Hoofdstuk 5: tijd van ontdekkers en hervormers

1574: Belegering Leiden door Spanjaarden.

1576: Pacificatie van Gent.

1579: Unie van Atrecht, Unie van Utrecht.

1580: Willem van Oranje vogelvrij in de ban gedaan door Filips II.

1581: Acte (Plakkaat) van Verlatinghe.

1584: Willem van Oranje wordt vermoord.

1585: Val van Antwerpen.

1588: Ontstaan Republiek der Verenigde Nederlanden.

1596: Engeland en Frankrijk erkennen de soevereiniteit van de Republiek.

1598: Edict van Nantes.

1648: Vrede van Munster.

 

 

 

 

 

Kenmerkende aspecten

1. Het veranderende mens- en wereldbeeld van de Renaissance en het begin van een nieuwe wetenschappelijke belangstelling.

2. Het begin van de Europese overzeese expansie.

3. De hernieuwde oriëntatie op het erfgoed van de Klassieke Oudheid.

4. De protestantse reformatie die de splitsing van de christelijke kerk in West-Europa tot gevolg had.

5. Het conflict in de Nederlanden dat resulteerde in de stichting van een Nederlandse staat.

 

Oriëntatie

Voor Filips II, de landsheer van de Nederlanden die vanuit Madrid regeerde, stond de Beeldenstorm gelijk aan majesteitsschennis. Onderdanen die afweken van het katholicisme waren in zijn ogen opstandelingen, en deze moesten hard worden aangepakt. Op Filips’ bevel trok de Spaanse generaal Alva naar de Nederlanden om daar met militair geweld de orde te herstellen. Hij richtte de Raad van Beroerten op. De veroordeelden raakten al hun bezittingen kwijt. Het verzet tegen Filips II zou voortduren en uit deze opstand zou uiteindelijk in de Noordelijke Nederlanden de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden ontstaan.

 

In de Tijd van ontdekkers en hervormers vonden discussies plaats over geloofszaken. Luther en Calvijn bekritiseerden de luxe en het machtsstreven van de kerk. Het persoonlijke geloof moest voorop staan en niet de ceremonies van de kerk, vonden ze. Door de grote ontdekkingsreizen kregen de Europeanen een nieuw beeld van de wereld. De Spanjaarden veroverden in Amerika grote gebieden en onderwierpen de inheemse bevolking. Oorlog en ziekte veroorzaakten grote sterfte onder deze mensen. Door slaven van Afrika naar Amerika te brengen, vulden de Europeanen het tekort aan arbeidskrachten op de plantages en in de mijnen van de Nieuwe Wereld aan. De Portugees Vasco da Gama bereikte als eerste de westkust van Indië via de Indische Oceaan. Vanaf toen waren de Europeanen minder afhankelijk van de specerijenaanvoer over land door de Arabische landen.

 

De zestiende eeuw wordt ook wel de tijd van de Renaissance genoemd. Kunstenaars lieten zich inspireren door de kunst uit de Klassieke Oudheid. Ze gaven lichamen realistisch weer en de personen die ze afbeelden kregen individuele trekken en emotie. Het was de tijd van de wedergeboorte van de Grieks-Romeinse cultuur, de Renaissance. In Noordwest-Europa drong de Renaissance pas echt goed door in de zestiende eeuw.

5.1

Wereldbeeld rond 1450

Ook in de Middeleeuwen waren er geleerden die wisten dat de aarde rond is, omdat deze kennis uit de Oudheid niet helemaal verloren was gegaan. Maar voor de kerk was dit niet zo vanzelfsprekend: in de Bijbel stond namelijk niets over een ronde aarde. Dit beperkte wereldbeeld zou door de ontdekkingsreizen gaan veranderen. In de late Middeleeuwen raakte het zuidelijke handelsnetwerk verbonden met dat van rond de Noord- en de Oostzee. Ook door de kruistochten was er contact met Arabieren die karavaanhandel dreven. In het Middellandse Zeegebied wisselden zeelui kennis uit over zeeroutes, zeestromingen en windrichtingen. Al deze kaarten werden door cartografen in beeld gebracht.

 

Portugezen gaan op ontdekkingsreis

De Portugezen organiseerden als eersten ontdekkingsreizen langs de noordwestkust van Afrika. Hun doel was te concurreren met de Arabische handel in goud, ivoor en slaven. Ze veroverden eilandengroepen om deze later te kunnen gebruiken als uitvalsbases voor verdere reizen. In 1488 voer Bartolomeus Diaz als eerste om de zuidpunt van Afrika. De Portugezen hielden deze route geheim. Langs de route en de kusten van de Indische Oceaan bezetten ze eilanden en kustplaatsen en versterkten deze met forten en soldaten. Vanuit deze factorijen dreven ze handel met de bevolking. Op deze manier kregen ze de handel in specerijen, zijde en edelstenen grotendeels in handen. Een ander doel van het verkennen van Afrika was om contact te leggen met priester Johannes, maar deze bleek niet te bestaan. Er waren nu dus twee handelsroutes: één via de Arabische gebieden en één via de zeeweg langs Kaap de Goede Hoop.

 

Spanje volgt Portugal

Ook Spaanse ontdekkingsreizen begonnen als een vervolg op de Reconquista. Columbus noemde de inwoners van het Canarische gebied ‘indianen’ omdat hij dacht dat hij Indië had bereikt. In werkelijkheid had hij de Nieuwe Wereld ontdekt. Er werd een westelijke route naar Indië gevonden, maar de Spanjaarden richtten zich vooral op Amerika.

 

Azteken en Inca’s

In Midden- en Zuid-Amerika lagen uitgestrekte rijken van onder meer de Azteken en de Inca’s. De miljoenenvolken hadden een hoogontwikkelde cultuur met steden. In Tenochtitlan, hoofdstad van de Azteken, stonden priesters er in hoog aanzien, omdat ze het contact met de natuurgoden onderhielden. Handelaren en ambachtslieden zorgden voor een bloeiende economie. De boeren verbouwden het voedsel. Bij de Inca’s was de grond gemeenschappelijk bezit. Van de oogst was een deel bestemd voor de priesters en de mensen die de tempels onderhielden. Een ander deel ging naar de Incakeizer en zijn ambtenaren en soldaten. Het graan dat overbleef werd opgeslagen voor slechtere tijden.

Na Columbus trok de Conquistadores naar de Nieuwe Wereld om gebieden te veroveren.

 

 

Spanje koloniseert Amerika

Als beloning voor de veroveringen die de Spaanse conquistadores gedaan hadden op het Incarijk en Aztekenrijk kregen ze grote landgoederen genaamd haciënda’s, waarvan ze de opbrengsten mochten houden. De Spanjaarden verwachtten dat de lokale bevolking de grond van hun agrarische bedrijven zou bewerken of in de goud- en zilvermijnen zou gaan werken en zich snel tot het christendom zouden bekeren. Dit deden ze niet. De economienda hield in dat een Spanjaard ervoor moest zorgen om de indianen te onderrichten in het katholieke geloof en de indianen moesten zware arbeid verrichten. De lokale bevolking was echter niet bestand voor het zware werk en was geslonken door Europese ziektes. De nieuwe regel was dat wie zich tegen de Spanjaarden zou verzetten, mocht in slavernij worden gebracht. De dwangarbeid en slavernij stonden in scherp contrast met de goede bedoelingen van de missionarissen. Bartolomé de Las Casas zette zich in voor een betere behandeling van de inheemsen. Hij stelde voor om in plaats van deze mensen Afrikanen te gebruiken als slaven, omdat deze sterker waren.

 

Gevolgen voor Europa

Gevolgen van de ontdekkingsreizen

Grotere kennis van de wereld, nieuw wereldbeeld

Tussenhandel werd uitgeschakeld

Uitbuiting inheemse volken

Nieuwe producten op de markt

Slavernij

Verspreiding van (Europese) ziektes

De handelsstromen naar Europa veranderden. Na verloop van tijd ontstond er een handelsdriehoek tussen Europa, Afrika en Amerika. Europa leverde wapens, textiel en luxegoederen aan Afrika en Amerika. Vanuit Afrika brachten de handelaren Afrikaanse slaven naar Amerika. Nieuwe producten kwamen naar Europa. De trans-Atlantische handel en het belang van de West-Europese havensteden namen toe. In de zeventiende eeuw zou de specerijenhandel via de Middellandse Zee zelfs stoppen. Jaarlijks voer er ook een retourvloot vanuit Amerika naar Spanje, beladen met goud en zilver. De Spanjaarden betaalden hun oorlogen ermee. Het gevolg van de import van goud naar Europa is dat het geld zijn waarde verloor. De overzeese handel groeide sterk. Handelaren en ondernemers maakten grote winsten, dagloners en handwerkers in de nijverheid hadden minder koopkracht en de edelen en boeren die hun producten vrij op de markt konden verkopen, profiteerden juist van de prijsstijging.

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

5.2

De Renaissance

Door de informatie uit de Klassieke Oudheid die opnieuw aansloeg ontstond de Renaissance. In de Renaissance wilden veel burgers zich losmaken van de Kerk. Veel burgers lieten zich inspireren door de Klassieke Oudheid. Architecten en kunstenaars kregen de opdracht om gebouwen te verfraaien en de Klassieke kunst beleefde een wedergeboorte. Het verschil tussen de Klassieke Oudheid en de Renaissance was dat individuele expressie een rol speelde bij kunstwerken in plaats van alleen strenge en ernstige gezichten.

 

Het Humanisme

In de Middeleeuwen had het christelijke geloof het denken van kunstenaars en wetenschappers beheerst. Ze vonden de Middeleeuwen een duistere periode waarin de wetenschap en de klassieke idealen verloren waren gegaan. Wetenschappers in de 16e eeuw wilden met hun verstand de wereld verklaren en niet via de Bijbel. Dit heet het Humanisme: de mens staat centraal. De Vulgaat werd opnieuw vertaald door de humanist Erasmus en hij kwam erachter dat de Vulgaat niet goed vertaald was. Hiermee zette Erasmus onbedoeld de eerste stap naar kerkhervorming.

De Renaissance

Het Humanisme

Kunst

Literaire / filosofische kant

Individuele expressie

Onafhankelijk van de Kerk

Perspectief

Sociale, politieke, religieuze morele waarden ter discussie

Homo Universalis, ideaalbeeld

Mens staat centraal

Leonardo da Vinci, Michelangelo

Erasmus

 

 

Een nieuw mens- en wereldbeeld

Humanistisch onderzoek vernieuwde het geestelijke en het godsdienstige mensbeeld. Artsen bestudeerden de mens als biologisch wezen. Ze gingen daarbij uit van de klassieke theorieën, maar volgden deze niet kritiekloos. Ook het wereldbeeld verbeterde door middel van cartografen die de nieuwe kennis over de wereld in kaart brachten. Het nieuwe wereldbeeld werd ook ten aanzien van mensenrassen en dier- en plantensoorten completer. Men was geïnteresseerd in de verschillende volken waarmee de Europeanen in Amerika, Afrika en Azië kennismaakten. De studies van andere volken zou de basis worden voor de antropologische wetenschap. Voor deze nieuwe inzichten kon de kerk nog waardering opbrengen. Voor bijvoorbeeld de wiskunde niet, maar veel wetenschappers wilden juist met hun werk de grootsheid van God aantonen. De kritische benadering van de geleerden in de zestiende eeuw legde echter wel de basis voor de Wetenschappelijke Revolutie in de eeuw die zou volgen.

 

 

5.3

De katholieke kerk rond 1500

De kerk ziet de paus als de ‘plaatsbekleder’ van Christus op aarde. Paus en bisschoppen woonden in schitterende paleizen, hadden een hofhouding en leefden in weelde. Dit stond allemaal ver af van de eenvoud en soberheid die het christendom verkondigde. Er was daarom veel kritiek op deze hang naar luxe en macht, en de corruptie en vriendjespolitiek die daarmee gepaard gingen. Ook was er kritiek op de priesters, die zelf het Latijn en de Bijbel niet begrepen. Sommigen leefden met vrouw en kinderen, terwijl dat niet mocht.

 

Van hervorming naar kerksplitsing

De bedoeling van Erasmus’ kritiek was dat het zou leiden tot een interne verbetering en zuivering van de kerk. Maarten Luther bleef zich heel erg aan deze denkbeelden vasthouden, waardoor hij schuldig was aan de kerksplitsing tussen katholieken en protestanten. Luther en andere kerkhervormers streefden aanvankelijk alleen interne verbeteringen na, geen kerksplitsing. In 1517 publiceerde Luther 95 stellingen tegen misstanden in de kerk op de kerkdeur. Luther wilde een kerkhervorming of reformatie: de misstanden verbeteren. De paus begon in 1518 een ketterproces tegen Luther. Hij deed hem in kerkelijke ban. Luthers volgelingen begonnen eigen kerkgemeentes. Daarvoor kregen ze veel steun. Wat begonnen was als een poging om de kerk van binnen uit te hervormen, werd toen een kerksplitsing: de lutheranen scheidden zich af van de katholieke kerk.

 

Maatschappelijke gevolgen

• De boeren kwamen in opstand;
• Steeds meer steden en vorsten in het Duitse Rijk werden lutheraans;
• Oorlog tussen Karel V en de rooms-katholieke vorsten;
• Augsburgse Godsdienstvrede: protestantisme en katholicisme gelijke rechten;
• Onderdanen moesten of het geloof van hun vorst aannemen of verhuizen.

 

Calvijn verschilt van Luther

Ook in Frankrijk leidde de kerkhervorming tot godsdienstoorlogen. Daar kregen de ideeen van de Franse hervormer Calvijn veel aanhang. Calvijn vond dar er in een kerkgebouw niets mocht zijn van het geloof kon afleiden en dat een geestelijke in een begrijpelijke taal de Bijbel moest uitleggen. Volgens Calvijns predestinatieleer staat al voor de geboorte vast of iemand na de dood in de hemel zal komen. Calvijn schafte de bisschoppen af en zei dat als een koning zich niet aan Gods regels houdt, dat de onderdanen hem mogen afzetten. Zijn aanhangers werden hugenoten genoemd.

 

////////////////////

Rooms-Katholiek

Lutheraans

Calvinistisch

Basis van het geloof

Bijbel, kerkvaarders, concilies

Bijbel

Bijbel

Machthebber in de kerk

Paus

Wereldlijke meester

Kerkraad

Machthebber op aarde

Paus

Wereldlijke heerser

Kerk (schreef de staat de wet voor)

Hoe kom je in de hemel?

Aflaten kopen, biechten

Goed leven, goed geloven

Predestinatie

Hoe kom je dichter bij God?

Relikwieën vereren, naar de kerk gaan

Bijbelstudie, bidden

Hard werken, sober leven, medemens bijstaan

 

 

Calvijn

Luther

1509 – 1564

1483 – 1546

Fransman

Duitser

Calvinisme strengere versie van lutheranisme

Streefde interne verbeteringen na

Afzetten vorst mocht, als deze zich niet aan Gods regels hield

Het volk moest altijd de vorst gehoorzamen

Predestinatieleer

Aflaten kopen om in de hemel te komen

Protestants

Protestants

 

 

Rooms-katholieke reactie

De rooms-katholieke kerk verdedigde zich tegen de hervorming met een aantal maatregelen die samen de contrareformatie worden genoemd. Een aantal maatregelen:

• Grote bisdommen werden opgedeeld zodat bisschoppen priesters controleerden
• Elke bisdom moest zorgen voor een goede priesteropleiding
• De rooms-katholieke kerk probeerden de afvalligen terug te winnen via godsdienst
• De rooms-katholieke kerk bleef hard optreden tegen de hervormers

5.4

Het rijk van Karel V

Karel werd in 1500 katholiek geboren. In 1515 werd hij heer der Nederlanden, een jaar later koning van Spanje. In 1519 werd hij keizer van het Heilige Roomse Rijk. Hij voerde vaak oorlog tegen de Turken en Fransen. Toen Luther de boel verdeelde steunde Karel de paus. Met het Edict van Worms (1521) deed hij Luther in de ban. Ketters werden steeds fanatieker vervolgt. Toen Karel V in 1515 heer der Nederlanden werd had hij nog geen bestuursmacht in alle gewesten. In 1528 kreeg hij Utrecht pas in handen. In 1543 werd als laatste Gelderland aan zijn rijk toegevoegd. De gewesten werden een eenheid; centraal bestuur, overal dezelfde regels.

 

Karel vestigde in Brussel een centraal bestuursapparaat met drie raden:

• Financiën: belasting.
• Staten: politieke adviezen.
• Geheime raad: nieuwe centrale wetten en regels opstellen.

 

Filips II volgt Karel op als heer der Nederlanden (1555). Nieuwe indeling bisschoppen die moesten helpen met centralisatie van bestuur. Ze kregen ook seminarie (priesteropleiding). Er was veel verzet tegen paus en Filips. Adel protesteerde ook: bisschopsambt was niet meer voor hen weggelegd.

 

Groeiend verzet

Sinds 1559 bestuurde Filips het rijk vanuit Spanje. Margaretha van Parma was landvoogdes van de Nederlanden, met Granvelle als hulp. Ze ging naar hem in plaats van naar de hoge edelen. De drie hoogste edelen (Oranje, Egmond en Horne) verenigde zich in de ‘Liga der Groten’. Granvelle moest opstappen.

 

Oorzaken verzet lage adel

• Ze haalden steeds minder inkomsten uit hun bezittingen
• Keken met afgunst naar de rijkdom in de steden
• Ze werden uitgesloten van staatsfuncties en kerkelijke ambten

 

Oorzaken verzet burgers

• De economische omstandigheden waren slecht
• Filips legde hogere belastingen op
• Veel mensen waren werkloos
• De oogst was mislukt

 

Een groot deel van de lage adel bundelde zijn verzet in het Verbond der Edelen. In 1566 boden ze Margaretha in Brussel een smeekschrift aan. Daarin vroegen ze de plakkaten buiten werking te stellen en de inquisitie op te heffen. Ze stelden ook voor om de Staten-Generaal bijeen te roepen om deze belangrijke staatszaak te bespreken. Margaretha gaf toe aan het verzoek van de edelen.

 

Hagenpreken en Beeldenstorm

Door de toegevendheid van de landvoogdes keerden gevluchte hervormden en predikanten terug naar de Nederlanden. In hagenpreken moedigden ze mensen aan om kerken van beelden te ontdoen. De verering daarvan zou immers alleen maar afleiden van het ware geloof. In 1566 drongen hervormingsgezinden kerken en kloosters binnen en vernielden religieuze versieringen. Ook schilderijen, beelden en gouden en zilveren voorwerpen werden vernield. De hoge edelen herstelden de orde door een godsdienstvrede in te stellen. Filips vond Margaretha te zwak en verving haar door Alva. Om de Beeldenstorm te bestraffen richtte hij de Raad van Beroerten, de Bloedraad, op. Hij liet Egmond en Horne onthoofden, en later volgden nog 1100 mensen. Er vluchtten zo’n 60.000 mensen uit de Nederlanden.

 

Willem van Oranje

Willem van Oranje wachtte dit alles niet af en vluchtte naar Duitsland. Hij was luthers opgevoed. Toen de edelen hun smeekschrift aanboden, stelde Willem zich gematigder op. Na de Beeldenstorm in Antwerpen herstelde hij met een godsdienstvrede de rust. Hij riep nadrukkelijk op verdraagzaamheid en wederzijds respect. De Bloedraad veroordeelde Willem van Oranje bij verstek en hij verloor zijn bezittingen in de Nederlanden. Willem formeerde een leger met eigen kapitaal en geld van gevluchte protestanten. In 1568 deden zijn broers deden een aanval bij Heiligerlee en zelf stak hij de Maas over om het hart van de Nederlanden te bevrijden. Deze acties leverden niks op.

 

In 1572 ondernam hij een tweede veldtocht, die mislukte ook. Maar door toeval namen de gevluchte watergeuzen, de gereformeerden, Den Briel in. Andere steden sloten zich bij hen aan. De opstand kreeg een politiek karakter toen de Staten van Holland in Dordrecht bij elkaar kwamen. Ze besloten dat gereformeerd een officiële godsdienst werd.

 

Filips en Alva gingen nu ten aanval. Toen ze Alkmaar wilden belegeren ging het mis. De dijken rondom werden doorgestoken zodat de Spanjaarden hun loopgraven onderwater zagen lopen, ze moesten opgeven. Na nog een mislukking in Leiden gingen de Spanjaarden weg uit de Nederlanden.

 

In 1567 plunderden Spaanse soldaten die geen soldij hadden ontvangen wat steden. Opstandige steden verenigde zich hierop. In de Pacificatie van Gent spraken ze af om de muitende soldaten samen te bestrijden en er kwam gewetensvrijheid. Oranje hoopte hiermee steun te krijgen voor een algehele opstand tegen Filips. Maar door de haat tussen protestanten en katholieken kon Filips enkele zuidelijke gewesten snel weer terugbrengen, die gewesten sloten de Unie van Atrecht. De opstandelijke noordelijke gewesten sloten de Unie van Utrecht (1579).

 

Filips afgezet, Willem vermoord

Filips deed Oranje in de ban en zette een prijs op zijn hoofd. In 1581 zette de Staten-Generaal Filips II af als vorst. De Calvijnse principes werden in praktijk gebracht, de Staten gaven uitleg in de Acte van Verlatinghe. De hertog van Anjou werd als vorst en heer der Nederlanden gekroond.

 

In 1584 werd Willem van Oranje vermoord door Balthasar Gérard. Oranje werd de eerste held van de jonge natie en zou later ‘vader des vaderlands’ worden genoemd. Na een mislukte Engelsman ging de Staten-Generaal in 1588 het bestuur zelf regelen: de Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden. De oorlog met Spanje zou van met een gevechtspauze nog tot 1648 duren. Pas bij de Vrede van Münster zou Spanje de onafhankelijke republiek erkennen.

 

Filips volgt Karel V op → veel verzet tegen paus en Filips → Margaretha van Parma landvoogdes der Nederlanden → bespreekt belangrijke zaken met Granvelle → Liga der Groten, Granvelle stapt op → Verbond der Edelen → Smeekschrift door edelen naar Margaretha, Margaretha geeft toe → gevluchte hervormden en predikanten keerden terug → hagenpreken worden gehouden → Beeldenstorm → Alva stelt de Bloedraad op → Willem van Oranje vlucht naar Duitsland → Willem van Oranje veroordeeld door Bloedraad → Slag bij Heiligerlee → Den Briel wordt ingenomen → Staten-Generaal vergadert in Dordrecht → gereformeerd werd een officiële godsdienst → Filips en Alva trekken ten strijde → Pacificatie van Gent → zuidelijke gewesten sluiten Unie van Atrecht, de noordelijke gewesten sluiten Unie van Utrecht → Willem van Oranje wordt in de ban gedaan → Filips wordt afgezet → Acte van Verlatinghe → Willem van Oranje vermoord → Staten-Generaal regelt bestuur → Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.

Filips volgt Karel V op → veel verzet tegen paus en Filips → Margaretha van Parma landvoogdes der Nederlanden → bespreekt belangrijke zaken met Granvelle → Liga der Groten, Granvelle stapt op → Verbond der Edelen → Smeekschrift door edelen naar Margaretha, Margaretha geeft toe → gevluchte hervormden en predikanten keerden terug → hagenpreken worden gehouden → Beeldenstorm → Alva stelt de Bloedraad op → Willem van Oranje vlucht naar Duitsland → Willem van Oranje veroordeeld door Bloedraad → Slag bij Heiligerlee → Den Briel wordt ingenomen → Staten-Generaal vergadert in Dordrecht → gereformeerd werd een officiële godsdienst → Filips en Alva trekken ten strijde → Pacificatie van Gent → zuidelijke gewesten sluiten Unie van Atrecht, de noordelijke gewesten sluiten Unie van Utrecht → Willem van Oranje wordt in de ban gedaan → Filips wordt afgezet → Acte van Verlatinghe → Willem van Oranje vermoord → Staten-Generaal regelt bestuur → Republiek der Zeven Verenigde Nederlanden.