canada en een aantal West-Europese landen. Ook werden de westerse delen samengevoegd tot de BRD en de Russen riepen de Oostzone uit tot de DDR. Toen in 1955 ook West-Duitsland tot de NAVO toetrad, reageerde de Sovjet-Unie met het Warschaupact, een verbond van alle Oost-Europese landen. Door de migratie die ontstond kwam het voortbestaan van de DDR en het Oostblok in gevaar. Hierdoor ontstond de Berlijnse Muur.

Chinese Revolutie en Koreaoorlog

In China woedde al lange tijd een burgeroorlog tussen de regering van president Chiang Kai-shek en de Communistische Partij van Mao Zedong. Met steun van de Sovjet-Unie veroverden Mao’s troepen China. Hierdoor leek in Azië een blok van communistische landen te zijn ontstaan. Na de Japanse nederlaag in 1945 kwam Noord-Korea onder de invloedssfeer van de Sovet-Unie, Zuid-Korea onder Amerika. Beide Korea’s werden dictoriaal geregeerd door Kim-il-Sung. In 1950 brak er tussen de twee Korea’s een gewapende oorlog uit. Troepen van Noord-Korea bezetten heel Zuid-Korea. Amerikaanse troepen dreven de Noord-Koreanen weer op hun eigen grondgebied terug, maar Mao dreef met zijn leger de Amerikanen weer terug. In 1953 werd een wapenstilstand bereikt. In 1958 vond Mao dat China een eigen weg naar het communisme moest zoeken. Deze Grote Sprong Voorwaarts liep echter uit tot een mislukking.

De Cubacrisis

Op Cuba was in 1959 de communistische Fidel Castro aan de macht gekomen via een revolutie. Chroesjtsjov, de opvolger van Stalin, was blij met deze bondgenoot voor de Sovjet-Unie. Rond 1960 was de spanning tussen Oost en West door de ontwikkelingen in Europa en Azië flink opgevoerd. In 1962 balanceerde de wereld op het randje van een atoomoorlog. Chroesjtsjov besloot als antwoord op de mislukte invasie van de Varkensbaai in 1961 in het geheim kernraketten op Cuba te installeren. Kennedy dreigde Cuba te bombarderen als niet alle raketten werden ontmanteld. Chroesjtsjov negeerde deze eis en Russische schepen naderden de blokkade bij Cuba. Uiteindelijk werd een atoomoorlog toch voorkomen.

Détente en ruimterace

In 1963 kwam er een akkoord over een verbod op bovengrondse kernproeven. In de jaren zeventig werden in enkele SALT-akkoorden grenzen gesteld aan het aantal raketten met een intercontinentaal bereik dat iedere supermacht mocht bezitten. De Cubacrisis zorgde voor de détente tussen Oost en West. De rivaliteit kwam wel tot uiting in de ruimterace.

10.2

Inheems nationalisme

Lange tijd dienden koloniën als afzetmarkten en bron voor grondstoffen. Het was de taak van de blanke Europeanen om de westerse cultuur te verspreiden. Aziaten en Afrikanen kwamen in contact met westerse denkbeelden. Ze werden zelfbewust, nationalistisch en gingen verlangen naar zelfbestuur. Ook door de oorlogen waren de nationalistische gevoelens toegenomen. In de Eerste Wereldoorlog lieten de Britten en Fransen inheemsen meevechten. Deze soldaten hadden gezien dat de westerse beschaving leidde tot dood en verwoesting. In de Tweede Wereldoorlog maakten de snelle militaire nederlagen van westerse landen tegen de Japanners grote indruk op Aziatische nationalisten. Na 1945 waren de VS en de SU het erover eens dat het kolonialisme verwerpelijk was. De VS waren immers zelf ontstaan uit een vrijheidsoorlog en de SU predikte de gelijkheid van alle mensen.

Dekolonisatie van India en Pakistan

In 1947 werd Brits-Indië onafhankelijk, voor een groot gedeelte door Gandhi, de leider van de nationalistische Congrespartij. De Britten zetten veel Indiërs, waaronder Gandhi zelf, gevangen. Zijn opvolger Nehroe voerde de onderhandelingen met de Britten. Toen in 1945 de onderhandelingen over een toekomstig vrij India begonnen, braken overal in het land gevechten uit tussen de hindoes en de moslims. Hierdoor ontstonden er in 1947 twee staten uit Brits-Indië: India en Pakistan.

Nederland en de Republik Indonesia

Nadat Japan in 1945 had gecapituleerd, riepen de twee nationalistische leiders Soekarno en Hatta de Republik Indonesia uit. De Nederlandse regering ging onderhandelen met gematigde nationalisten, maar zond tegelijkertijd troepen naar Nederlands-Indië. Via twee politonele acties in 1947 en 1948 kregen de Nederlandse troepen militaire controle in de eilanden Java en Sumatra, maar guerrillastrijders bleven aanvallen en werden steeds heviger. De internationale opinie keerde zich steeds meer tegen Nederland. De Amerikanen kozen de kant van de Indonesische nationalisten, mede omdat ze bang waren dat het communisme vat zou krijgen op Zuidoost-Azië. Er werd gedreigd de Marshallhulp stop te zetten. In 1949 erkende Nederland de Republiek Indonesië als een onafhankelijke staat.

De dekolonisatie van Noord-Afrika

Door de dekolonisatie van de Aziatische landen waren de verwachtingen in nationalistische kringen in de Afrikaanse koloniën hooggespannen. Egypte was in 1922 al onafhankelijk, maar de Britten wilden hun invloed behouden door het strategisch gelegen Suezkanaal. In 1956 nationaliseerde de Egyptische president Nasser het kanaal, wat leidde tot de Suezcrisis. De Britten grepen in, maar de supermachten keurden koloniaal geweld af. De Franse regering wilde Algerije niet kwijt. De spanningen mondden uit in een oorlog (1954 – 1962) tussen de Fransen en het Arabische Front de Libération Nationale. In 1958 werd zelfbeschikking voor de Algerijnen bespreekbaar. In 1962 werd Algerije onafhankelijk.

Dertig jaar strijd in Vietnam

Na de nederlaag van Japan in 1945 wilde Vietnam af van de Franse overheersing. De nationalist en communist Ho Chi Minh riep de onafhankelijke Democratische Republiek Vietnam uit. In 1946 braken de gevechten uit tussen de Fransen en de guerrillastrijders van de Vietminh. De Amerikanen steunden de Fransen, terwijl ze antikoloniaal waren, omdat ze Frankrijk een belangrijke bondgenoot tegen de Sovjet-Unie was. Toen in 1949 ook China communistisch werd en samen met de SU Ho Chi Minh steunde, kwam deze oorlog steeds meer in het teken te staan van de Koude Oorlog. De Amerikanen waren bang dat wanneer het ene land communistisch werd, het buurland spoedig zou volgen. Deze dominotheorie kwam voort uit de containmentpolitiek. In mei 1954 zou Vietnam gesplitst worden in een communistisch Noord-Vietnam en een prowesters Zuid-Vietnam. In 1959 ontstond er guerrillabeweging tegen de corrupte president Diem, de Vietcong. De Amerikanen steunden Diem. Noord-Vietnam werd na het Tonkin-incident permanent gebombardeerd. De Amerikanen konden de Vietcong echter niet verslaan. In 1973 werden Noord en Zuid herenigd en een zeer rigide communisme werd ingevoerd.

Afrika

De onafhankelijkheid van veel Afrikaanse landen was vaak schijn, door de economische invloed van het westen. Er ontstond armoede, overbevolking, gebrekkige infrastructuur en onbekwaam bestuur. De koloniale grenzen leidden tot stammenoorlogen.

Het apartheidsbewind in Zuid-Afrika

In Zuid-Afrika had in 1948 de blanke minderheid een regime van apartheid gevestigd. Apartheidswetten werden uitgebreid tot een stelsel van segregatie tussen mensen op grond van hun huidskleur onder leiding van de Nationale Partij. Het stelsel van apartheid bevoordeelde de blanken in alle opzichten. Verzet tegen de apartheidswetten werd neergeslagen, echter wel steeds sterker. In 1990 werd het ANC gelegaliseerd en een periode van nationale verzoening begon.

Burgeroorlog in Angola

In Angola hadden de MPLA en Unita tegen de Portugezen gevochten voor onafhankelijkheid. De vraag wie de macht kreeg, zorgde voor een langdurige burgeroorlog tussen de guerrillabewegingen. De MPLA bezette de belangrijkste havenstad, vormde een regering en riep de onafhankelijke Volksrepubliek Angola uit. Andere partijen werden verboden. De Unita werd geholpen door Zuid-Afrika en de Verenigde Staten, terwijl de MPLA geholpen werd door de Sovjet-Unie. In 2002 werd de leider van de Unita vermoord door de MPLA. Dit was het eind van de burgeroorlog en de situatie in Angola normaliseerde.

10.3

De Europese eenwording

Kort na 1945 verlangden veel West-Europeanen naar Europese integratie. Er mocht nooit meer een wereldoorlog komen. De Frans-Duitse tegenstelling moest weg. Nationalisme mocht economische groei niet hinderen. Bovendien was er angst voor het verbreidende communisme. Via de Marshallhulp wilden de Amerikanen een Europa creëren dat door de welvaart immuun zou zijn voor het communisme. In 1951 ondertekenden Frankrijk, West-Duitsland, Italië, België, Nederland en Luxemburg het verdrag van de Europese Gemeenschap voor Kolen en Staal (EGKS). In 1957 richtten ze de Europese Economische Gemeenschap (EEG) op voor een gemeenschappelijke markt en economische expansie. In 1967 werden EGKS, EEG en Euratom, een samenwerkingsverband op het gebied van kernenergie, samengevoegd tot de Europese Gemeenschap (EG). Het voornaamste doel van de EG in het begin was het realiseren van een douane-unie.

Uitbreidingen van de EG en EU

Het afzetgebied voor producten van de kernlanden werd groter door uitbreidingen van de EG, maar zorgden ook voor spanningen tussen de lidstaten. Begin jaren tachtig liep de integratie vast. Om dit te doorbreken, kwam de Europese Commissie met het plan om te zorgen voor vrij verkeer van personen, goederen en kapitaal. Dit lukte rond 1994. Met het akkoord van Schengen in 1985 werd ook de persoonscontrole aan de binnengrenzen afgeschaft. Sinds het Verdrag van Maastricht uit 1992 spreekt men van de Europese Unie. Dankzij de gemeenschappelijke markt steeg het welvaartspeil in de lidstaten en armere landen profiteerden van de financiële steun die de EU te bieden had. De Brusselse bureaucratie bleek echter ondoorzichtig en de democratische controle gebrekkig.

Invoering van de euro

Het Verdrag van Maastricht kondigde de euro aan. Hiermee hoopten de regeringsleiders de Europese integratie een nieuwe dynamiek te geven en een stap te nemen richting een douane-unie. Landen die aan deze munteenheid wilden deelnemen mochten maximaal 3% begrotingstekort, een nationale schuld van 60% en geringe inflatie hebben. Snel bleek dat geen enkel land zich aan de afspraken kon houden. Dit leidde tot een grote schuldencrisis.

Volksopstanden in het Oostblok

Stalins opvolger Chroesjtsjov versoepelde de dictatuur (destalinisatie). Hierdoor kreeg men de moed meer vrijheid en democratie op te eisen. In 1956 protesteerden inwoners van Boedapest tegen de almacht van de communistische partij. Aanwezige Sovjettroepen sloegen deze opstand neer. In Tsjecho-Slowakije voerden communistische leiders in 1968 hervormingen door. De perscensuur werd afgeschaft en er kwam meer economische vrijheid. Deze Praagse Lente eindigde toen vijf landen van het Warschaupact het land binnenvielen. Partijleider Brezjnev vond dat wanneer een communistisch land afdwaalde, de andere communistische landen ‘broederlijke hulp’ moesten verlenen (Brezjnevdoctrine).

Perestrojka en glasnost

Rond 1985 verklaarde nieuwe SU-leider Michael Gorbatsjov dat er perestrojka moest komen: herstructurering van de economie. Tegelijkertijd beloofde hij glasnost: openheid van zaken. Met de Amerikaanse president Reagan (1980) sloot hij in 1987 een akkoord over de middellangeafstandsraketten. Dit zorgde voor ontspanning tussen Oost en West. Door de vrijemarkteconomie kwam er gebrek aan artikelen en de ontevredenheid in de SU steeg.

Val van het communisme

De bevolking van de deelrepublieken binnen de SU en de landen van het Warschaupact benutten de nieuwe vrijheid om te laten weten dat ze los wilden van Moskou. Gorbatsjov willigde deze wensen in. Oost-Europese leiders hoefden van Moskou geen militaire assistentie te verwachten als ze geweld tegen hun eigen bevolking gebruikten. Daarmee behoorde de Brezjnevdoctrine tot het verleden. In de loop van het jaar 1989 kwam er een kettingreactie op gang. Het communisme viel in Oost-Europese landen. In 1990 ging de DDR op in de Duitse Bondsrepubliek. Veel Oost-Duitsers verhuisden naar het westen. De hereniging van Duitsland veroorzaakte prestigeverlies voor Gorbatsjov. Eind 1991 ontbond zijn opvolger Boris Jeltsin de Sovjet-Unie en het Warschaupact.

De bevolking van de deelrepublieken binnen de SU en de landen van het Warschaupact benutten de nieuwe vrijheid om te laten weten dat ze los wilden van Moskou. Gorbatsjov willigde deze wensen in. Oost-Europese leiders hoefden van Moskou geen militaire assistentie te verwachten als ze geweld tegen hun eigen bevolking gebruikten. Daarmee behoorde de Brezjnevdoctrine tot het verleden. In de loop van het jaar 1989 kwam er een kettingreactie op gang. Het communisme viel in Oost-Europese landen. In 1990 ging de DDR op in de Duitse Bondsrepubliek. Veel Oost-Duitsers verhuisden naar het westen. De hereniging van Duitsland veroorzaakte prestigeverlies voor Gorbatsjov. Eind 1991 ontbond zijn opvolger Boris Jeltsin de Sovjet-Unie en het Warschaupact.

Oplevend nationalisme

De omschakeling naar markteconomie betekende voor Oost-Europeanen armoede en onzekerheid. Het nationalisme leefde weer op, waardoor Tsjecho-Slowakije in 1992 uiteenviel in Tsjechië en Slowakije. Toen Slovenië, Kroatië en Bosnië-Hercegovina zich afscheidden van Joegoslavië, ontstonden er oorlogen door de gewapende interventies van de Serviërs.

10.4

West-Europa: groeiende welvaart

Al kort na de Tweede Wereldoorlog waren veel West-Europeanen gemotiveerd om hard te werken en waren goed geschoold. De Marshallhulp was een fijne financiële bijdrage en zorgde voor een toenemend vertrouwen in de toekomst. De meeste landen beschikten over een goede infrastructuur, het internationale betalingsverkeer verliep soepeler dan ooit en in West-Duitsland bouwden de Duitsers hun land weer op. Vanaf midden jaren vijftig beleefden de landbouw en de industrie het Wirtschaftswunder. Investeringen in nieuwe industrieën leidden tot goede bedrijfsresultaten en groeiende werkgelegenheid.

Wederopbouw van Nederland

Duitsers kochten Nederlandse landbouw- en industrieproducten en Rotterdam werd de belangrijkste haven voor de Duitsers. Onder Willem Drees werkten de politieke partijen samen. Door de Marshallhulp, het Duitse herstel en de algehele internationale opleving van de conjunctuur, kon de oorlogsschade worden hersteld. Al snel steeg de Nederlandse export. De export van aardgas gaf de welvaart een extra impuls. De overheid kon de Nederlanders sociale voorzieningen bieden. Hiermee was de verzorgingsstaat voltooid. Er was sprake van een loonexplosie, waardoor de producten duurder werden, waardoor de koopkracht in het binnenland steeg. Fabrikanten konden hun producten ook in het binnenland verkopen.

Culturele revoluties

De komst van de televisie had een bijzonder maatschappelijk effect. Doordat er maar twee zenders waren, zag heel Nederland dezelfde programma’s. Veel mensen maakten op deze manier kennis met andere normen en ideeën dan die uit de eigen zuil. In de jaren vijftig werd het proces van ontzuiling ingezet. Veel mensen wilden zich niet meer door anderen hun normen en waarden laten voorschrijven. In de jaren zestig en zeventig voltrok zich een ingrijpende sociaal-culturele verandering. De ontzuiling werd versterkt door secularisering en individualisering. Minder mensen lieten zich in het dagelijks leven leiden door het geloof en burgers wensten zelf uit te maken hoe ze hun leven inrichtten.

Een pluriforme samenleving

Na 1950 veranderde de samenstelling van de Nederlandse bevolking sterk. Nederland was de eindbestemming van diverse groepen instromers. Nederland werd weer een pluriforme samenleving. Aanvankelijk kwamen vooral Indische Nederlanders het land binnen. Vanaf 1960 kwamen er nieuwe immigranten bij. Er arriveerden veel Italianen en Grieken op tijdelijke basis om hier te komen werken. Daarna kwam er een omvangrijkere immigratie op gang van Turken en Marokkanen. Na 1975 arriveerden er Surinamers, omdat veel inwoners van dat land geen vertrouwen hadden in een toekomst in het nu onafhankelijke Suriname. Rond 1990 kwamen de asielzoekers en na het wegvallen van het IJzeren Gordijn zochten ook arbeiders uit de nieuwe EU-lidstaten werk in ons land.

Kleurrijk Nederland

In de jaren vanaf 1970 werd het ideaal van de multiculturele samenleving gepropageerd en werd de aanwezigheid van buitenlanders voorgesteld als een verrijking van de westerse cultuur. Immigranten waren belangrijk voor het behoud van de welvaart. Het zou het aantal werkenden op peil houden en daarmee ook de dure voorzieningen van de verzorgingsstaat. Rond 2000 waren er anderhalf miljoen buitenlanders in Nederland. De overheid wilde hen helpen te integreren. De verwachting dat culturele minderheden voor een volwaardig lidmaatschap van de maatschappij hun eigen identiteit zouden prijsgeven, bleek een illusie. Vele minderheden wilden niet zomaar opgaan in de westerse samenleving. Ze voelden zich gediscrimineerd, onbegrepen of geïsoleerd. De islam ging een steeds grotere rol spelen in Nederland. Er ontstonden moskeeën en islamitische scholen. Gaandeweg werd het maatschappelijke klimaat onverdraagzamer. Bij bepaalde autochtone Nederlanders groeide het onbehagen over de islam en dit gevoel werd versterkt door de aanslagen van Al Qaida.