Hoofdstuk 3: tijd van monniken en ridders

In de zevende eeuw kwam op het Arabische schiereiland de islam op. Noord-Afrika kwam in handen van de Arabieren. De islamitische cultuur in dit gebied heeft grote invloed gehad op de ontwikkeling van de wetenschap in Europa. Rond 800 had zich in West-Europa een nieuwe samenleving gevormd, waarin oude Romeinse en nieuwe Germaanse elementen waren vermengd. Van grote invloed was de ontwikkeling van het feodalisme. Door het wegvallen van het centrale Romeinse bestuur was ook de economie ingestort. Doordat grote groepen boeren waren gevlucht en hun landbouwgronden waren vernield, heerste er vaak hongersnood. Achterblijvers trokken zich terug op de oude Romeinse landgoederen en stelden zich onder de bescherming van een Germaanse heer. Veel boeren raakten hierdoor hun zelfstandigheid kwijt en werden horigen. Op deze domeinen leefden mensen in een nieuw landbouwsysteem, het hofstelsel. De domeinen waren door een sterke vermindering van de handel nagenoeg autarkisch. Doordat de christelijke kerk zich als hoeder van de Grieks-Romeinse beschaving opwierp, kreeg de kerk weer een machtige positie in de nieuwe sociale en politieke verhoudingen.

3.1

Gallo-Romeinen en Franken

In de noordelijke streken van Gallië leefden verschillende Keltische en Germaanse stammen. In Gallië was het christendom de staatsgodsdienst. Ook de cultuur, het bestuur en de economie waren Romeins. Door oprukkende stammen en verzwakte besturen in Noord- en Oost-Europa vervielen in de vijfde eeuw de noordelijke grenzen van het Romeinse Rijk. Niet-geromaniseerde Germaanse stammen trokken in dusdanige getallen het Rijk binnen, dat er wordt gesproken van Volksverhuizingen. Er was geen centraal aangestuurd Romeins leger meer om mensen tegen de invallers te beschermen. Velen sloegen op de vlucht en lieten alles achter. Hierdoor stortten de voedselvoorziening en de handel in: er ontstonden hongersnoden en er was veel geweld. Geleidelijk namen de Germanen veel van de Romeinse bestuursorganisatie en leefwijze over.

Het feodalisme ontstaat

Om groot gebied te veroveren en te behouden, had Frankische koning Clovis de steun van zijn vazallen nodig. Deze waren door een eed van trouw aan hem gebonden. Vazallen leefden aan het hof en werden onderhouden door de koning. Na Clovis’ dood kwam uiteindelijk Karel Martel aan de macht. Hij moest vaak veldslagen leveren, waar hij ridders voor nodig had. Het aanschaffen van de uitrusting van de ruiters was echter zeer kostbaar. Wanneer de koning deze mannen aan zich wilde binden, moest hij hen belonen met leen. Hieruit ontstond het feodalisme, ofwel het leenstelstel.

Karel de Grote

Onder Karel de Grote werd het leenstelsel verder uitgebouwd. Hij verdeelde zijn rijk in ongeveer vierhonderd graafschappen, elk verantwoordelijk voor het handhaven van het koninklijk gezag in het gebied. Door zijn gebiedsuitbreidingen en zijn goed georganiseerde bestuur kreeg Karel de Grote veel aanzien. Hij steunde de kerk en hielp de paus tot twee keer toe bij het beschermen van Rome. Dit leidde er uiteindelijk toe dat hij gekroond werd tot keizer van zijn Rijk, wat hem in conflict bracht met de keizer van het Byzantijnse Rijk.

Het Byzantijnse Rijk

Het Byzantijnse Rijk was oorspronkelijk de oostelijke helft van het Romeinse Rijk, met als hoofdstad Constantinopel. Het wist zich staande te houden tijdens de Volksverhuizingen. De keizers in Constantinopel beschouwden zich als enige ware Romeinse keizers. Keizer Justinianus trachtte het Romeinse Rijk te herstellen en de West-Romeinse gebieden te heroveren. Deze heroveringen putten zijn Rijk echter financieel uit en het hield zich niet lang staande. Hij had wel succes bij het opbouwen van een efficiënt bestuur: gedurende de Middeleeuwen kwam Constantinopel tot grote culturele en economische bloei. De Byzantijnse kerk week na verloop van tijd op veel punten af van de christelijke kerk in het westen. Omdat zijn rijk verzwakt was door interne conflicten moest hij in 800 accepteren dat Karel de Grote zich nu keizer kon noemen.

De zwakte van het leenstelsel

Op afstand ontwikkelde een leenman zich vaak tot een machtige lokale heer. Bij zijn dood wilde hij zijn gebied nalaten aan zijn zoon. Dit was een probleem voor de koning: wanneer de leenheer dit toestond, verloor er hij de controle over. Als hij dit echter niet deed, kon hij in conflict komen met de leenman. Dit kon de koning zich weer niet veroorloven, omdat hij zijn leenmannen nodig had om het rijk te besturen en te verdedigen. De verhoudingen tussen leenmannen en leenheren werden steeds minder persoonlijk, omdat leenmannen zelf ook leenmannen gingen benoemen. Kortom: het leenstelsel kon tot conflicten leiden.

De Noormannen

De macht van de Frankische vorsten werd niet alleen van binnenuit bedreigd. Vanaf zee werden er ook steeds vaker invallen gedaan door leenmannen. In Scandinavië was er weinig voedsel. Karel de Grote zijn zoon gaf de Noormannen gebieden in leen, op voorwaarde dat ze die zouden beschermen tegen aanvallen van hun landgenoten. Zo slaagde Rollo erin om Normandië te stichten. In de loop van de tiende eeuw namen de aanvallen van de Noormannen af. 1066 wordt dan ook het eind van de Vikingtijd genoemd.

3.2

Agrarisch-autarkisch

In het Romeinse Rijk waren de steden het centrum. Op het platteland leefden de boeren en grootgrondbezitters. Zij vormden samen met rijke handelaren de elite. Onderaan de sociale ladder stonden de slaven. Deze samenleving heet de agrarisch-urbane samenleving. Door de Germaanse invallen liepen de steden leeg en werd de maatschappij agrarischer. Grootgrondbezitters organiseerden in zelfvoorzienende domeinen, waar boeren hun vrijheid en akker voor opgaven. Er kwam een agrarisch-autarkische samenleving.

Vrijen, horigen en lijfeigenen

De nieuwe Frankische elite werd gevormd door de koning en zijn ridders. Hieruit ontwikkelde zich de machtige adel, boven een sociale laag van vrijen. Een vrije mocht meedoen aan rechtspraak, maar had ook plichten, waaronder de heervaart. In de zevende en achtste eeuw gaven steeds meer vrijen hun status op om zich als horigen onder bescherming van een lokale heer te stellen. In ruil hiervoor gaven zij hem een deel van de oogst, bewerkten ze zijn akkers en voerden ze herendiensten. Onder horigen stonden de lijfeigenen, die geheel in dienst van de heer op zijn land werkten in ruil voor voedsel en huisvesting. Het vervallen van het Romeinse Rijk leidde tot verval van de handel. Op de domeinen ontwikkelde zich een autarkische economie. Boeren specialiseerden zich en er ontstonden kleine gemeenschappen. Dit systeem heet het hofstelsel.

De nieuwe Frankische elite werd gevormd door de koning en zijn ridders. Hieruit ontwikkelde zich de machtige adel, boven een sociale laag van vrijen. Een vrije mocht meedoen aan rechtspraak, maar had ook plichten, waaronder de heervaart. In de zevende en achtste eeuw gaven steeds meer vrijen hun status op om zich als horigen onder bescherming van een lokale heer te stellen. In ruil hiervoor gaven zij hem een deel van de oogst, bewerkten ze zijn akkers en voerden ze herendiensten. Onder horigen stonden de lijfeigenen, die geheel in dienst van de heer op zijn land werkten in ruil voor voedsel en huisvesting. Het vervallen van het Romeinse Rijk leidde tot verval van de handel. Op de domeinen ontwikkelde zich een autarkische economie. Boeren specialiseerden zich en er ontstonden kleine gemeenschappen. Dit systeem heet het hofstelsel.

Dorestad

Dorestad was in de Middeleeuwen een belangrijke havenstad. Een plek waar twee rivieren samenkomen, is altijd aantrekkelijk voor handel en militaire doeleinden. Van de zevende tot de negende eeuw was Dorestad een succesvolle internationale handelsplaats. De landbouw bloeide op rondom de stad, omdat boeren werden aangetrokken door de groeiende bevolking die gevoerd moest worden. Na plunderingen door Noormannen en het verzanden van de rivier verdween het succes van Dorestad.

3.3

Religie is politiek

Het succes van het christendom in Europa werd versterkt door de nauwe samenwerking tussen de paus en de Karolingische vorsten, de snelgroeiende rijkdom en de goede organisatie van de kerk. Voor kerk en koning was duidelijk dat ze elkaar nodig hadden om hun macht te versterken en handhaven. De paus zond missionarissen door heel Europa om heidense volken te kerstenen. Beide partijen hadden voordeel van de bekeringen. De katholieke kerk won aan invloed door de toename van het aantal gelovigen en kon een beroep doen op de koning voor militaire steun als dat nodig was. De koning zag zijn heerschappij gesteund door een groeiende kerk en een goddelijke zegen.

Monniken en missionarissen

Al vanaf het ontstaan van het christendom waren er gelovigen die de behoefte hadden om zich uit de wereld terug te trekken en hun leven in dienst te stellen van hun geloof door bijvoorbeeld kloosters. Paus Gregorius I de Grote heeft veel gedaan om het verspreiden van het christelijke geloof te bevorderen. Op zijn initiatief vertrokken de eerste missionarissen naar Ierland en Engeland. Al snel vertrokken Ierse en Engelse monniken eropuit om het vasteland te bekeren. De kerstening van West-Europa had uiteindelijk succes.

Kloosters in het feodale stelsel

De kerk was erg rijk door onder andere schenkingen van gelovigen die hiermee hoopten een plaatsje in de hemel te verdienen. Veel rijke gelovigen schonken na hun dood hun landgoederen aan kloosters, die zich hierdoor ontwikkelden tot grootgrondbezitters. Kloosters vervulden vele taken tijdens de Middeleeuwen. Ze waren niet alleen hoeders van het christendom. Ze hadden ook een sociale functie: monniken en nonnen zorgden voor armen en zieken en namen kinderen uit arme gezinnen op. Monniken schreven belangrijke boeken en teksten over, om die te bewaren en te verspreiden. Sommige kloosters die in het gebied van een koning lagen en soms zelfs met zijn hulp waren gesticht, maakten deel uit van het feodale stelsel, met alle verplichtingen die hierbij hoorden.

3.4

De islam in ontwikkeling

De oorsprong van de islam ligt in Mekka, waar in 570 Mohammed geboren werd. Tijdens het reizen kwam hij in aanraking met het jodendom en het christendom. De meeste Arabische stammen hingen in die tijd een polytheïstische religie aan. In 610 kreeg Mohammed een openbaring van Allah, die hem opdroeg zijn woorden op te schrijven: dit resulteerde in de Koran. Mohammed werd de profeet van Allah. Het verspreiden van diens woord ging echter niet gemakkelijk. In 622 moesten Mohammed en zijn volgelingen vluchten uit Mekka: deze hedsjra is het begin van de islamitische jaartelling. Na de dood van Mohammed breidde de islam zich verder uit. De moslims zagen het als hun heilige plicht om de islam te verspreiden. Dit idee maakt deel uit van de jihad. Mede door de religieuze veroveringsdrift en de aantrekkingskracht van de islam werd het islamitische grondgebied fors en snel uitgebreid.

Een verdeelde wereld

De islamitische wereld was geen eenheid. Er ontstonden diverse stromingen en verschillende rijken. Onder het bestuur van de Omayyaden was de omvang van het islamitische gebied het grootst. De Omayyaden heersten van het Midden-Oosten via Noord-Afrika tot in Spanje. In 750 werden zij hier verslagen door de Abassieden. Met de Omayyaden werd de stroming van de soennieten de grootste binnen de islam. Een andere grote stroming is die van de sjiieten. Binnen beide stromingen zijn weer splitsingen.

Islam in Europa: strijd om de macht

Aan het begin van de achtste eeuw probeerden kleine moslimlegers regelmatig om vanuit Spanje verder Europa binnen te dringen. De Slag bij Poitiers staat bekend als het moment waarop Europa werd gered van een grootschalige islamitische invasie. De opeenvolgende kaliefen kregen Spanje niet volledig onder controle. In het noorden ontworstelden zich steeds meer christelijke koninkrijkjes aan het islamitische gezag. Vanaf de elfde eeuw begonnen de noordelijke christenen aan een herovering van heel Spanje op de moslims, een strijd die tot 1492 zou duren: de Reconquista.

Wetenschap en cultuur

In de Koran worden niet alleen moslims aangespoord om de islam te verspreiden, maar ook om kennis te verwerven. De islamitische wetenschap bereikte een hoogtepunt in de negende en tiende eeuw. De Arabieren hadden veel belangstelling voor de filosofische en natuurwetenschappelijke geschriften van de oude Grieken. Islamitische geleerden hebben belangrijk onderzoek gedaan in de anatomie en astronomie. Ook stond hun medische kennis op veel hoger niveau dan die van de Europeanen.